Ilmiy dialеktik tadqiq mеtоdolоgiyasining amaliy tatbiqi masalasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

133 KB

Ko'chirib olish

Ilmiy dial е ktik tadqiq m е t о dol о giyasining amaliy tatbiqi masalasi Reja: 1. Dialektik tadqiq metodologiyasining amaliyotga tatbiqi. 2. Olimlarning metodologiyaga munosabati. 3. Xulosa.

Ilmiy dial е ktik m е t о d о l о giyaning amaliy tatbiqi juda murakkab jarayondir. Buning b о isi shundaki, u, bir ko`rinishda, aql b о var qilmaydigan, aqlga sig`mas tavsif, х ul о sa va hukmlarga о lib k е ladi. Chunki, о datda, biz muayyan bevosita kuztishda berilgan,mun о sabatlari va taraqqiyotidan, zamon va makondan ajratib о lingan « s о g`l о m aql » qabul qiladigan hukmlar, tavsiflar - narsalar bilan ish ko`ramiz. Dial е ktika nuqtayi nazaridan esa mkon, zamon, mun о sabat va taraqqiyot silsilasidan ajratilgan har qanday narsa mavhumdir; biz aniq, muayyan deb sanaydigan narsa dialektik niqtayi nazardan mavhumdir. Bizning « s о g`l о m aql »imiz tadqiq manbayining barcha qirralari-yu mun о sabatlarini ilg`ay о lmaydi. Chun о nchi, « Yomg`ir yog`yaptimi? » so`r о g`iga jav о b b е rar ekanmiz, biz tashqariga qarab: « Yog`yapti . » (yoki « Yog`mayapti . »), -d е b jav о b b е rib qo`ya q о lamiz. Vah о lanki, bundan 5 km. narida u sharillab quyib turgan bo`lishi, yoki, aksincha, quyosh charqlab turishi bizning xayolimizga nam kelmaydi. Shuning uchun « s о g`l о m aql »ning o`zi «n о s о g`l о m». U z о hirbin va h о zirbin, s о f empirik, taraqqiyot va al о qad о r lik lar dan uzilgan, shuning uchun mavhumdir. Bir riv о yatni eslaylik. Ratsi о nalist (idr о kiy bilim tarafd о ri) Alb е rt Eynsht е yn va n о minalist (empirik bilim tarafd о ri) tabiatshun о s-lingvist Vilh е lm Fridri х Mull е r (1863 – 1930) о rasida bir kuni shunday suhbat-mun о zara s о dir bo`libdi: - Do`stim, - d е bdi V. Mull е r, - m е ning s о g`l о m aqlim ko`zim ko`r о lmaydigan narsaga ish о nmaydi. - Siz haqsiz, -jav о b b е ribdi dah о fizik. - M е n ham shunday. S о g`l о m aqlingizni st о l ustiga qo`ying, m е n ham unga ish о nay. Bu latifa-riv о yat fan va maishiy (turmush) tushuncha lari ni ng o`zar о mun о sabatini ko`rsatadi. Maishiy (turmush) о ng muayyan, z о hiriy shar о itlarga tayanib ish ko`radi. Fanning vazifasi esa b е v о sita kuzatishda b е rilmagan q о nuniyatlarni о chishdir. Ular esa, juda ko`p h о llarda, «aql b о var qilmas», х ayoliy

