logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Fonologiya nazariyalari

Fonologiya nazariyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50.5 KB
Ko'chirib olish
Fonologiya nazariyalari Tilshunoslik tarixida tovush sistemasini o'rganish ikki davrga bo'linadi: 1. “Fonema” tushunchasi paydo bo'l gunga qadar davr. By davrda fonema va tovush hamda harf lar o'rtasidagi farq aniq ko'rsatilmay, tovushlar talaffuzining so'zlar dagi ma'lum holatlarda etimologik o'zgarish lariga ko'p roq e'tibor berilgan. 2. Fonologiya nazariyala rining yuzaga kelish davri. Bu davr XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlanib, XX asrda ham davom etdi. Bu davrda tovush va harf hamda fonema tushunchalari o'rtasidagi farqlar oydinlashdi va keyin cha lik bo'g'in, urg'u hamda intonatsiyaning tildagi funksio nal tomonlari o'rganila boshlandi. “Fonema” tushunchasi va terminini birinchi taklif etganlar qato ri da fonologiyaning asoschisi, mashhur rus va polyak olimi I.A. Boduen de Kurtene (1845-1929), uning talantli shogirdi N.V. Krushevskiy (1851-1887), fransuz olimi P. Passi, ingliz tilshunosi G. Suit, shvetsariyalik taniqli tilshunos Ferdinand de Sossyur, rus olimi I.K. Uslar kabilarning nomlari bor. Shu kungacha “fonema” tushunchasiga bir qancha ta'riflar berildi, biroq termin o'zi ning chuqur negiziga ega bo'lganligi tufayli saqlanib kelmoqda. Hozirgacha tilshunoslikda quyidagi fonologiya nazariyalari yaratildi: 1 . I.A. Boduen de Kurtenening psixologik fonologiya nazariyasi. Bu nazariyaga ko'ra “fonema” tildagi tovushlarning psixik ekvivalenti yoki tovush tushunchasi ning kishi ongida his etilgan birligidir. I.A. Boduen de Kurtene ko'rsatishicha, fonema tildagi morfologik, sintaktik va semasiologik (ma'no- mazmun tomoni) tushunchalar bilan bog'langan fonetik birlikdir. 1 U morfemalardagi tovush almashinuvida ayniqsa ahamiyatli dir. I.A. Boduen de Kurtenening fonologiya nazariyasi keyingi tilshunoslikdagi ilmiy qarashlarning kelib chiqishida katta ahamiyatga ega bo'ldi. 2. I.A. Boduen de Kurtenening talantli shogirdi akademik L.V. Shcherba (1880-1944) o'z ustozining qarashlarini rivojlantirdi va fizik fonologiya nazariyasini yaratdi. L.V. Shcherba ko'rsatishicha, har bir nutq tovushi umuman 1 QarangБодуэн де Куртене: И.А.. Избранные труды по общему языкознанию. Т. I . М., изд. "Наука", 1963, с. 41-46. boshqa nutq tovushlari kabi qandaydir fizik, mexanik hodisa hisoblanadi. Jonli nutqda juda ko'p turli tovushlar talaffuz etiladi. Bu tovushlar tildagi so'z va so'z shakllarining ma'nolarini farqlay oluvchi soni jihatdan kam bo'lgan tovush tiplariga birla shadi. Bunday tovush tiplari fonemalar deyiladi. Umu miy tushuncha hisoblanuvchi fonemaning yakka holda nutq da talaffuz qilinuvchi vakili fonemaning ottenkasi deb ataladi. 2 L.V. Shcherba bu ta'rifda materialis tik dia - lektikaning umumiylik, yakkalik va alohidalik kategoriyasini fonologiyada qo'llagan. Uning ilmiy qa rash lari dan hozir ham rus tilshunosligida foyda lanil - moqda. 