logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Kesimning nutqiy voqelanishi kesimning leksemashakl bilan ifodalanishi

Kesimning nutqiy voqelanishi kesimning leksemashakl bilan ifodalanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

128 KB
Ko'chirib olish
Kesimning nutqiy voqelanishi kesimning leksemashakl bilan ifodalanishi Reja: 1. Kesimning nutqiy voqelanishi 2. Kesimning leksemashakl bilan ifodalanishi 3. Kesimning tuslovchili fe&#39;l leksemashakl bilan ifodalanishi 4. Kesimning fe&#39;ldan boshqa leksemashakllar bilan ifodalanishi 5. Kesimning tuslovchili birikmashakl bilan ifodalanishi 6. Kesimning ism birikmashakl bilan ifodalanishi 7. Т o‘ldiruvchining nutqiy voqelanishi 8. Vositasiz va vositali to‘ldiruvchining birgalikda voqelanishi Kesimning nutqiy voqelanishi Kesimning leksemashakl bilan ifodalanishi 1- §. Boshqa sintaktik bo‘laklar qatori kesim ham asosan leksemashakl bilan, qisman birikmashakl bilan, frazemashakl bilan ifodalanadi. Т ahlilga jalb qilingan 502 misoldan 404 misolda kesim leksemashakl bilan, 60 misolda birikmashakl bilan, 35 misolda frazemashakl bilan ifodalangan. Kesim vazifasida tuslovchili leksemashakl keladi; shaxs son ma&#39;nosining kesim tarkibida nisbatlovchi bilan ifodalanishi ayrim sintaktik qurilmalarda-gina voqe bo‘ladi, bularda nisbatlovchi go‘yo tuslovchi vazifasini bajaradi. Bunday holatga quyidagi ikki misol uchradi: Ertalab maktabga borishing kerak (O‘tkir Hoshimov). Ishga tushguncha ancha narsa o‘qib olishim kerak (Hamid G‘ulom). Bajaruvchining shaxs soni nisbatlovchi bilan aniq ifodalanishi tufayli bunday gapshakl tarkibida ega bo‘lak odatda qatnashmaydi; bajaruvchini ta&#39;kidlash lozim bo‘lsa, ega bo‘lak albatta qatnashadi: Bu javobdan keyin men ketishim kerak (Hamid G‘ulom) kabi. Qolgan 402 misolda kesim tuslovchili leksemashakl bilan, shulardan 330 misolda tuslovchili fe&#39;l leksemashakl bilan, 71 misolda tuslovchi qo‘shilgan boshqa turkum leksemashakli bilan ifodalangan. Kesimning tuslovchili fe&#39;l leksemashakl bilan ifodalanishi 2- §. Bunday leksemashakllarda tuslovchidan oldin bo‘lishli-bo‘lishsizlik, o‘rni bilan mayl, zamon ko‘rsatkichlari qatnashadi, lekin mustaqil kesimlikni bunday leksemashakl oxiridagi tugallovchi ko‘rsatkich – tuslovchi ta&#39;minlaydi. Kesimlik ko‘rsatkichlari (kesimlik kategoriyasi) qatoriga harakatning voqelanish tarzini ifodalaydigan ko‘makchi fe&#39;llarning kiritilishi noo‘rin: bular kesimni shakllantiradigan vosita emas. Analitik grammatik shakl hosil qiladigan edi, ekan, emish affiksoidlarini alohida ajratish uchun asos yo‘q: grammatik ma&#39;noning (bu yerda zamon ma&#39;nosining) sintetik va analitik shakllar bilan ifodalanishi bir butun holda baholanishi to‘g‘ri. Kesim vazifasidagi fe&#39;l leksemashakl tarkibida bo‘lishli-bo‘lishsizlik paradigmasining (B) va tuslash paradigmasining ( Т ) ko‘rsatkichi albatta qatnashadi; FL + B + Т s. Demak, boray leksemashakli bor +  IV + ay qismlaridan, bormay leksemashakli bor + ma + y qismlaridan tarkib topgan. Т uslovchilarning bu subparadigmasi mayl ma&#39;nosini ham ifodalashga xoslangan; shunga ko‘ra bunday tuslovchini asli Т  M tarzida yozib ko‘rsatish to‘g‘riroq. Ko‘rinadiki, tuslovchilarning bu subparadigmasiga mansub ko‘rsatkichlar shaxs-son ma&#39;nosini mayl ma&#39;nosi bilan birga ifodalaydi, shunga ko‘ra sin- kretiklik, fuziya haqida gapiriladi. Asli bu yerda sinkretiklik, fuziya shaxs-son ma&#39;nosi bilan mayl ma&#39;nosining birga ifodalanishidan iborat; shaxs va son ma&#39;nolari esa asli alohida-alohida ko‘rsatkich bilan ifodalanadi; boray - boraylik kabi. Qiyoslash ko‘rsatadiki, -aylik affiksi tarkibida - ay qismi shaxs ma&#39;nosini, -lik qismi ko‘plik (son) ma&#39;nosini ifodalaydi; demak, -lik affiksiga zidlab birlikning nol ko‘rsatkichli morfema bilan ifodalanishi aniqlanadi. Lekin tuslovchi yaxlitligicha bir paradigmaning (bir grammatik kategoriyaning) ko‘rsatkichi bo‘lgani tufayli bu yerda birlik uchun  ko‘rsatkichi odatda yozilmaydi. Demak, bunday tuslovchilarda shaxs-son ma&#39;nosining ifodalanishida sin- kretiklik, fuziya yo‘q; sinkretiklik bu yerda shaxs-son ma&#39;nosi bilan mayl ma&#39;nosining birga ifodalanishida mavjud deyish mumkin. Т uslovchi ( -y ) boray kabi leksemashakl tarkibida bo‘lishlilik, kelasi zamon ma&#39;nolarini ham ifodalaydi degan fikr grammatik paradigmalar tarkibidagi nol ko‘rsatkichli morfemalarni to‘g‘ri hisobga olmaslik oqibatida yuzaga kelgan. Т uslovchili fe&#39;l leksemashakl tarkibida mayl va zamon ko‘rsatkichlarining turlicha qatnashuvi &#34;Gapshaklni yuzaga keltiradigan asosiy omillar&#34; sarlavhasi ostida bayon qilindi. 