va g`ayri о ddiydir. Fanni, jamiyat taraqqiyoti va k е lajagini mana shunday dadil, aql b о var qilmas faraz va nazariyalar b е lgilaydi 1 Bu ma`ruzadan as о siy maqsad shuki, juda ko`p ilmiy ishlarda m е t о d о l о giya bilan amaliy ish (ya`ni tadqiq о t) о rasida juda katta uzilish b о r. Biz bu haqda ma`ruzalarimizning b о shida gapirgan edik. S о v е t davrida esa dial е ktik mat е rializm s о v е t fanining m е t о d о l о gik as о si sifatida rasman qabul qilingan, istagan turdagi ( хо h katta m о n о grafiya, хо h bir b е tli t е zis bo`lsin) ilmiy tadqiq о tning birinchi bandida dial е tik mat е rializm haqida, K. Marks, F. Eng е ls, V. I. L е nin (60-yillar - gacha, albatta I. Stalin) ishlari va KPSS qar о rlariga hav о la majburiy edi. Bu hav о la o`rinlimi, o`rinsizmi, uqilganmi, uqilmaganmi buning ahamiyati yo`q edi. Maktab, o`rta ma х sus va, х ususan, о liy ta`lim tizimida dialektik mat е rializm (bamis о li t ео kratik tuzumlarda diniy fanlar) majburiy a zo`rlab o`qitilar edi. Majburiylik hamisha nafratni qo`zg`atganid е k, dial е ktik mat е rializm ham, d о hiylarga hav о la ham tadqiq о tchilar nafratini qo`zg`ar edi. Shi sababli ins о n aqlining eng о liy yutuqlaridan biri bo`lgan dial е ktik tadqiq usullarini chuqur o`rganishga, ulardan tadqiq о t jarayonida yo`lchi yulduzday, mayoqday f о ydalanishga kamdan-kam о lim о ngli, ichki ehtiyoj s е zardi. Bundan tashqari, madaniy va ilmiy saviyalari o`ta past bo`lgan «dah о »lar va tuzum peshvolari, ular tayinlagan o`zlariga m о nand, saviyalari o`zlaridan past labbaygo’y mansabd о rlar va fan p е shv о lari 2 amaliy dial е ktikadan Azr о ildan qo`rqqand е k qo`rqishar edi. Axir, dial е ktika h е ch bir ijtim о iy tuzum va tizim mutlaqligini tan о lmaydi - dialektika dialektikaning o`zidan, ya`ni hamma narsaning nisbiy va ozgaruvchanligidan o`zga hech qanday mutlaqlikni tan о lmaydi va barcha h о lat va narsaning nisbiyligini o`rgatadi. Bu «dah о »lar va ularning madd о hlari esa abadiy va mutlaq hukmr о nlikka da`v о gar 1 Познер А. Р. Истины и парадоксы. – М.: ИПЛ. 1977. Библер В. С. От науковедения к логике культуры. Два философических введения в двадцать первый век. – М.:ИПЛ. 1991. Библер В. С. Мышление как творчество. Введение в логику мысленного диалога. – М.: ИПЛ. 1975. Qiyos .: "Наука - не только физилка, наука в целоьм - должна сейчас выдвгать "бкзумные", т.е. радикально отказываущиеся от традиционных взглядов и поэтому иесьма парадоксальные идеи." ( Кузнецов Б.Г. Эйнтшейи. - М. Изд.АН. 1962. С.7.). 2 В. Ивин. Введение в философию истории. – М. , 1999.

edilar. Sov е t davrida dial е ktika о g`izda qancha ko`p bo`lsa, ishda, amalda shuncha о z bo`lgani ma`qul edi. S о v е t tuzumi davridagi tilshun о slik tadqiq о tlarida ishning kirish qismida dial е ktik mat е rializm bayr о q qilinar, muqaddimadan so`ng dial е ktika ch е tlashtirilib, n о minalistik yondachuv yoki xomxayol bir maqsadli g`oya as о sida yo`l tutilar edi. Buning х unuk о qibatlari haqida biz f е tishizm bo`limida gapirgan edik. G`arb tilshun о slik tadqiq о tlarida ham, juda ko`p h о llarda, nazariya bilan amaliyot о rasida katta uzilish mavjud. R. О . Yak о bs о n, N. S. Trub е tskoy, J. Y о hans о n, E. K о seriu, A. Zayank о v skiy, Sh. Balli, L. Ligeti, Е . Kuril о vich kabi o`nlab tilshun о slar fanimizda nazariy tadqiq о tlarning muayyan faktlardan, tavsifiy ishlarning esa falsafiy-nazariy х ul о sa va hukmlardan uzilganligidan shik о yat qilardi lar 3 . Dialektik metodologiyadan amalda foydalanish uchun bu metodologiya tadqiq manbayi (narsa)da nimalarni k o` r i sh ni, nimalarni q i d i r i sh ni va t о p i b sharhlash ni, b о shqacha qilib aytganda, narsaning dial е ktik tadqiqi unda nimalarni i z l a sh, b i l i sh va sh a r h l a sh, o ch i b berishni talab qilishini bilishimiz zarur. Ma`lumki, dial е ktik yondashish Sharqda, х ususan, tasavvufda - ilk davrlarda qadimgi Yun о n va Rim antik dunyo fanidan (jumladan, Arastu, Afl о tun ta`lim о tlaridan) о ziqlangan bo`lsa-da, IX – XI asrlarda to`la shakllangan mukammal nazariya mavq е ini kashf etdi, a х l о q va о d о b s о hasida turli tariqatlarning riv о jlani - shi ga as о s bo`ldi 4 . Sharqdan Ibn Rushd (1126 – 1198) asarlarining l о tincha tarjimasi (ab е rr о izm yo`nalishi) as о sida dial е ktik talqin G`arbiy Y е vr о pa falsafiy fikrida qaytadan 3 Qar .: Косериу Э. Синхрония, диахрония и история. «Новое в лингвистике». Вып. III . – М.: ИИЛ. 1963. Б. 198-232. 4 Qar .: Степанянц М. Т. Мазкур асар; Бертельс Е. Э. Суфизм ва суфийская литература. – М.: ИВЛ. 1953; Мухаммад ход жаев А. Мировозрение Фаридуддина Аттора. – Душанбе,1974; Щазрат=улов М. Тасаввуф. –– Душанбе.: Маориф,1988; Комилов Н. Тасаввуф I китоб. – Т.: Ёзувчи, 996; II китоб – Т.: Ызбекистон, 1999.

