Hozirgi o`zbek tilshunosligi taraqqiyotida Ernst Begmastovning xizmatlari - Tilshunoslik - Referatlar

Hozirgi o`zbek tilshunosligi taraqqiyotida Ernst Begmastovning xizmatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

44.5 KB

Ko'chirib olish

Hozirgi o`zbek tilshunosligi taraqqiyotida Ernst Begmastovning xizmatlari Reja: I. Kirish. Hozirgi O`zbek tilshunoslari. II. Asosiy qism. 1. Ernst Begmatovning hayoti va ilmiy-lisoniy faoliyati. 2. Ernst Begmatov taniqli sermahsul tilshunos olim. 3. Olimning o`zbek nutq madaniyati va onomastika sohasi taraqqiyotiga qo`shgan hissasi. III. Xulosa. Ernst Begmatov buyuk tilshunos olim.

KIRISH O`zbek tilshunosligi turkiy tilshunoslik sirasida peshqadam, о ‘ziga xos y о ‘nalishlarga, ta’limotlarga, ilmiy — nazariy va amaliyot bilan bog‘liq jiddiy va puxta tadqiqotlarga ega b о ‘lgan yetakchi tilshunosliqdir. Haqiqatan, turkiy tilshunosliqda yetakchi tilshunosliklardan biri sifatida tan olingan hozirgi o`zbek tilshunosligining mustahkam poydevorini yaratishda, tilshunoslikning deyarli barcha soha va y о ‘nalishlari b о ‘yicha jiddiy izlanishlar olib borgan, salmoqli — fundamental tadkiqotlar yaratgan va yaratib kelayotgan olimlarning: G‘.O.Yunusov A.G‘ulomov, A.K.Borovkov, O.Azizov, A.N.Kononov S.Usmonov, YE.D.Polivanov, SH.Shoabdurahmonov, G‘.Abdurahmonov, S.N.Ivanov, M.Mirzayev, Z.Ma’rufov, M.Asqarova, S.Ibrohimov, F.Abdullayev, I.Rasulov, Sh.Rahmatullayev, S.Mutallibov, A.Rustamov, G‘.Salomov, E.Fozilov, O.Usmonov, A.Hojiyev, Q.Mahmudov, AShermatov, N.Mamatov, M.Sodiqova X.Naza rova, E.Umarov, M.Mirtojiyev, ASafayev, A.Mahmudov, X.Doniyorov, Y.Abdullayev, E.Begmatov, I.Q о ‘chqortoyev, H.Abdurahmonov, ASayfullayev, AAbduazizov, H.Ne’-matov, Sh.Shukurov, AMatg‘oziyev, Yo.Tojiyev, R.Q о ‘ng‘urov, B. О ‘rinboyev, A.Ahmedov, R.Rasulov, S.Otami-rzayeva, R.Doniyorov, B.Bafoyev, N.Turniyozov, T.Tursunova, A-Abdullayev A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Mamatov, F.Ubayeva, AJ о ‘rayev, O.Bozorov, M.Usmonova, I.Mirzayev, K.Nazarov, H.Dadaboyev, Sh.Iskandarova, A.Mamajonov, R.Sayfullayeva, G‘.Zikrillayev, S.Kari mov, H.Jamolxonov, S.Ashirboyev, H.Shamsiddinov, A.Yo`lloshev, Q.Sodiqov, A.Mamatov, M.Qurbonova, M.Hakimov, SH.Shohobiddinova, B.Mengliyev, Sh.K о ‘chimov, I.Y о ‘ldoshev va boshqa о ‘nlab keksa hamda yosh avlod tilshunoslarining xizmatlari kattadir. Jahon tilshunosligi tarixi bir UmmoN ki, unda imkoniyatga, talab va maqsadga ko`ra xabardor bo`lish, shu yo`nalishda bilimga ega bo`lish,