3- §. Bo‘lishli bo‘lishsizlik paradigmasi shakllarining nutqda voqelanishi keskin farq qiladi: 330 tuslovchili fe&#39;l leksemashakldan faqat 21 misol bo‘lishsiz shaklda, qolgan 309 misol bo‘lishli shaklda ishlatilgan, nol ko‘rsatkichli morfema bilan ifodalangan. Bir misolda qat&#39;iy bo‘lishlilik - ma affiksini leksemashakl tarkibida ikki marta ishlatish bilan ifodalangan: bormasam bo‘lmaydi   albatta borishim kerak  kabi. Mayl turlari ham nutqda juda oz voqelanadi. Kuzatilgan fe&#39;l leksema-shakllar orasida 26 misol buyruq-istak mayli shaklida (asosan II shaxs, qisman I shaxs, juda oz III shaxs shaklida), -sa istak mayli ikki misolda, -moq-chi maqsad mayli ham ikki misolda ishlatilgan ( -sa affiksining shart mayli yasovchisi bo‘lib kelishi &#34;Qo‘shma gapshakl&#34; bahsida tasvirlanadi). Qolgan 300 misol zamon paradigmasining turli shakllarida voqelangan: 230dan ortiq misol o‘tgan zamon shakllarida, 50dan ortiq misol -a -y affiksi bilan yasaladigan kelasi zamon shaklida, 5 misol - yap affiksi bilan yasaladigan hozirgi zamon shaklida uchradi. O‘tgan zamon shakllari orasida eng ko‘p – 195 misol - di affiksi bilan yasalgan; o‘tgan zamonning sintetik shakllari 7 misolda - b affiksi bilan, 6 misolda - gan affiksi bilan yasalgan; 10 misolda - gan edi, 10 misolda - r edi , 3 misolda - r ekan, 2 misolda - moqda edi, bir misolda - gan ekan analitik shakl yasalishi uchradi. Lison nuqtayi nazaridan zamon paradigmasining barcha ko‘rsatkichlari o‘zaro teng deb qaraladi, lekin ularning nutqda namoyon bo‘lishi keskin farq qiladi: Т uslovchili fe&#39;l kesim (demak, gapshakl) nutqda asosan - di affiksi bilan yasaladigan aniq yaqin o‘tgan zamon shaklida va -a  -y affiksi bilan yasaladigan sof aniq kelasi zamon shaklida ishlatiladi. Kesimning fe&#39;ldan boshqa leksemashakllar bilan ifodalanishi 4- §. Т ahlilga jalb qilingan misollar orasida tuslovchili fe&#39;l leksemashakllardan tashqari quyidagi turkum leksemashakllari ham kesim vazifasida kelgan (63): 1. Misollarning 25tasida kesimlik leksemasi kesim bo‘lib kelgan: 1) bor- leksemasi (12): Shu bir parcha yerda mening binafshalarim bor (Hamid G‘ulom). Т ol tagida buloq bor (O‘tkir Hoshimov). Т ashqarida dadam bormi? (Oybek). Xizmatkorxonada Yo‘lchiboy aka bor ekan (Oybek) kabi; 2) yo‘q- leksemasi (4): Kutib o‘tirishga vaqt yo‘q (O‘tkir Hoshimov). Mo‘&#39;jaz oyoqlarida mahsi yo‘q (Oybek) kabi; 3) kerak- leksemasi (3): Yana nima kerak, suyunchimi? (Pirimqul Qodirov). Kerakmas maktabi, opa! (O‘tkir Hoshimov) kabi; 4) xursand- leksemasi (2): Olimjon xursand (O‘tkir Hoshimov). Jonim, menga qarang. Xursandmisiz? (Oybek); 5) hayron- leksemasi (1): Avaz hayron: u Davlatbekovdan hech qachon bunday maqtov eshitmagan (Pirimqul Qodirov); 6) muborak- leksemasi (1): Ha, aytganday, kandidatlik muborak! (Hamid G‘ulom); 7) tashakkur- leksemasi (1): &#34;Sizga bular, Aziz aka! Mening binafshalarim!..&#34; - &#34; Т ashakkur&#34; (Hamid G‘ulom); 8) ayni muddao- kesimlik birikmasi (1): &#34;Ayni muddao. – Dildor bu so‘zlariga allaqanday urg‘u berib gapirdi. – Ishga tushguncha ancha narsa o‘qib olishim kerak&#34; (Hamid G‘ulom). 2. Misollarning 15tasida sifat leksema kesim bo‘lib kelgan: 1) yaxshi- leksemasi (4): Sizam yaxshisiz! (O‘tkir Hoshimov). Akam yaxshilar-a? (O‘tkir Hoshimov); 2) nozik- leksemasi (2): Yana zamon nozik (Oybek). Didingiz nozik ekan! (Hamid G‘ulom); 3) toza- leksemasi top-toza shaklida (1): Qarang, top toza! (O‘tkir Hoshimov); 4) tushunarli- leksemasi (1): Javobingiz tushunarli (Hamid G‘ulom); 5) qahramon- leksemasi (1): Robiya opam ham sizga o‘xshagan qahramonlar (O‘tkir Hoshimov). 6) Bir necha misolda sifat leksema bo‘l- yordamchisi qo‘shilgan holda kesim bo‘lib kelgan (3): a) ho‘l- leksemasi: Daftaring ho‘l bo‘lib qoldi (O‘tkir Hoshimov); b) qiyin- leksemasi: Har qanday ishning oxiri qiyin bo‘ladi (O‘tkir Hoshimov); d) oson- leksemasi: Motorni qaytadan o‘t oldirish oson bo‘lsa ekan (O‘tkir Hoshimov); 7) mehribon- leksemasi qil- yordamchisi qo‘shilgan holda kesim bo‘lib kelgan: Kim bu odamni bunchalik mehribon qilib qo‘ydi ekan? (Pirimqul Qodirov); 8) kambag‘al- leksemasi ekan+lik shaklining ekan affiksoidi ellipslangan ko‘rinishida kesim bo‘lib kelgan: Uning bitta qusuri – kambag‘alligi (Oy-bek). 3. Misollarning 7tasida ravish leksema kesim bo‘lib kelgan: 1) ko‘p- leksemasi (2): .. Buqabuloq atroflarida bunaqa antiqa qishloqlar ko‘p (Hamid G‘ulom). Voy, biram ko‘p! Avaz aka, belbog‘ingizni bering, terib olaylik (Pirimqul Qodirov); 2) kam- leksemasi (2): Voy, Alixo‘ja boylardan nimamiz kam? (Oybek). Bu yil suv kamroq (Hamid G‘ulom); 3) boshqacha- leksemasi (1); Erta bahorda tuproq hidi boshqacha bo‘ladi (O‘tkir Hoshimov); 4) eskicha- leksemasi (1): Biroq bu gal ham javob eskicha bo‘ldi (Hamid G‘ulom); 5) asta- leksemasi (1): Astaroq... Oyog‘ingiz tagi – binafshalar (Hamid G‘ulom). 4. Misollarning 7tasida ot leksema kesim bo‘lib kelgan. Bunday ot leksema odatda bosh, o‘rin kelishigi shaklida bo‘ladi; kelishikning sintaktik vazifa ko‘rsatishi betaraflashadi, chunki sintaktik vazifa ko‘rsatkichi kelishikdan keyin qo‘shiladi: 1) Bosh kelishik shaklida kelgan (5): Yordamchim – Olimjon (O‘tkir Hoshimov). Mana, so‘zingiz men uchun qonun (Pirimqul Qodirov). Yana bir yaqin tomoni - qo‘shni (Hamid G‘ulom). Axir bu jasorat emasmi? (Hamid G‘ulom). 2) O‘rin kelishigi shaklida kelgan (3): Hamma dalada (Hamid G‘ulom). Ixtiyor otamda! (Hamid G‘ulom). Biroq Nigor opaning o‘ylashicha gap mol - dunyoda emas (Hamid G‘ulom). 