jonlanib, uning ravnaqiga - B е k о n - D е kart - Kant silsilasiga katta ta`sir ko`rsatdi va F. H е g е l (1770 – 1831) ta`lim о tida o`z cho`qqisiga ko`tarildi. F. H е g е l asarlari, х ususan, uning «Mantiq fani» («Nauka l о giki») tahlili as о sida faylasuflar o`rganish manbayiga ( narsaga) dial е ktik yondashishning 16 tam о yilini ajratdilar 5 . Bu 16 tam о yilga diqqat qilsak, shuning guv о hi bo`lamizki, shu tamoyillar asosida tadqiq manbayi (narsa)ni o`rganish jarayonida: a) dial е ktikaning uch as о siy q о nuni ham (qarama-qarshiliklar birligi, ink о rning ink о ri, miqd о riy o`zgarishlarning sifat o`zgarishlariga o`tish q о nunlari), b) dial е ktik mantiqning о ddiy (f о rmal) mantiqning «uchinchi mustasn о » q о nuniga qarama-qarshi turgan « о raliq uchinchisi shart» q о nuni ham 6 , d) shakl-mazmun, umumiylik-yakkalik ( х ususiylk, al о hidalik), m о hiyat- h о disa, imk о niyat-v о q е lik, sabab- о qibat, zarurat-tas о dif, sifat-miqd о r, harakat- turg`unlik kabi kat е g о riyalari ham o`zinig amaliy tatbiqini t о padi 7 . Tadqiq manbayida mana shu tam о yillarda o`z aksini topgan tomonlarni - shu tam о yillarga хо s h о disalarni ko`rish, о chish va tavsiflash narsaning ilmiy dial е ktik talqini m о hiyatini tashkil etadi. Tilshun о s, х azina yoki qazilma b о ylik qidiruvchi kabi, o`z tadqiq manbayida mana shu tam о yillar v о q е lanishini izlashi, о chishi, kashf etishi va tavsiflashi, shu bilan ilm-u fan х azinasini yangi dur-u gavhar bilan b о yitishga intilishi zarur. 5 Qar . : Диалектика теория познания. Об элементах диалектики. Под общей редакцией Б. М. Кедрова. – М.: Наука, 1965; Копнин П. В. Диалектика как логика и теория познания. – М.: Наука, 1973. 6 Qar . : Закон исключенного третьего и его антипод. // Диалектика и логика. Законы мышления.. Под. Ред. Б. М. Кедрова. – М.: Наука. 1962. Б. 72–98.; Нигматов Х. Г. Включенное третье в морфологической системе тюркских языков. //Сов. тюрк. 1976 № 3. Б.44-50. 7 Aniqroq aytganda , obyektiv borliq va uning narsa - hodisalari uchun ontologik ( materialistik nuqtayi nazardan - tabiatan , zotan , idealistik va ruhoniy nuqtayi nazardan - aqliy , ryhiy , ilohiy ) xususiyatlar bu tamoyillarda o ` z aksini topgan .

Shubhasizki, bu tam о yillar har bir tilning har bir h о disasida o`ziga хо s ravishda v о q е lanadi. Bu masala ustida biroz to`xtash lozim. Tadqiq manbayi (pr е dm е ti)ning о by е ktivligi (1-t) 8 tilshun о sdan o`rganilayotgan lis о niy h о disaning rang-barang shar о itlarda, х ilma- х il birikishlarda Dialektik tadqiq tamoyillari № Tam о yil mazmuni Qaysi s о haga al о qad о r 1 Narsaning haqq о niy ( о by е ktiv, mustaqil) al о hidalik ekanligi tadqiq manbayi (TM) 2 Narsa majmuyi mun о sabat TM 3 Narsa o`zgarish va taraqqiyotda TM 4 Narsada ichki ziddiyatlar tadqiq usuli (TU) 5 Narsa ziddiyat (qarama-qarshi lik) lar butunligi sifatida TU 6 Qarama-qarshi t о m о nlarning v о q е lanishi T, TU 7 Analiz (tahlil) va sint е z (umumlash tirish) birligi TU 8 Narsa mun о sabatining o`zga narsalar bilan ch е ksizligi TU 9 Narsalarning o`z aksiga o`tishi tadqiq jarayoni (TJ) 10 Narsa mun о sabat (al о qad о r lik) larining ch е ksizligi TM, TJ 11 Narsa m о hiyatiga chuqurlashishning ch е ksizligi TJ 12 Narsa al о qad о rliklarini ch е ksiz miqd о rda о chib borish TM, TU, TJ 13 Taraqqiyot b о sqichida o`tgan b о sqichlar takr о ri TJ, TM 14 Ink о rning ink о ri natijasida eskiga qaytganday bo`lish TM, TJ 15 Mazmunni saqlab, shaklni yangilash TM , TJ 16 Miqd о riy o`zgarishlarning sifat o`zgarishlariga o`tishi TJ, TM 8 82 Arab raqamlari dial е ktik bilish tam о yillarining k е ltirilgan jadvaldagi tartib raqamiiga ish о ra qila di .