3. L.V. Shcherbaning shogirdlari keyinchalik rus tilshunosligida ikki fonologik oqimga bo'lindilar. Bu ikki oqim bir-biriga zid bo'lmagan va faqat ilmiy baxs yordamida rus tilshunosligini rivojlantirishga katta hissa qo'shayotgan Moskva va Peterburg fonologiya maktablari nazariyalarini tashkil etadi. Moskva fonologiya maktabining vakillari mashhur rus tilshunoslari – A.A. Reformatskiy (1900-1978), P.S. Kuznetsov (1899-1968), V.N. Sidorov, R.I. Avanesov, M.V. Panov, A.M. Suxotin va boshqalardir. Peterburg fonologiya maktabining vakillari taniqli rus tilshunoslari – L.V. Zinder, M.I. Matusevich, A.N. Gvozdev, V.I. Litkin, Yu.S. Maslov va boshqalardir. Moskva va Peterburg fonologiya maktablarining ilmiy qarashlaridagi asosiy farqlanishlarni ko'rsatib o'tamiz. Moskva fonologiya maktabi fonemaga ta'rif berishida morfema tushunchasiga, ya'ni tilning eng kichik ma'nodor birligiga suyanadi. Bunda morfemalardagi tovush almashuvida ishtirok etuvchi tovushlar bir fonemaga birlashtiriladi. Masalan, вода (vada), воды (vodы), na воду (na v ъ du) morfemalaridagi /o/a/'/ tovush almashinuvi bir /o/ fonemasining variantlari hisoblanadi. Peterburg fonologiya maktabi fonemaga ta'rif berishda so'z shakli tushunchasidan kelib chiqadi va yuqo ri da keltirilgan misoldagi /o/, /a/, / ъ / tovushlarining har birini alohida fonemaning vakili sifatida qaray di. Bu ikki qarash o'rtasidagi tafovutlar yana kuchli va kuchsiz pozitsiyalar munosabatida, fonemalar 2 Шерба Л.В.. Языковая система и речевая деятельность., изд. "Наука", 1974, с. 132. almashuvi, fonologik neytralizatsiya va boshqa masalalarda ko'rina di. 3 Har ikki fonologiya maktabining nazariya va metodlari ko'pchilik tillarning fonemalar sistemasini ilmiy tadqiq etishda muvafaqqiyat bilan qo'llanib kelmoqda. 4. Rossiya olimi S.I. Bernshteyn tomonidan taklif etilgan fonologiya nazariyasi alohida qarashlari bilan ajralib turadi va u aniq tillarni tadqiq etishda juda kam qo'llangan. Turkiy tillar fonetika va fonologiyasini yoritishda I.A. Boduen de Kurtene va L.V. Shcherba traditsiyalariga asoslangan nazariya va metodlarni mashhur turkolog olimlar V.V. Radlov (1837-1918), V.A. Bogoroditskiy (1857-1941), YE.D. Polivanov (1891-1938), N.K. Dmitriyev (1898- 1954), S.YE. Malov (1880-1957) kabilar rivojlantirdilar. O'zbek tili va shevalarini o'rganishda katta xizmat qilgan yirik rus olimi YE.D. Polivanov ham Boduen de Kurtenening talantli shogirdlaridan biri edi. YE.D. Polivanov alohida fonologiya nazariyasini yaratmagan bo'lsa ham ustozining fonemaga psixologik va morfologik qa rash larini ko'proq funksional jihatdan asoslashga urun di va ularni turkiy tillari hamda boshqa ko'pgina tillar misolida izohlab berdi. “Fonema” termini va tushunchasini turkologiyaga birinchi marta 1920 yillarda taniqli olim N.K. Dmitriyev kiritgan 4 bo'lsa, uni o'zbek tilshunosligida birinchi bor o'sha yillarda prof. YE.D. Polivanov qo'llagan. Chet el tilshunosligida keng tarqalgan fonologiya nazariyalari quyidagilardir: 1. Praga lingvistika maktabining fonologiya nazariyasi jahonda eng dong chiqargan hisoblanadi. Uning vakillari Praga fonologiya maktabi nazariyasining asoschi si mashhur olim N.S. Trubetskoy (1890-1938), R. Yakobson, V. Matezius, B. Trnka, I. Vaxek va boshqalardir. Bu maktabning xususan, N.S. Trubetskoyning fonologik nazariyasi va metodlari bir necha tillarni ilmiy o'rga nishga tatqiq etilgan va hozirgi davrda ham qo'llanib kelin moqda. Praga fonologiya maktabi fonologik oppozitsiyalar klassifikatsiyasi, fonologik neytralizatsiya, korrelya siya, 3 Moskva fonologiya maktabi nazariyasi A . A . Reformatskiyning "Из истории отечественной фонологии. Очерк, Хрестоматия" kitobida ( M ., "Наука", 1970), Peterburg fonologiya maktabi nazariyasi L . R . Zinderning "Общая фонетика" ( 2 издание, М, , 1 979) va L . L . Bulaninning " Фонетика современного русского языка " ( M ., 1970) asarlarida batafsil yoritilgan . 