5. Misollarning 9tasida olmosh kesim bo‘lib kelgan: 1) kishilik olmoshi (4): a) bosh kelishik shaklida (3): Oching, kennoyi, menman! (O‘tkir Hoshimov). Birovlarning xotiniga tuzoq qo‘yadigan senmisan?! (Pirimqul Qodirov). Men sen bo‘lsam, o‘zimni zovdan tashlar edim! (Pirimqul Qodirov); b) jo‘nalish kelishigi shaklida (1): Sizga bular, Aziz aka! (Hamid G‘ulom); 2) so‘roq olmoshi (1): Do‘pping qani? (O‘tkir Hoshimov); 3) sifat olmoshi (2): a) bunday- olmoshi (1): Voqea bunday bo‘lgan (Hamid G‘ulom); b) shunaqa- olmoshi (1): Bugun ham shunaqa bo‘ladi (O‘tkir Hoshimov); 4) gumon olmoshi (1): Nega bunday allanechuksan? (Oybek). 6. 3 misolda ko‘rsatish birliklari kesim bo‘lib kelgan: 1) shu ko‘rsatish birligi (2): Og‘zimga kelgan gap shu bo‘ldi (O‘tkir Hoshimov). Т o‘yning qizig‘i shunda-da (Oybek); 2) ana ko‘rsatish birligi (10): Ana uning uyi (Hamid G‘ulom). 7. Bir misolda o‘z- ta&#39;kid birligi kesim bo‘lib kelgan: Dildorxon, balki o‘sha gulchi o‘zingiz bo‘larsiz? (Hamid G‘ulom). Kesimning tuslovchili birikmashakl bilan ifodalanishi 5- §. Sintaktik bo‘lak, shu jumladan kesim ham qurilish ashyosi sifatida birikma bilan ham ifodalanadi. Т ahlilga jalb qilingan misollarning 60tasida kesim birikmashakl bilan ifodalangan. Bular dastlab bosh a&#39;zosi asosida fe&#39;l birikmashakl (41) va ism (keng ma&#39;noda) birikmashakl (19) deb ikkiga guruhlanadi. Kesimning fe&#39;l birikmashakl bilan ifodalanishi 6- §. Kesim vazifasida kelgan fe&#39;l birikmashakl to‘ldiruvchili birikmashakl va hollovchili birikmashakl deb ikkiga ajratildi. 1. Т o‘ldiruvchili birikmashakl ikki turli: 1) vositasiz to‘ldiruvchili, 2) vositali to‘ldiruvchili. 1) Vositasiz to‘ldiruvchi (16): a) tushum kelishigining belgili shaklida kelgan (7): Amallab qaddimni rostladim (O‘tkir Hoshimov). Dadillanib yelkasini tutdi (O‘tkir Hoshimov). Qanday qilib u o‘zini saqlab qoldi? (Oybek). So‘ngra armiya xizmatini o‘tadi (Hamid G‘ulom). Oxirgi misolda kesim (armiya X xizmatini) X o‘ta- tuzilishli birikma bilan ifodalangan. Mana bu misolda vositasiz to‘ldiruvchi yetti leksemashaklli birikma bilan ifodalangan: Birgina Ahmadjonning 10- brigadasi  besh yuz tonna qo‘shimcha paxta berish majburiyatini olgan (Hamid G‘ulom). Bu birikma tarkibidagi leksemashakllarning o‘zaro sintaktik bog‘lanishini qavslar yordamida quyidagicha ko‘rsatish mumkin: {[(besh X yuz) X (tonna)] X [qo‘shimcha] X [(paxta X berish) X majburiyati]}ni X {ol-}; b) tushum kelishigining belgisiz shaklida kelgan (9): ..qari imom nikoh o‘qidi (Oybek). Dildorning .. aniq-ravshan so‘zlari boshqa savolga o‘rin qoldirmadi (Hamid G‘ulom). .. akang orden oladilar .. (O‘tkir Hoshimov). Olimjon nima qilib berardi (O‘tkir Hoshimov) kabi. 2) Vositali to‘ldiruvchi (8): a) jo‘nalish kelishigidagi leksemashakl bilan ifodalangan (7): Oxirida u Hulkar bilan Avazni .. suvratga oldi (Pirimqul Qodirov). Olimjonning yig‘lamsiragan ovozi qulog‘imga kirdi (O‘tkir Hoshimov). Azizning brigadasi institutning tajriba uchastkasiga aylandi (Hamid G‘ulom) kabi. Oxirgi misolda vositali to‘ldiruvchi uch leksemashaklli birikma bilan ifodalangan: {[institutning] X [(tajriba X uchastkasi]}ga X {aylan-}; b) chiqish kelishigidagi leksemashakl bilan ifodalangan (1): Eski taomildan qolma (Oybek). 2. Hollovchili birikmashaklda (17): 1) tarz hollovchisi qatnashgan (10): a) ravishdosh shaklidagi fe&#39;l bilan ifodalangan (5): Bosib-yanchib o‘tavermaysanmi?! (Oybek). Meni deb yovvoyi odam bo‘lib ketmang, soch- pochingizni ham oldirib keling (Pirimqul Qodirov). O‘rnimdan turayotganimda biqinim yana lovullab yondi (O‘tkir Hoshimov). Dildor shu yerga kelin bo‘lib tushgan (Hamid G‘ulom); b) sifat leksemashakl bilan ifodalangan (3): Bu nafislikni tog‘da yolg‘iz tashlab ketish Avazga juda og‘ir tuyildi (Pirimqul Qodirov). Kun bo‘yi erinchoq kezib yurgan bulutlar oftob botganidan keyin qahrli tus oldi (O‘tkir Hoshimov) kabi. Oxirgi misolda hollanmish belgisiz tushum kelishigidagi vositasiz to‘ldiruvchili birikmaga teng: (qahrli) X (tus X ol-) ; v) sifat olmosh bilan ifodalangan (2): Avaz tengi ko‘pchilik yoshlarning tarjimayi holi yuzaki qaraganda shunday ko‘rinadi (Hamid G‘ulom). Er deb shunaqa qilib yuribdi-ya (Pirimqul Qodirov); 2) o‘rin hollovchisi qatnashgan (6): a) jo‘nalish kelishigidagi ot leksemashakl bilan ifodalangan (5): Qiz tomonda gupchakday yum-yumaloq xotin belini belbog‘ bilan mahkam bog‘lab o‘rtaga tushdi (Oybek). Avaz o‘zining bu o‘yidan xijolat bo‘lib yerga qaradi (Pirimqul Qodirov). Keling, Aziz aka, to‘rga chiqing! (Hamid G‘ulom) kabi; b) chiqish kelishigidagi ot leksemashakl bilan ifodalangan (1): U loyda sirg‘anib o‘rnidan turdi (O‘tkir Hoshimov); 3) payt hollovchisi qatnashgan (1): .. uy-ayvonlarda chiroqlar o‘chirilganiga ikki soatdan oshdi (Hamid G‘ulom). Kesimning ism birikmashakl bilan ifodalanishi 7- §. Т ahlilga jalb qilingan misollarning 19tasida kesim ism birikmashakl bilan ifodalangan: 1. Kesim vazifasida sifatlovchili birikmashakl kelgan (10). Kesimlik ko‘rsatkichi: 1) bosh kelishikdan keyin qo‘shilgan (9): a) Ikki a&#39;zoli birikma bilan ifodalangan (5): Bu - qanday maynabozlik! (Oybek). Aziz – yolg‘iz o‘g‘il (Hamid G‘ulom). Binafsha - eng nozik chechak (Hamid G‘ulom) kabi. b) Uch a&#39;zoli birikma bilan ifodalangan (1): Ammo Dildor – tamoman boshqa olam (Hamid G‘ulom). Bu misolda leksemashakllarning o‘zaro sintaktik bog‘lanishi quyidagicha: [ tamoman ] X [( boshqa X olam )]. d) Ko‘p a&#39;zoli birikma bilan ifodalangan (4): Shu oddiy qizil askardan yana bir xotira – o‘sha 1941- yilning kuzida kelgan &#34;qora xat&#34; (Hamid G‘ulom). [Dildor] .. o‘z erki, irodasi, maqsadi, intilishlari va jasorati bilan mustaqil inson! (Hamid G‘ulom). Bu misolda uyushiq qator bilan ifodalangan to‘ldiruvchi sifatlovchili birikmaga bog‘langan, yoyiq birikma bir butun holda kesim vazifasida kelgan. 