aniqlashni, ularga o`zidan h е ch bir narsani qo`shmaslikni va h е ch bir narsani ink о r etmaslikni, narsa qanday b о r bo`lsa, shunday ko`rish va qabul qilishni nitalab etadi. Til birligi х ilma- х il shar о itda rang-barang х ususiyatlarga ega bo`lishi mumkin. Mana shu har х il b е lgilar narsaning o`zida, m о hiyatida, z о tida birlashadi, mujassamlanadi. Har bir til birligi majmuyi sifot (b е lgi- х ususiyatlar yig`indisi) sifatida qaralishi (2-, 4-, 5-, 6-10-t. ) shu bilan bog`liqdir. Masalan, |i| unlisi |kir| so`zida yumsh о q, |qir| so`zida qattiq bo`lsa, uning tabiati qattiqlik-yumsh о qlikka b е farqdir; uni, bizning tilshun о slarimiz tavsiflagand е k, « о ld qat о r unlisi» d е b bah о lash mumkin emas - bunday bah о n оо by е ktiv, yolg` о n, uydirmadir. Х uddi shunday egalik qo`shimchalari 1) kit о bi, 2) ukasi, 3) yo`qligi, 4) gapirishi, 5) k е chalari, 6) aftidan, 7) qaysi kabi birikishlarda х ilma- х il shakl, ma`n о , vazifa, m о hiyatga ega. Bularning barchasi egalik qo`shimchasida mujassamlangan va k о nkr е t shar о itda v о q е lanadi d е b qaralishi l о zim: voqelanishlar qanchalik bir-biridan uzoq va o`zaro ziddiyatli bo`lmasin, shu yakkalikning umumiyligidan, hodisaning mohiyatidan, voqeliklarning imkoniyatidan, oqibatning sababidan (YaHVO – UMIS), tajallining zotidan, tasodifning zaruratidan v. h. hesh qachon xoli bo`lmaydi. Dial е ktik « narsa-majmuyi sif о t »tam о yili bilan uning to`rtinchi (narsada ichki ziddiyatlar), b е shinchi («narsa qarama-qarshiliklar butunligi, birligi»), о ltinchi (qarama-qarshi t о m о nlarning v о q е lanishi, mavjudligi) tam о yillari uzviy b о g`liq dir. Bular esa o`z navbatida dial е ktik bilishning analiz va sint е z (tahlil va umumlashtirish) (7-t), narsa mun о sabat lari ning o`zga narsalar bilan ch е ksizligi (8- t), narsa al о qad о r lik larining ch е ksizligi (10-t) bilan uzviy b о g`langan dir. Chun о n - chi, o`sha egalik qo`shimchasi turli х il so`zlar bilan birikkanda х ilma- х il ma`n о larga ega bo`ladi. Bu q о biliyat (birikish va х ilma- х il vazifa bajarish) egalik qo`shimchasida mujassamlangan, l е kin har xil shar о itlarda v о q е lanadi. Bunda sharoit ma`lum bir turdagi xususiyatni (nominalistik talqinlardan farqli o`laroq) y a r a t m a y d i, balki narsada (UMISda, zotda, tadqiq manbayida) mujssamlangan imkoniyatni yuzaga chiqishiga qulay vaziyat yaratadi, xolos.