undan foydalanish va tadqiqotlarga ushbu ”UmmoN”ga asoslanish har bir jiddiy tadqiqot uchun, tilshunos uchun sharafdir. Buyuk tilshunos olimimiz A.Navoiy so`z haqida ”So`z bir dur bo`lib, uning daryosi ko`ngildir” deydilar. O`zbek tili ummonning durlarini boyishiga A.Navoiydan tashqari Mahmud Qoshg`ariy, Bobur kabi olimlarimizning o`rni beqiyos. Tilshunoslik fanining kelajagi aslida tilshunoslik tarixidan lisoniy bitmas-tuganmas xazinasidan boshlanadi. Mana shu xazinalarning eng yirigi o`zbek tilshunosligi hisoblanadi. Buyuk tilshunoslarimizning munosib davomchisi Ernst Begmatov. Ernst Begmatov tanikdi sermahsul tilshunos olim, o`zbek onomastikasining — antroponimikasining asoschisi, filologiya fanlari doktori (1988), professor (1990). Ernst Begmatov 1936 yilda Namangan viloyatida tug‘ildi, yoshlik yillari janubiy Qozog‘istonda о ‘tdi. 1955 yilda maktabni, 1959 yilda Navoiy nomidagi SamDUning filologiya fakultetini bitirdi. 1961 yildan Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutida ishlab kelmoqda. Olim 1965 yilda Faxri Kamol rahbarligida «O`zbek tili antroponimikasi» mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini, 1988 yilda «Hozirgi zamon o`zbek adabiy tili leksikasining о ‘z qatlami» mavzusida doktorlik dissertatsiyasini yoqladi. Professor Ernst Begmatov o`zbek tilshunosli-gining leksikologiya, semasiologiya, onomastika, nutq madaniyati, uslubshunoslik va leksikografiya sohalari b о ‘yicha qator salmoqli ishlar yaratdi. Bular: 1. «Nomlar va odamlar» (1966). 2. «Ismingizning ma’nosi nima» (hamkor, 1968). 3. «Kishi nomlari imlosi» (1970). 4. «O`zbek ismlari imlosi» (1972). 5.«O`zbek tilining imlo lug‘ati» (hamkor, 1976). 6.« О ‘zbek tili leksikologiyasi» (hamkor 1981). 7.«Adabiy norma va nutq madaniyati» (1983). 8. «Hozirgi o`zbek adabiy tilining leksik qatlamlari» (1985). 9. «O`zbek nutq madaniyati ocherklari» (hamkor, 1988). 10. «O`zbek ism lari»

(1991). 11. «Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari»' (hamkor, 1992). 12. «Ism chiroyi» (1994). 13. «O`zbek ismlari. 14.600 ismlar izohi» (1998) va boshqalar. Umuman, olimning hozirga qadar zlon qilgan ishla-rining umumiy miqori 300 ga yaqin b о ‘lib, ularning 8 tasi monografiya, 13 tasi risoladir. Ernst Begmatovning o`zbek nutq madaniyati va o`zbek leksikologiyasi sohasidagi faoliyati – ushbu yo`nalishlar taraqqiyotiga qo`shgan hissasi ham salmoqlidir. Istiqlol bois ona tilimizning qo`llanish doirasi kengaydi. Jamiyatimizdagi oddiy yig`imdan oliy Majlis sessiyasidagi fikr almashinuvlarigacha davlat o`zbek tilida olib borilayotganligi barchamizni behad quvontirmoqda. Nutq madaniyati haqidagi dastlabki qarashlari qadimgi Rim va Afinada shakllangan bo`lsa ham, unga qadar Misrda, Assuriyada, Vavelyon va Hindistonda paydo bo`lganligi tarixdan ma’lum. Mahmud Qoshg`ariy o`zining ”Devoni turk” asarida garchi nutq madaniyati deb ataluvchi sohasi shu nom bilan atamasa-da, unga doir qimmatli ma’lumotlarni yozib qoldirganlar. Mir Alisher Navoiy bu borada birtalay ishlarni amalga oshirgan. Nutq madaniyati nazariyasi sohasi jiddiy shug`ullangan. Buni ”Mahbub qulub”, ”Muhokmatul lug`atoyi” kabi asarlarni `oqigan kitobxon bilan chuqur anglab yetadi. Nutq madaniyati masalasi 60-70 yillarda qo`yilgan bo`lsa ham mustaqillik sababli unga jiddiy e’tibor qaratildi. Nutq madaniyatini rivojlantirishda Ernst Begmatovning xizmatlari beqiyos. Uni nutq madaniyatidagi izlanishlari tufayli yaratgan asarlari adabiy norma va nutq madaniyati asarni hozirgi o`zbek adabiy tilining leksik qatlamlari o`zbek nutq madaniyati va uslubiy asoslari kabi asarlarida nutq chiroyli

bo`lishining ahamiyati va unga qanday yo`l bilan erishish mumkinligi xususida o`zining qimmatli fikr va mulohazalarini bildirib o`tgan. Tilshunos olim bugun hayoti davomida — lisoniy ijodida nomshunoslik bilan — ismlar muammosi bilan jiddiy shug‘ullandi. U ming- minglab ismlarni t о ‘pladi, tartibga soldi, ismlarning etimologiyasini - ma’nosini aniqladi, izohini berdi, ularning qanday yozilishi lozimligi haqida fikrlarini bayon etdi. Ana shunday og‘ir, sermashaqqat mehnat natijasida o`zbek ismlariga bag‘ishlangan о ‘nlab yirik tadqiqotlar, yuzlab maqolalar maydonga keldi. Shunga k о ‘ra olim turkiy tilshunoslikda onomastika y о ‘nalishida eng faxrli о ‘rinlardan birini haqli ravishda egallaydi.