2) Kesimlik ko‘rsatkichi o‘rin kelishigidan keyin qo‘shilgan (1): Dildor-ning uyi – shu yaqinda (Hamid G‘ulom). Asli bu birikma uch a&#39;zoli bo‘lib, joy leksemasi ellipslangani tufayli o‘rin kelishigi affiksi undan oldingi qism-ga qo‘shilgan: [( shu ) X ( yaqin joy )] da  ( shu yaqin ) da . 2. Kesim vazifasida qaratuvchili birikmashakl kelgan (7); kesimlik ko‘rsatkichi bosh kelishikdan keyin qo‘shilgan: 1) Ikki a&#39;zoli birikma bilan ifodalangan (4): Onam orzusi – mening orzum ! (Hamid G‘ulom). Sizning ishingizmi bu? (Pirimqul Qodirov). Birovmas, o‘zimmi yangam (O‘tkir Hoshimov). Men – binafsha shaydosi ... (Hamid G‘ulom). 2) Ko‘p a&#39;zoli birikma bilan ifodalangan (3): Feruz qishlog‘i – yuksak tizma tog‘ning Xovos tomondagi bag‘riga joylashgan qishloqlarning eng balandi (Hamid G‘ulom) kabi. Ushbu misol tarkibidagi leksemashakllarning o‘zaro sintaktik bog‘lanishi quyidagicha: «<{[( yuksak ) X ( tizma X tog‘ )] ning X [( Xovos X tomon )] dagi X [ bag‘ri ]} ga X { joylashgan }> X < qishloq-lar>ning » X « eng balandi) ». 3. Bir misolda kesim izohlovchili birikma bilan ifodalangan: Bu – Yormatning qizi Gulnor edi (Oybek). Leksemashakllarning o‘zaro sintaktik bog‘lanishi quyidagicha: [( Yormatning X qizi ) X ( Gulnor )] edi . 4. Bir misolda kesim fe&#39;l leksema  ma  sa go‘rga edi qurilmasi bilan ifodalangan: Yomg‘ir yog‘masa go‘rga edi ! (O‘tkir Hoshimov). Birikmaning bo‘lagi mavqeida ham, gapshaklning bo‘lagi mavqeida ham ishlatiladigan sintaktik bo‘laklarning nutqiy voqelanishi Т o‘ldiruvchining nutqiy voqelanishi 1 §. Т ahlilga jalb qilingan 165 jumlaning 51tasi tarkibida to‘ldiruvchi qatnashmagan; bulardan 20 misolda kesim fe&#39;l bilan, 31 misolda ism bilan ifodalangan. 15 misolda kesim chiq , to‘xta , yon , charcha , terla , kuchay kabi to‘ldiruvchini boshqarmaydigan o‘timsiz fe&#39;l leksema bilan ifodalangan. Ikki misolda vositali to‘ldiruvchini boshqara oladigan fe&#39;l leksema qatnashgan, lekin boshqarish xususiyati voqelanmay qolgan: Olimjon nima qilib berardi (O‘tkir Hoshimov). Hech nima qilmaydi (O‘tkir Hoshimov): kimga? Vositasiz to‘ldiruvchini boshqaradigan fe&#39;l leksemada o‘zlik shakli yasalishi bilan bunday to‘ldiruvchini boshqarish xususiyati yo‘qolgan: Т amba surildi (O‘tkir Hoshimov). Shoqosim bo‘g‘ildi (Oybek). Bir misolda (dialogik nutq parchasida) o‘timli fe&#39;l leksemaning vositasiz to‘ldiruvchini boshqarish xususiyati voqelanmay qolgan: &#34;Hamma narsaga razm solib, kovlab yurasan a, pismiq!&#34; – j e r k i b t a sh l a d i Nuri (Oybek). Vositasiz to‘ldiruvchining nutqiy voqelanishi 2 §. Т o‘ldiruvchini boshqarish xususiyati avvalo fe&#39;l leksemaning o‘timli (o‘timlilashgan) yoki o‘timsiz (o‘timsizlashgan) ekaniga bog‘liq. I. O‘timli fe&#39;l leksemaga vositasiz to‘ldiruvchini boshqarish xos (65); bunday valentlik nutqda deyarli to‘liq voqelanadi. O‘timlilashgan fe&#39;l leksemada ham xuddi shunday (5): Qizdirilgan chirmandalar h a v o n i yang-ratadi (Oybek). Shoshma, avval q o r n i n g n i to‘yg‘azib ol! (O‘tkir Hoshimov). Oftob muloyim jilmayib y e l k a n i qizdiradi (O‘tkir Hoshimov) kabi. Faqat vositasiz to‘ldiruvchini boshqaradigan fe&#39;l leksema qatnashgan 60 jumlaning 42tasida bunday to‘ldiruvchi kesim vazifasida kelgan fe&#39;l leksemaga, 18tasida kesimdan boshqa vazifada kelgan fe&#39;l leksema bog‘langan. Keyingi holatda vositasiz to‘ldiruvchi birikmaning tobe bo‘lagi, ichki bo‘lak bo‘lib keladi; jumlaga birikma tarkibida (to‘ldiruvchi to‘ldirilmish birgalikda) kiritiladi. Bunda vositasiz to‘ldiruvchi tushum kelishigining belgili shaklida ham, belgisiz shaklida ham ishlatiladi. Quyidagi misollarda (16) vositasiz to‘ldiruvchi to‘ldirilmishi bilan birgalikda hollovchi vazifasida kelgan: Aziz b o sh i n i e g i b mamnun jilmaydi (Hamid G‘ulom). Hulkar o‘ z i n i z o‘ r l a g a n d a y q i l i b kulimsiradi (Pirimqul Qodirov) kabi. Ayrim jumlalarda esa ega vazifasida kelgan (2): ..