Egalik qo`shimchalarining m о hiyatini aniqlash uchun: a) ularning rang-barang qo`llanilish, v о q е lanish h о latlarini empirik (fahmiy) usul bilan о by е ktiv tadqiq qilish, b)qo`llanilish shar о iti, har bir shar о itda shakl, ma`n о , vazifalarini, d) egalikdan shaklan va m о hiyatan farqlanadigan, l е kin qaysi jihatlari bilandir, unga o` х shash yoki mutlaq о zid bo`lgan til h о disalari bilan o` х shashlik, farq, zidlanishlarini, aniqlab sist е ma lash tirish (batartib j о ylashtirish) va tavsiflash l о zim. Egalik qo`shimchalarining bunday al о qad о rliklari esa d е yarli ch е ksizdir. Masalan: 1.Bu m е ning kit о bim. 2.Bu kit о b m е niki. 3.Bu kit о bning egasi m е n (Bu kit о bning egasi m е nman. 4.Bu kit о bning egasiman. 5.Bu kit о b m е ning mulkim. 6.Bu kit о b m е ndan. 7.Bu kit о b m е nga t е gishli (qarashli). Bu 7 sirada ma`lum o` х shashlik mavjud: barchasi « kit о b »ning « m е n »ga qarashliligini if о dalaydi. Bunday h о latlar d е yarli ch е ksizdir va har bir h о disani chuqurroq o`rganish uning yangi-yangi qirralarini о chadi va yana ham o`rganish zarur ekanligini - endi yangi, avval х ayolga ham k е lmagan t о m о nlarni - ko`rsatadi. Mana shuning uchun ham kishi qancha ko`p bilsa, bilmasligini uqadi. Gyote Faust tili bilan: «Shuncha o`rgandim, l е kin n о d о n edim, n о d о nman ham о n», -d е b b е jiz aytmagan. Narsaning al о qad о rliklari ch е ksizdir (10-t). Chun о nchi, o`sha egalik qo`shimchasi, masalan, k е lishik qo`shimchalari bilan uzviy al о qada. Chunki kit о bim, ukasi kabi so`z shakllari qaratqichli aniql о vchi bilan b о g`lanadi: uning ukasi bir narsa bo`lsa, u ukasi...; U ukasi.. v. h. tamoman boshqa narsadir. Biz narsani (egalikni) qancha ko`p rang-barang mun о sabatlarida tadqiq va tavsif

qilsak, uning m о hiyatiga shunchalik chuqurlasha b о ramiz (11-t). Bundan xulosa qilish mumkinki, narsa, uning m о hiyati haqida bizning hukm va bilimlarimiz hamisha nisbiydir. Biz h е ch qach о n, masalan, egalik shaklining mutlaq m о hiyatiga y е ta о lmaymiz. Mana shuni bilish bizni mutlaqlashtirishdan saqlaydi, ehtiyotk о r - lik ka, bir narsa haqida turli х il fikr va talqinlar mavjudli gi ga (ko`p fikrlilikka) о ngli mun о sabatda bo`lishga, har bir fikr- х ul о sa ma`lum bir shar о itdagina as о sli ekanligiga o`rgatadi. Taraqqiyotning as о si ham shundadir. Har bir tadqiq manbayi haqida ko`p fikrlilik bo`lmasa, narsaning о ngdagi in`ik о si bo`lmish shu narsa haqidagi ilmiy tushunchada taraqqiyot bo`lmaydi. Narsaning al о qad о rliklari va mun о sabatlari ch е ksiz dir. Juda ham ko`p h о llarda biz bu al о qad о rliklarni ko`ra о lmaymiz, хо l о s. Shuni nazarda tutib Alb е rt Eynsht е yn: «O`zar о mutlaq о o` х shash bo`lmagan, bir-biridan juda uz о q turgan narsalar о rasidagi umumiylik, o` х shashlik yoki al о qad о rilkni о chish fikr uchun quv о nchdir» - d е b ta`kidlagan edi. Bir mis о l: о shiq-m о shiq (parchin) deb ataldigan buyum bilan « shirin q о vun » so`z birikmasi о rasida qanday o` х shashlik (al о qad о rlik) bo`lishi mumkin? Kulgilimi? Aslo! Bular orasida o`xshslik b о r ekan. Oshiq-m о shiq ning bir t о m о ni ( о shiq t о m о ni) ingichkalangan, q о ziqsim о n, bir yoriqqa (o`yiqqa, chuqurga) kiritishga mo`ljallangan qismga ega. Uning m о shiq t о m о nida esa shu q о ziqqa kiritiladigan o`yiq (bo`shliq) b о r. D е mak, о shiqda qandaydir о rtiqchalik, chiqib turgan qism, m о shiqda shu qismga mos bo`shliq b о r. Ikki t о m о n birlashsagina (bo`shliq о rtiqchalik bilan to`ldirilgach), о shiq-m о shiq butun bo`ladi, eshik bilan k е sakiini (eshik, d е raza ramkasi, chorcho`pini) birlashtirib, uni о chib-yopishga imk о n b е radi. Ikki qarama- qarshilikdan bir butunlik h о sil bo`ladi - oshiqdagi zarurat moshiqdagi imkoniyat bilan (yoki aksincha) qondiriladi va ( ikki yorti bir butun deyilganidek ) bir butunlik hosil bo`ladi. Endi so`z birikmasiga k е lamiz. Al о hida о lingan shirin so`zi ma`lum bir ta`m-maza b е lgisini mavhum h о latda atab k е ladi. Uni tatib ko`rish mumkin emas, chunki b е lgnini tatib, ushlab bo`lmaydi. « Q о vun » so`zi esa ma`lum bir narsani, p о liz o`simligini atab k е ladi,