XULOSA Olim o`zbek tilshunoslari orasida insonga nom q о ‘yish, ism berish ma’naviyatining targ‘ibotchisi, tashviqotchisi, jonkuyari sifatida ajralib turadi. U ism chiroyi haqida fikr yuritar ekan, farzandlarga ismlar t о ‘g‘ri tanlanishi, t о ‘g‘ri yozilishi lozimligini uqgirib, shunday deydi «Ism chiroyi faqatgina nomning mazmunidagina emas, balki uning t о ‘g‘ri shaklida hamdir. Mazmunan teran va g о ‘zal, shaklan esa t о ‘g‘ri va kurkam ism chiroyli ismdir. T о ‘g‘ri yozilgan, talaffuzi oson, qulay ism — chiroyli ismdir. O`zbekistan diyorining, o`zbek xalqining buyuk orzularini, ota - onalarning о ‘z farzandiga b о ‘lgan ezgu niyatlarini, armon va tilaklarini ifoda qiluvchi ismlar chiroyli ismdir». 64 Bu - haq gap. Umuman, farzandlarga ism berish, nom berish — joy nomlariga alohida etibor, mas’uliyat bilan qarash muhim ijtimoiy - siyosiy, ma’naviy, madaniy muammodir, о ‘ziga xos qadriyatdir. Gap inson ismlari haqida ketar ekan, ismshunos olimning 40 bosma taboqqa yaqin — 600 betdan ortiq katta hajmdagi salmoqli asarini aytib о ‘tish shart. «O`zbek ismlari» nomi bilan chop etilgan ayni muhim q о ‘llanma — lug‘at о ‘z ichiga 14.600 ga yaqin ismni olib, ularning etnografik ma’nolarini izohlaydi. Asarning asosiy maqsadi o`zbek ismlarining butun boyligini bir joyga t о ‘plab, ma’nosini izohlab berish orqali kelajak avlodga bu borada katta bir ma’naviy meros qoddirishdir. Ernst Begmatovning o`zbek tilshunosligiga qo`shgan xissasini benihoyatda kattaligi sababli faqat qisqagina o`z mulohazalarimizni keltirdik. Bugungi va kelajak avlodlar uchun bu meros uzoq yillar davomida xizmat qiladi. Nutq madaniyati bo`yicha ilmiy adabiyotlari kelajakda ajoyib notiqlar yetishib chiqishiga xizmat qiladi degan umiddamiz. Olimning esa keyingi ilmiy faoliyatlarida muvaffaqiyat tilaymiz.

Adabiyotlar: 1. M.Qoshg'ariy "Devonu lug'otitturk". Tom. I, II, III, indeks lug'at Tb 1960-63- 67. 2. Qo'chqortoev I.Isabekov B. ''Turkiy filologiyaga kirish". T, 1984. 3. Ne'matov H, Ahmatov N. "O'zbek tilining tarixiy leksikologiyasi". Buxoro. 1987 4. Tursunov U. va boshqalar. `'O'zbek adabiy tili tarixi" T. 1995. 5. Aliev A., Sodiqov Q. "O'zbek adabiy tili tarixidan". T. 1994. 6. Sodiqov Q. "Buyuk Qumaru". "O'zbekiston adabiyoti vasan'ati" gaz-si. 1991 10 may soni. 7. Ne'matov H. "O'zbek tilining tarixiy fbnetikasi". T. 1992. 8. A.Xojiyev O`zbek tili sinonimlarining izohli lug`ati. T., 1974, 6-bet.

O'xshashlar

Hozirgi o’zbek tilshunosligi taraqqiyoti

Arab tilshunosligi

Qadimgi hind tilshunosligi. Qadimgi Xitoy tilshunosligi

Qadimgi yunon tilshunosligi. Qadimgi Rim tilshunosligi

O`zbek orfografiyasining tarixiy taraqqiyoti