- qichqirishdi y o‘ l t o‘ s u v ch i l a r (Oybek) kabi. Mana bu jumlada birinchi vositasiz to‘ldiruvchi ichki ( nimanidir yo‘qot ), ikkinchisi – tashqi ( nimanidir yo‘qotganini sezdi ): Xolbek u n i n g n i- m a n i d i r y o‘ q o t g a n i n i sezdi (Pirimqul Qodirov). II. Vositasiz to‘ldiruvchi kesim vazifasidagi fe&#39;l leksemaga bog‘langan 42 misolning 32tasida tushum kelishigi belgili shaklda, 10tasida belgisiz shaklda ishlatilgan: Nurining boshidan qaynanasi s o ch i q l a r sochdi (Oybek). Men b i n a f sh a ekib bo‘lganman (Hamid G‘ulom). S e r k a ko‘rdingiz-mi? (Pirimqul Qodirov) kabi. Т ushum kelishigining belgili shaklida ishlatilgan vositasiz to‘ldiruvchi: 1) turdosh ot leksema bilan ifodalangan (20): Т utun j i g a r i m n i ham titib yubordi (Oybek). K o‘ z i n g n i yum! (Pirimqul Qodirov). Olimjon ikki qo‘llab e sh i k n i mushtlashga tushdi (O‘tkir Hoshimov) kabi; 2) kishilik olmoshi bilan ifodalangan (5): Ha, men k e t a m a n. Ammo s i z n i yuragimda olib ketaman (Hamid G‘ulom). Xolbek endi u n i ayamay urar edi (Pirimqul Qodirov) kabi; 3) otlashgan ko‘rsatish birligi bilan ifodalangan (4): Sen b u n i tushunasanmi, noqusulaql! (Oybek). Men b u l a r n i [binafshalarni] sevaman (Hamid G‘ulom) kabi; 4) o‘z ta&#39;kid birligi bilan ifodalangan (1): Qanday qilib u o‘ z i n i saqlab qoldi? (Oybek); 5) fe&#39;lning otdosh shakli bilan ifodalangan (2): Ko‘nglim behuzur bo‘lib borar, hozir y i q i l i b t u sh i sh i m n i his qilib turardim (O‘tkir Hoshimov). Suron zo‘rayadi. Yana turib hansirab t o r t i sh u v n i davom ettiradilar (Oybek); 6) fe&#39;lning sifatdosh shakli bilan ifodalangan (1): Keyin n i m a b o‘ l- g a n i n i bilmayman (O‘tkir Hoshimov). III. Vositasiz to‘ldiruvchi ko‘pincha to‘ldirilmish bilan kontakt holatda joylashgan; bir qancha jumlalarda esa kesim bilan unga bog‘lanib kelgan vositasiz to‘ldiruvchi orasida boshqa bo‘lak joy olgan, natijada vositasiz to‘ldi- ruvchining jumla tarkibidagi o‘rni erkin ekanligi namoyon bo‘lgan (10): 1) Orada ega kelgan (3): .. o l d i n g i s o y a b o n l i a r a v a n i Yo‘lchi mindi (Oybek). B u l a r n i men o‘zim parvarish qilaman (Hamid G‘ulom) kabi. Eganing bunday joylashuvi to‘ldiruvchi gapshaklning (jumla- ning) bo‘lagi ekanini ko‘rsatadi. 2) Orada hollovchi kelgan (7): Yuring chi, - deb Т urdi u n i pastdagi qalin chakalakzorga tomon boshlab ketdi (Pirimqul Qodirov). Shamol o v o- z i n i teskari yoqqa olib ketdi (O‘tkir Hoshimov) kabi. IV. Vositasiz to‘ldiruvchi ko‘pincha leksemashakl bilan, qisman birikmashakl bilan ifodalangan. Т ahlil qilingan misollar orasida quyidagi tur birikmashakllar bilan ifodalanish uchradi: 1) Sifatlovchili birikmashakl bilan ifodalangan (12): Т a sh q a r i h o v l i n i yig‘ishtirdi (Oybek). Kim b u o d a m n i bunchalik mehribon qilib qo‘ydi ekan? (Pirimqul Qodirov). B i t t a z o g‘ o r a n i bo‘-lishib yedik (O‘tkir Hoshimov). Т r a k t o r t u m sh u g‘ i d a o s i l i b y o t g a n k a t t a k o n t e m i r t u t q i ch n i buray boshladim (O‘tkir Hoshimov). Men o‘zim q u r u q o‘ t i n topib kelaman (Oybek) kabi. 2) Qaratuvchili birikmashakl bilan ifodalangan (8): Т o‘rtko‘z it s u r u v- n i n g ch e t i n i aylanib yurar edi (Pirimqul Qodirov). Aziz e sh i k- n i n g b i r t a b a q a s i n i asta ochib hovliga kirdi (Hamid G‘ulom). .. t u p r o q n i n g o j i z sh i v i r l a sh i n i aniq eshitganday bo‘ldim (O‘tkir Hoshimov) kabi. Mana bu jumlada vositasiz to‘ldiruvchi murakkab tuzilishli birikmashakl bilan ifodalangan: Q i z i, k e l i n l a r i b i l a n L u t f i n i s o o‘ l- t i r g a n s o y a b o n l i a r a v a n i Yo‘lchi mindi (Oybek). Ushbu vositasiz to‘ldiruvchi tarkibidagi leksemashkallarning o‘zaro sintaktik bog‘lani-shini qavslar yordamida quyidagicha ko‘rsatish mumkin: <{[(Qizi  kelinlari) bilan  Lutfiniso] X [o‘tirgan]} X {[oldindagi] X [(soyabonli X arava)]}ni>. Bu misol tarkibida murakkab sintaktik transformatsiyalash amalga oshirilgan gapshakl vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida ishlatilgan (Sintaktik transformatsiya o‘z o‘rnida bayon qilinadi). 3) Т o‘ldiruvchili birikmashakl bilan ifodalangan (2): Lutfiniso q i z i b i l a n q o‘ sh k e l i n i n i i z v o sh d a y u b o r i sh n i so‘radi (Oybek). S u r u v n i d o‘ p p i d a y q i l i b b o q a y o t g a n i n i qara (Pirimqul Qodirov). Vositali to‘ldiruvchining nutqiy voqelanishi 3 §. Vositali to‘ldiruvchini asosan fe&#39;l leksema, qisman ism leksema boshqargan. I. Т ahlilga jalb qilingan misollarning 49tasida vositali to‘ldiruvchi fe&#39;l leksemaga bog‘langan: 1. 14 misolda kesim vazifasidagi fe&#39;l leksemaga bog‘lanib, tashqi bo‘lak, gapshaklning bo‘lagi mavqeida kelgan: 1) 27 misolda jo‘nalish kelishigida shakllangan: a) Leksemashakl bilan ifodalangan (21): - ot leksemashakl bilan (15): O l i m j o n g a yalindim (O‘tkir Hoshimov). Bu taxmin A v a z g a noxush tuyildi (Pirimqul Qodirov). Qishloq odati bo‘yicha uy q u t l o v ch i l a r g a to‘ldi (Hamid G‘ulom) kabi; - olmosh bilan ifodalangan (5): Jonim, m e n g a qarang (Oybek). Sen n i m a n g g a muncha kerilasan?! (Pirimqul Qodirov) kabi; - o‘z ta&#39;kid birligi bilan (1): O‘zimning ojizligim o‘ z i m g a alam qildi (O‘tkir Hoshimov). b) Birikmashakl bilan ifodalangan (6): - sifatlovchili birikma bilan (5): U b r i g a d a d a g i i sh i g a sho‘ng‘ib ketdi (Hamid G‘ulom). Yuzim n a m t u p r o q q a urildi (O‘tkir Hoshimov). Biroq bu mahallaning shumtaka erkak bolalari &#34;k e l i n ch i m ch i l a sh&#34; d e g a n e s k i o d a t g a juda rioya qilishar ekan (Oybek) kabi; - qaratuvchili birikma bilan (1): Azizning brigadasi i n s t i t u t- n i n g t a j r i b a u ch a s t k a s i g a aylandi (Hamid G‘ulom). 