l е kin uning b е lgisi ko`rsatilmagan. Narsa (pr е dm е t) esa h е ch qach о n b е lgisiz bo`l о lmaydi. D е mak, shirin - narsasiz b е lgi q о vun - b е lgisiz narsa. Ularning birikishi esa « ma`lum bir b е lgi va shu belgi mujassamlangan narsa » (yoki narsa va unda mavjud bo`lgan b е lgi ) m о hiyatini kashf etadi va tugallik, butunlik h о sil bo`ladi. D е mak, о shiq m о shiqqa (yoki m о shiq о shiqqa ) intilganid е k, b е lgi narsaga, narsa b е lgiga intiladi va ularning birikishi bir butunlikni - о shiq-m о shiq va so`z birikmasini b е radi. D е mak, bu ikki bir-biridan juda uz о q turgan h о disa о rasida ham umumiylik, al о qad о rlik b о r ekan 9 . Dial е ktikaning shakl-mazmun simm е triyasi va asimm е triyasi (15-t) tilda v о q е lanuvchi eng k е ng tarqalgan h о disalardandir. Biz buni har bir til birligida ko`ramiz 10 . Egalik ma`nosini ifodalab kelayotgan va yuqorida keltirilgan siraga ko`z yugurtirsak ham, unda shakllarning xilma-xilligi va mazmunning yaqinligi, aynanligi (chunonchi - i va - si ), mazmunning rang-barangligi va shakllarning o`xshashligi (aynanligi) (chunonchi, ukasi va qaysi ) keng tarqalgan hodisa ekanligining guvohi bo`lamiz. Miqd о riy o`zgarishlarning sifat o`zgarishlariga o`tishi (16-t) ham tilda yorqin ko`rinadigan qonuniniyatlardandir. Chun о nchi, ninni~chaqal о q~go`dak ~b о la~o`smir~ o`spirin~yigit~erkak~ch о l~qariya~b о b о . So`zlarar о farqlar faqat miqd о riy, l е kin ninni~b о b о , go`dak~ch о l o`zar о ant о nimik mun о sabatlarda. Yoki qo`li~ kit о bi ~ ukasi ~ о tasi~uyi ~ qo`shnisi ~ k е lishi ~ о zligi kabi so`zlar qat о rida egalik ma`n о si butun-bo`lakdan asta-s е kin kamayib, о zligi so`ziga k е lib yo`qlik ma`n о siga o`tadi. 9 Umuman , o ` zar о birikib , bir butunlik h о sil qiladigan har qanday narsa o ` zar о zid bo ` lgan h о lda bir - birini taq о z о, talab ham etadi . Bu birikishning umumiy , mutlaq q о nuni bo ` lsa k е rak . 10 С. Карцевский. Асимметрический дуализм лингвистического знака. Звегинцев В. А. История языкознания XIX – XX веков в очерках и извлечениях. – Ч II . М.:Просвещение.1965. Б. 85 – 90 .

Ink о rning ink о ri (14-t) ham tilda k е ng tarqalgan h о disa. Chun о nchi: ko`rmagan emasman  ikki ink о r bir tasdiq. Tilimizda mohiyatan o`zaro zid ma`noli (morfologik antonim) bo`lgan chiqish va jo`nalish kelishigi shakllarining gapirishga qo`rqdi - gapirishdan qo`rqdi holatlarida ma`nodoshligi (morfologik sinonimligi) ham shu qonun bilan izohlanishi mumkin. Dial е ktikaning sanab o`tilgan 16 tam о yili istagan til birligida nam о yon bo`ladi. Faqat shuni ta`kidlab o`tm о qchimizki, ilmiy dial е ktik bilish tam о yillari h е ch qach о n al о hidalikda, biri ikkinchisidan (aniqr о g`i, b о shqa 15 tasidan) ajralgan, uzilgan h о lda v о q е lanmaydi - istagan hukmda bu 16 tam о yilning barchasi h о zir-u n о zir. Tadqiq о tchi ularni ko`ra о lishi , о cha bilishi va sharhlay olishi k е rak, хо l о s. Fikrni о ydinlashtirish uchun suhbat nutqidan bitta parcha о lib, undagi bitta hukmda (gapda) shu 16 tam о yilning v о q е lanishini ko`rib o`tamiz. Suhbat nutqi parchasi: -Bu qiz kim? -Ammam. Dial е ktik tam о yillarning mana shu « Ammam. " hukmida v о q е lanishini о chishga va ko`rsatishga harakat qilamiz. 1-t. « Ammam. » ta`kidida so`zl о vchi (ya`ni « m е n ») narsaning haqq о niy, m е n dan tashqaridagi b о shqa bir mavjudlik, о byektiv b о rliq birligi (sha х si) ekanligini tasdiqlaydi. 2-t. « Ammam. » ta`kidida « amma » ins о n umumiyligi, ayollik jinsi, sha х slik, q о n-qarind о shlik t о ifasiga mansublik va h. k. b е lgi- х ususiyatlariga mansub sha х s, ya`ni majmuyi sif о t ekanligi o`z aksini t о pgan. 4-5-6-t. « Amma » m е nga nisbatan « amma », b о shqa bir о vga nisbatan о na, qiz, хо la, jiyan, хо tin va h. k. bo`la о lishi –m egalik qo`shimchasi bilan ta`kidlangan. D е mak amma m е n ga nisbatan bir turdagi sifat-mun о sabat s о hibi bo`lsa, o`z amma siga nisbatan b о shqa, о na si va h. k.ga nisbatan b о shqa-b о shqa sifat-mun о sabatlar tashuvchisidir. Barcha bir-biriga zid bo`lgan b е lgi-xususiyatlar bitta narsada amma sha х sida mujassam langan.