2) 6 misolda vositali to‘ldiruvchi chiqish kelishigida shakllanib, fe&#39;l leksemaga kontakt holatda bog‘langan, tashqi, gapshakl bo‘lagi maqeida kelgan: a) leksemashakl bilan ifodalangan (4): Davlatbekov .. &#34;Ha Т ohir u Zuhrolar, hormanglar endi!&#34; - dedi va o t d a n tushdi (Pirimqul Qodirov). Qiziq, y o m g‘ i r d a n kerosin hidi kelayapdi (O‘tkir Hoshimov) kabi; b) sifatlovchili birikmashakl bilan ifodalangan (2): E s k i t a o m i l- d a n qolma (Oybek). H a l i s e l g i b u l g u r m a g a n t u p r o q- d a n nam aralash quyosh hidi anqiydi (O‘tkir Hoshimov). 3) 3 misolda vositali to‘ldiruvchi o‘rin kelishigida shakllanib, fe&#39;l leksema bilan distant holatda joylashgan: a) leksemashakl bilan ifodalangan (1): Dudburondan tutun aralash chiqqan cho‘g‘ q o r o n g‘ i d a aniq ko‘rindi (O‘tkir Hoshimov); b) birikmashakl bilan ifodalangan (2): - qaratuvchili birikma bilan: O‘zi sh u m a sh &#39; a l n i n g y o r u- g‘ i d a yaxshiroq ko‘rinmoqchidir da! (Pirimqul Qodirov); - to‘ldiruvchili birikma bilan (1) K u ch s i n o v d a har ikki tomon astoydil kurashdi (Oybek). 4) 5 misolda vositali to‘ldiruvchi bilan ko‘makchisi yordamida shakllangan: a) leksemashakl bilan ifodalangan (1): M e n b i l a n xilvatda uchrashmoqchi edingizmi? (Pirimqul Qodirov); b) sifatlovchili birikma bilan ifodalangan (4): - kesim bilan kontakt joylashgan (2): Chindan ham A&#39;zam ferma Sh a h r i s t o n l i k o g‘ a y n i s i b i l a n quda bo‘libdi (Hamid G‘ulom) kabi; - kesim bilan distant joylashgan (2): S a l i sh o r a b i l a n cho‘pon istagan tomonga buriladi (Pirimqul Qodirov). Y a l p i sh o v q i n b i- l a n &#34;tortishmachoq&#34; boshlandi (Oybek). 2. 10 misolda vositali to‘ldiruvchi birikmaning bo‘lagi, ichki bo‘lak holatida kelgan: 1) Jo‘nalish kelishigida shakllangan (15): a) Sifatlovchili birikma tarkibida qatnashgan, birikma esa hollovchi vazifasida kelgan (3): Shoda shoda barglari shu t o l a l a r g a bittalab terib chiqilganga o‘xshaydi (Pirimqul Qodirov). Dildor b u s o‘ z l a r g a allaqanday urg‘u berib gapirdi (Hamid G‘ulom). Mana bu jumla tarkibida ichki vositali to‘ldiruvchi ikkita: Hulkar unga g‘azablanishga ham arzimaydigan bir to‘nkaga qaraganday qaradi yu, .. (Pirimqul Qodirov). Bu jumladagi birinchi ichki vositali to‘ldiruvchi sifatlovchili birikma tarkibida qatnashgan: g‘azablanishga ham arzimaydigan; ikkinchisi hollovchili birikma tarkibida qatnashgan: g‘azablanishga ham arzimaydigan bir to‘nkaga qaraganday. b) Sifatlovchili birikma tarkibida qatnashgan, birikma esa kesim vazifasida kelgan (1): Robiya opam ham s i z g a o‘ x sh a g an q a h r a- m o n l a r (O‘tkir Hoshimov). d) Sifatlovchili birikma tarkibida qatnashib, qaratuvchili birikma bilan ifodalangan; sifatlovchili birikma o‘z navbatida yaxlitligicha otlashib, ega vazifasida kelgan (1): B i r o v l a r n i n g x o t i n i g a t u z o q q o‘- y a d i g a n senmisan?! (Pirimqul Qodirov). 2) Chiqish kelishigida ifodalangan (3): a) Sifatlovchili birikma tarkibida qatnashgan (1): S e n d a q a u y a t- s i z x o t i n d a n uyaladigan ahmoq yo‘q (Pirimqul Qodirov); b) Hollovchili birikma tarkibida qatnashib, sifatlovchili birikma bilan ifodalangan (2): Avaz o‘ z i n i n g b u o‘ y i d a n x i j o l a t b o‘ l i b yerga qaradi (Pirimqul Qodirov). Mana bu jumlada ketma ket ikkita vositali to‘ldiruvchi ishlatilgan: Avaz bu vaqtgacha D a v l a t b e k o v t o‘ g‘ r i s i d a j u d a yo m o n f i k r d a yurganidan izza bo‘ldi (Pirimqul Qodirov). 3) Hollovchili birikma tarkibida o‘rin kelishigidagi leksemashakl bilan ifodalangan (1): U l o y d a sirg‘anib o‘rnidan turdi. Qo‘lini cho‘zdi (O‘tkir Hoshimov). 4) bilan ko‘makchisi yordamida shakllangan uyushiq qator bilan ifodalangan (1): Keyin kuyov tomon a j o y i b s o‘ z a n a l a r, q i y m a t- b a h o b u y u m l a r b i l a n bezatilgan xonalarga taklif etildi (Oybek). II. Т ahlilga jalb qilingan misollarning 8tasida vositali to‘ldiruvchini fe&#39;ldan boshqa (ism) leksema boshqargan: 1. 4 misolda kesim vazifasida kelgan leksemaga bog‘langan: 1) 3 misolda o‘rin kelishidagi leksemashakl bilan ifodalangan: a) Ikki misolda bor leksemashakliga bog‘langan; vositali to‘ldiruvchi: - ot leksema bilan ifodalangan: D a d a m l a r d a ch i, opa, mo‘miyo bor (O‘tkir Hoshimov); - kishilik olmoshi bilan ifodalangan: Shoshmang, Hulkarjon, s i z d a ikki og‘iz gapim bor (Pirimqul Qodirov). Bu jumlada vositali to‘ldiruvchi bilan boshqaruvchi leksema orasida frazema bilan ifodalangan miqdor hollovchisi kelgan, vositali to‘ldiruvchi distant joylashgan; b) Bir misolda yo‘q leksemashakliga bog‘lanib, fe&#39;lning otdosh shakli bilan ifodalangan: K u t i b o‘ t i r i sh g a vaqt yo‘q (O‘tkir Hoshimov). Bu jumlada yo‘q leksemasining kimda? so‘rog‘iga javob bo‘ladigan vositali to‘ldiruvchini boshqarish xususiyati voqelanmagan. 2) Bir misolda chiqish kelishigidagi izohlovchili birikma bilan ifodalanib, kesim vazifasida kam miqdor ravishi kelgan, distant holatda joylashgan (Orada ega kelgan): Voy, A l i x o‘ j a b o y l a r d a n nimamiz kam?! (Oybek). 2. 4 misolda vositali to‘ldiruvchi kesimdan boshqa vazifadagi ism leksemaga bog‘langan, birikmaning bo‘lagi, ichki bo‘lak holatida kelgan: 1) Ikki misolda jo‘nalish kelishigidagi leksemashakl bilan ifodalangan: a) Bir misolda ot leksemashakl bilan ifodalanib, o‘ch sifat leksemasiga bog‘langan va birikma bir butun holda sifatlovchi vazifasida kelgan: D o n g- g a o‘ ch boyvachcha kuyovlar nikohga .. (Oybek). b) Bir misolda o‘z ta&#39;kid birligi bilan ifodalanib, kesimlik leksemasiga bog‘langan va birikma bir butun holda sifatlovchi vazifasida kelgan: Yaxshi boqilgan suruvlarda o‘ z i g a xos bir intizom bo‘ladi (Pirimqul Qodirov). 1) Ikki misolda birikmashakl bilan ifodalangan: a) Quyidagi jumlada chiqish kelishigida shakllangan sifatlovchili birikma bilan ifodalanib, ega vazifasidagi ot birikmashakl tarkibida kelgan; orada miqdor hollovchisi kelib, distant holatda joylashgan: Sh u o d d i y q i z i l a s k a r d a n yana bir xotira - .. &#34;qora xat&#34; (Hamid G‘ulom). b) Quyidagi jumlada chiqish kelishida shakllangan sifatlovchili birikma bilan ifodalanib, kesimlik leksemasiga kontakt holatda bog‘langan: Ularning har biri – n e ch a y u z u y, b i r n e ch a m i n g d a r a x t d a n iborat kattagina o‘ram (Hamid G‘ulom). Vositasiz va vositali to‘ldiruvchining birgalikda voqelanishi 4 §. Ham vositasiz, ham vositali to‘ldiruvchini boshqarish o‘timli, shu- ningdek o‘timlilashgan fe&#39;l leksemaga xos bo‘lib, nutqda har ikki tur to‘ldiruvchi asosan voqelangan. Т ahlilga jalb qilingan misollardan ikkitasida (dialogik nutq parchasida) vositali to‘ldiruvchi ( menga ) qatnashmagan: Ayt sh a r t i n g n i ! (Pirimqul Qodirov). Avaz aka, b e l b o g‘ i n g i z n i bering, terib olaylik (Pirimqul Qodirov). Ko‘pchilik misollarda har ikki tur to‘ldiruvchi birin ketin kesim vazifasidagi fe&#39;l leksemaga bog‘lanib, gapshakl bo‘lagi mavqeida qatnashgan. Quyidagi ikki jumlada vositasiz to‘ldiruvchi ichki, birikmaning bo‘lagi mavqeida kelgan, otdosh shaklidagi fe&#39;l leksemaga bog‘langan, ushbu birikma jo‘nalish kelishigida shakllanib, vositali to‘ldiruvchi sifatida kesim vazifasidagi fe&#39;lga bog‘langan, tashqi bo‘lak, gapshakl bo‘lagi mavqeida qatnashgan: .. Hulkar i s t e h z o s i n i birdirmaslikka tirishar edi (Pirimqul Qodirov). M e n b u r o l m a g a n t u t q i ch n i aylantirishga yosh bolaning kuchi yetarmidi! (O‘tkir Hoshimov). Birinchi jumlada vositasiz to‘ldiruvchi leksemashakl bilan ( istehzosini ), ikkichi jumlada birikmashakl bilan ( men burolmagan tutqichni ), vositali to‘ldiruvchi har ikki jumlada birikmashakl bilan ( istehzosini bildirmaslikka; men burolmagan tutqichni aylantirishga) ifodalangan . Birinchi jumlada bunday vositali to‘ldiruvchi fe&#39;l kesim bilan kontakt joylashgan, ikkinchi jumlada esa distant joylashgan: orada qaratuvchili birikmashakl bilan ifodalangan ega kelgan, natijada to‘ldiruvchining gapshakl bo‘lagi ekanligi ochiq ko‘ringan ( men burolmagan tutqichni birikmashakli tarkibidagi sifatlovchi transformatsiyalangan gapshakl bilan ifodalangan: men burolmadim  men burolmagan ). 7 misolda har ikki tur to‘ldiruvchi kesim vazifasidagi fe&#39;l leksemaga bog‘langan, demak, tashqi bo‘lak, gapshakl bo‘lagi mavqeida qatnashgan: 1. Kesimga yaqin vositasiz to‘ldiruvchi kelib, vositali to‘ldiruvchi undan oldin joylashgan: 1) Vositasiz to‘ldiruvchi bilan kesim orasida boshqa bir bo‘lak joylashgan: a) Sifatlovchili birikma bilan ifodalangan ega joylashgan (1): Sizning bog‘ingizga b i n a f sh a n i boshqa gulchi ekadi (Hamid G‘ulom). Bu jumlada vositali to‘ldiruvchi qaratuvchili birikma bilan ifodalangan. b) O‘rin kelishigidagi sifatlovchili birikma bilan ifodalangan vositali to‘ldiruvchi joylashgan (1): [Alixo‘ja boy] Q i z i n i qo‘sh arg‘umoqli izvoshda yubordi (Oybek). 2. Kesim bilan kontakt joylashgan vositasiz to‘ldiruvchi: a) 3 jumlada tushum kelishigining belgisiz shaklida ishlatilgan: Т raktorga s u v oboraymi? (O‘tkir Hoshimov). Т o‘y ustiga t o‘ y ko‘ring, xola! (Oybek). Lekin A&#39;zam ferma ularga r a d j a v o b i berdi (Hamid G‘ulom). Birinchi jumlada har ikki to‘ldiruvchi leksemashakl bilan ifodalangan; ikkinchi jumlada vositali to‘ldiruvchi jo‘nalish kelishigidagi qaratuvchili birikma bilan ( to‘y ustiga ), uchinchi jumlada vositasiz to‘ldiruvchi izofa birikmasi bilan ( rad javobi ) ifodalangan. b) 2 jumlada tushum kelishigining belgili shaklida ishlatilgan; vositali to‘ldiruvchi bilan ko‘makchisi yordamida shakllangan: M e h m o n b i l a n u l a r n i tanishtirar ekan, .. (Pirimqul Qodirov). Kichkinagina, ammo dag‘al qo‘li bilan y u z i m n i siladi (O‘tkir Hoshimov). Birinchi jumlada har ikki to‘ldiruvchi leksemashakl bilan, ikkinchi jumlada esa vositali to‘ldiruvchi uyushiq sifatlovchili birikmashakl bilan