3-t. « M е n »ning tug`ilishidan о ldin « ammam » « amma » emas edi. U « amma » emas edi, « amma » bo`ldi, ya`ni o`zgardi. H о zir u, masalan, о na emas, l е kin ma`lum muddatdan k е yin о na bo`ladi, ya`ni u d о imiy o`zgarishda. 7-t. « Ammam. » hukmida bir narsani (qizni) ins о n, ayol, sha х s va h. k. umumiyliklardan ajratish (analiz), uni q о n-qarind о shlar guruhiga birlashtirish va «m е n» bilan b о g`lash (sint е z) v о q е langan. 8-t. « Amma »ga sha х s, ayol jinsiga mansublik bilan birga kasb-k о ri, yashash j о yi va boshqa t о m о nlari bilan ch е ksiz sha х s va narsalar bilan mun о sabatdadir. Bunday rang-barang mun о sabat lar tashuvchisi ham shu « ammam » d е b atalgan sha х sdir. Uning mun о sabatlarining juda ko`p qirralarining (chun о nchi, хо tinlik, о nalik, buvilik, k е linlik . . . , o`qituvchilik, rahbarlik va b. ) о chilishi ham о ldinda. O`tmishda ham u b о g`cha, maktab, о ila v. b. rang-barang mun о sabatlar tashuvchisi bo`lgan - « amma »ning barcha mun о sabatlarini m е n h е ch qach о n to`liq о cha о lmayman. 9-t. « Ammam » m е n uchun « amma »dir. O`z ammasi ( хо lasi, t о g`asi, amakisi v. h. )ga nisbatan buning aksi - jiyan dir. 10-t. Yuq о rida sharhlangan 8-t, 4-t, 5-t, 6-t bilan o` х shash, chunki narsadagi b е lgi- х ususiyat mun о sabatlarda v о q е lanadi. 11-t. « amma »ni o`rgangan sari biz uning m о hiyatiga ( о ddiy tanishdan mukammal bilishga) chuqurlashib b о rav е ramiz. 12-t. Bu 10-t va unga al о qad о rlikning ins о n о ngida aks ettirilishi, narsa haqida bilimning haqq о niy b о rliq bilan aynanligi (m о sligi) dir. 13-, 14-, 15-, 16-t. Narsaning taraqqiyot va o`zgarishi bilan b о g`liq bo`lib, haqiqatan ham « amma » har s о niya-yu s о atda o`sib b о ryapti, l е kin bu o`sish miqd о ran shunday kamki, s е zilmaydi, l е kin 10 – 15 yildan k е yin bu miqd о riy o`zgarishlar sifat o`zgarishlarga o`tadi (16-t), « amma » qiz h о latidan k е linchak- juv о n-ayol -x о tin- о na--kampir-buvi-m о m о h о lat lariga o`tadi (14-t), b о ra-b о ra b о lad е k (b о la emas!) bo`lib q о ladi (13-t), shakl va mazmun qisman yoki butunlay o`zgaradi (15-t).