ifodalangan. II. Quyidagi jumlada fe&#39;l kesimga uch to‘ldiruvchi bog‘lanib kelgan; vositali to‘ldiruvchilar jo‘nalish kelishigida va bilan ko‘makchisi yordamida shakllangan; bilan ko‘makchisi yordamida shakllangan vositali to‘ldiruvchi sifatlovchili birikma bilan ifodalangan: Kimdir u n i o l a ch i l v i r b i- l a n z i r k k a bog‘lab qo‘ygan edi (Pirimqul Qodirov). Mana bu jumlada bilan ko‘makchisi yordamida shakllangan to‘ldiruvchi sifatlovchi vazifasidagi birikmaning ichki bo‘lagi bo‘lib kelgan; jo‘nalish kelishigidagi vositali to‘ldiruvchi va belgisiz tushum kelishigidagi vositasiz to‘ldiruvchi kesimga bog‘lanib, tashqi bo‘lak, gapshakl bo‘lagi mavqeida qatnashgan; har uch to‘ldiruvchi sifatlovchili birikma bilan ifodalangan: Yalang‘och daraxtlar m a y d a y u l d u z ch a l a r b i l a n y o n g a n q o r g a a j i b ch i r o y l i k o‘ l k a l a r tashlaydi (Oybek). Quyidagi jumlada bir vositali to‘ldiruvchi, ikki vositasiz to‘ldiruvchi qatnashgan. Vositali to‘ldiruvchi jo‘nalish kelishigidagi leksemashakl bilan ifodalanib, kesimga bog‘langan. Vositasiz to‘ldiruvchilardan biri tushum kelishigining belgisiz shaklida ishlatilib, to‘ldiruvchili birikmaning ichki bo‘lagi bo‘lib kelgan. Ikkinchi vositasiz to‘ldiruvchi shu to‘ldiruvchili birikma bilan ifodalanib, kesimga bog‘langan, tashqi bo‘lak, gapshakl bo‘lagi mavqeida qatnashgan: M e n g a t r a k t o r h a y d a sh n i o‘rgatdilar (O‘tkir Hoshimov). 5 §. Yuqoridagi tasvirlardan ayon bo‘ladiki, to‘ldiruvchi predmet tushunchasini anglatib kelishda egadan keyin turadigan sintaktik bo‘lak bo‘lib, boshqaruv xususiyatiga molik birlik bilan ifodalangan kesimli gapshakllar (jumlalar) tarkibida deyarli to‘liq namoyon bo‘ladi. Asli to‘ldiruvchi – birikma turlaridan birining tobe bo‘lagi, birikmaning ichki bo‘lagi; bunda to‘ldiruvchi jumla tarkibida kesimdan boshqa vazifada kelgan sintaktik birlikka (leksemashaklga, birikmashaklga) bog‘langan holda qatnashadi. Т o‘ldiruvchi jumla tarkibida kesim vazifasida kelgan sintaktik birlikka (leksemashaklga, birikmashaklga) bog‘lanib kelishi asosiy holat bo‘lib, bunda to‘ldiruvchi birikmaning bo‘lagi mavqeidan gapshaklning (jumlaning) bo‘lagi mavqeiga ko‘tariladi. Gapshaklning (jumlaning) bo‘laklari deb ega va kesimga aytiladi. Bu ikki bo‘lakdan iborat gapshakl (jumla) yig‘iq gapshakl (jumla) deyiladi. Ega ifodalanmaydigan, ega qatnashmaydigan gapshakllar ham faqat kesimning o‘zi bilan ifodalanganida yig‘iq gapshakl deyiladi. Bunday gapshakllar nutqda juda oz uchraydi. Gapshakl (jumla) tarkibida ega va kesimdan tashqari kesimga bog‘lanib kelgan (demak, gapshakl bo‘lagi maqeida qatnashgan) to‘ldiruvchi ham mavjud bo‘lsa, bunday gapshakl (jumla) yoyiq gapshakl (jumla) deyiladi. Bunday to‘ldiruvchi gapshakl (jumla) asosini yoyuvchi sintaktik bo‘lak deb baholanadi. Т o‘ldiruvchini boshqara oladigan sintaktik birlik (leksemashakl, birikmashakl) bilan ifodalangan kesimli gapshakl (jumla) tarkibida to‘ldiruvchi namoyon bo‘lmay qolsa, uning yo‘qligi aniq seziladi, anglatilayotgan fikrda noto‘liqlik yuz beradi. Shunga ko‘ra til birligining to‘ldiruvchini boshqarish xususiyati deyarli barcha jumlalarda voqelanadi. Gapshakl (jumla) qurilishida to‘ldiruvchining muhim sintaktik bo‘lak ekanligi aniq qurilma bilan majhul qurilma munosabatida ochiq ko‘rinadi: aniq qurilma majhul qurilmaga vositasiz to‘ldiruvchi asosida transformatsiya qilinadi va b. Xullas, to‘ldiruvchining ikki holatini: birikmaning bo‘lagi holatini va kesimga bog‘lanib kelgan holatini farqlash kerak. Kesimga bog‘lanib kelgan to‘ldiruvchi gapshakl (jumla) asosini yoyuvchi bo‘lak deb baholanishi lozim. Т o‘ldiruvchi leksemaga xos boshqaruv valentligini namoyon etadi degan fikrga suyanib gapshakl tarkibida kesimga bog‘lanib qatnashadigan to‘ldiruv-chini gapshakl bo‘lagi mavqeidan mahrum etish mumkin emas (Bu masalaga hollovchilar tasvirida yana aniqlik kiritiladi). Adabiyot: 1. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1980. 2. G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. 3 nashri, Т.: 1987. 3. Тursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 3 nashri, &#34;O‘zbekiston&#34;, Т.: 1992. 4. Ne&#39;matov H., Bozorov O. Тil va nutq. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1993. 5. Ne&#39;matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1995. 6. Ne&#39;metov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O‘zbek tili struktural sintaksisi asoslari. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1999. 7. Qurbonova M.M. Hozirgi zamon o‘zbek tili (sodda gap sintaksisi uchun materiallar). O‘zMU, Т.: 2002. 8. Qurbonova M., Sayfullayeva R., Boqiyeva N., Mengliyev B. O‘zbek tilining struktural sintaksisi. O‘zMU, Т.: 2004. 9. Mirtojiyev M.M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I jild. O‘zMU, Т.: 2004. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Hollovchining nutqiy voqelanishi
Lisoniy birlik sifatida leksemalarga xos bog‘lashuv imkoniyati
Gap shakllar тizimi
Sintaktik bo‘lakning uyushiq qator bilan ifodalanishi
Lisоniy sathda gap bo‘laklari. Kesim