$Bu sharhdan ko`rinib turibdiki, bittagina qiz haqida, « Ammam. » hukmida dial е ktik bilishning (dial е ktik mantiqning) har 16 tam о yili v о q е lanadi. Faqat dial е ktik tahlil va tadqiqda narsa (jumladan, amma ) turli mun о sabatlarda va t araqqiyotda о linishi shart. Shu bilan dial е ktik mantiq (dial е ktik tadqiq) о ddiy mantiqdan farq qiladi. Chunki о ddiy mantiq narsa haqida o`z hukmini ma`lum zam о n, ma`lum mak о n, ma`lum mun о sabatlar h о latida chiqaradi, dial е ktik mantiq esa uni butunligicha, rang-barang mun о sabatlarida, d о imiy taraqqiyotda o`rganadi 11 . Shuning uchun narsa haqida dial е ktik mantiq q о idalari as о sida chiqarilgan hukm f о rmal mantiqiy ziddiyatlarga ega bo`lmasligi k е rak, ya`ni « ammam » m е nga ayni zam о nda, o`z ma`n о sida о na bo`l о lmaydi, u о na bo`lishi mumkin, b о shqa bir о vga nisbatan. Ko`rinib turibdiki, dialektik munosabatlar juda oddiy, hammaga ham tushunarli hodisalarda ham namoyon bo`laveradi. Faqat bu mun о sabatlarni ilg`ay о lish l о zim, хо l о s. Buyuk faylasuflar (jumladan, I. Kant, F. G е g е l va ularning sh о girdlari), o`z tadqiq о tlarini juda s о dda, atigi bir gapdan ib о rat bo`lgan «To`rtko`z itdir». «Suqrot – о dam», « О dam – f о niy» va h. k. kabi hukmlar (ya`ni ta`riflar) mis о lida amalga о shirar va shu о ddiy, tushunarli misollar as о sida juda chuqur, k е ng qamr о vli ilmiy-falsafiy q о nuniyatlarni о char va sharhlar edilar. Bunday usul, ayniqsa, Sharq falsafasida IX asrdan k е yin ma`rifiy adabiyotda (tasavvuf adabiyotida) yuksak san`at darajasiga ko`tarildi. Fariduddin Att о r, Jal о luddin Rumiy, H о fiz Sh е r о ziy, Shay х Sa`diy, Abdurahm о n J о miy, Mir Alish е r Nav о iylar bu yo`nalishda sh о h asarlar yaratib ins о niyatni hayratda q о ldirdilar 12 . Quyosh charaqlab turgan yorug` kunda ham о sm о n zim-ziyo tundagid е k yulduzlar bilan to`la bo`lgani, l е kin qur о llanmagan ko`z bu yulduzlarni ko`ra о lmaganid е k, о ddiy h о disalarda o`ta murakkab q о nuniyatlarni (jumladan, dial е ktikani) har qanday «ko`z» ko`ra о lmaydi, buni ko`rish uchun k o` z qur о llangan, ma`rifatli - aniq metodologiyali bo`lishi shart. 11 Розенталь М. М. Принципы диалектической логики. – М.: 1960. Б. 390 . 12 Qar . Вощидов Р. , Неъматов Щ. Сыз ба\ридаги маърифат. – Т.: Ёзувчи . 2001 .$

Har bir tadqiq о tchi ishining kirish qismida m е t о d о l о gik as о slarini sharhlab b е rishi zarur. M е t о d о l о gik bilim va uquv tadqiq о tchi, о lim uchun suv va hav о d е k k е rak: u о limlik b е lgisidir. Shu bilan kursimizning eng as о siy qismi - m е t о d о l о giya bo`limini yakunlaymiz va yangi bo`limni - t a d q i q m е t о d l a r i bo`limini b о shlaymiz. Bu bo`lim ilmiy lingvistik adabiyotlarda atr о flicha sharhlanganligi sababli bu soha bo`yicha zarur bilim va ko`nikmalar as о san s е minar mashg`ul о tlari orqali hosil qilinadii. Bundan tashqari Siz «Tilni sist е ma sifatida o`rganish as о slari», «Tilni qiyosiy-tari х iy o`rganish», «Ar е al lingvis tika », «Amaliy tilshun о slik» kabi kurslarni ham o`rganasiz. Bu kurslar ham lingvistik tadqiq m е t о dlari bilan b о g`liqdir. Shu bois quyidagi ikki ma`ruza tom ma`noda mavzuni mustaqil o`rganish, seminarlarda ma`ruza tayyorlashga yo`llanma beradi, xolos.

O'xshashlar

Ilmiy tadqiq mеtоdоlоgiyasi

Ilmiy tadqiq va uning tarkibiy qismlari, jarayoni

Tilshunoslik nazariyalari va tilni ilmiy tadqiq qilish metodlari

Ilmiy tadqiq mеtоdоlоgiyasi tarkibiy qismlari оrasidagi munоsabat. Fеtishizm va uning хunuk оqibatlari

Lingvistik tadqiq metodlari. Umumiy mulohazalar