4 . fonemalarning birikmalari va boshqa qator masala larni ilmiy tatqiq etish nazariya va metodlarni taklif etgan. 5 Bu maktabning qarashlari jahon tilshunosligida ham keng o'rin olgan. Shu sababli ulardan ba'zilarini yuqorida ko'rsatib o'tildi. 2. London fonologiya maktabi va uning yirik namoyondasi D. Jounz tomonidan taklif etilgan fizik (akustik) fonologiya nazariyasi (Angliya). Bu nazariyaga asosan fonema akustik jihatdan bir xil bo'lgan "tovushlar oilasi" hisoblanadi. 3. Distributiv fonologiya nazariyasi (AQSH ). By nazariyaga asosan fonema akustik jihatdan bir xil bo'lgan "tovushlar sinfi" yoki "allofonlar sinfi" deb ta'rif beriladi. 6 4. Dixotomik fonologiya nazariyasi (AQSH) ham keng tarqalgan bo'lib, u jahon tillaridagi fonemalarni o'n ikki juft binar farqlanish belgilari asosida tasnif etish metodini taklif etdi. 7 Biroq nazariyadagi ba'zi kamchiliklar, xususan, barcha farqlanish belgilarining binar, ya'ni ikkitadan qarama-qarshilik asosida berilgani, ularni spektral analiz qilish natijalari barcha tillar uchun bir xil emasligi, terminlarning no qulay va tushunarsizligi kabi qator masalalar tuzatishlarni talab qiladi. Bu kamchiliklarni tuzatish natija sida, uni ko'pgina tillarning fonemalar sistemasi ni tadqiq qilishda qo'llanib kelmoqda. Boshqa keng tarqalmagan fonologik nazariyalar quyi dagilardir: 5. Makro va mikrofonema nazariyasi. AQSH tilshunosi U. Tuodl tomonidan 1935 yilda taklif etilgan. 6. Glossematik fonologiya nazariyasi (Daniya). 7. Ikki pog'onali fonologiya nazariyasi. 8. Generativ fonologiya nazariyasi (AQSH). Bu fonologiya nazariyalari ichida alohida qarashlar va oqimlar ham bor. Ularda tilning fonologik sistemasini juda mavhum tadqiq qilish va sxematik 5 Qarang : Трубецкой. Н.С. Основы фонологии. М., 1960. (Послесловие А.А. Реформатского). Пражский лингвистический кружок. М., Прогресс . 1975. 6 . Глисон Г. Введение в дескриптивную лингвистику. М., 1959. 7 Новое в лингвистике. Вып. II , М., Прогресс, 1962. Раздел II, Дихотомическая фонология, с. 139-339. ravishda qarash hollari mavjud. Bunday kamchiliklar ularni aniq tillarga tatbiq etishda qiyinchilik tug'diradi. Haqi qiy fonologiya nazariyalari chuqur ilmiy asoslangan va tillarni tadqiq etishda qulay metodlarni taklif etgan bo'lmog'i lozim. Adabiyotlar 1. Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского яз ы ков . М., Просвещение, 1989. 2. Аракин В.Д. Типология языков и проблема методического прогнозирования. М., Высшая школа , 1989. 3. Абдуазизов А.А. Тилшуносликка кириш. I -қисм. Фонетика ва фонология. II - қисм. Лексикология ва семасиология. Грамматика. Тошкент, Университет, 1999. 4. Абдуазизов А.А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. Т., 1992. 5. Абдуазизов А.А., Шереметьева А.Г., Зализняк А.М. О б щ ее яз ы кознание. Т а шкент , Университет, 2004. 6. Ашурова Д.У. Производное слово в свете коммуникативной теории языка. Ташкент, Фан, 1991. 7. Беланин В.П. Психолингвистика. М., Флинта, 2003. 8. Бушуй А.М. Сущность языка как проблема общей лингвистики. Самарканд, 2004.

O'xshashlar

Fonologiya
Fonеtikа vа fonologiya
Fonеtikа vа fonologiya
Fonologiya fonemani o‘rganuvchi soha sifatida
Fonetika va fonologiya fonetikaning o'rganish sohasi va vazifasi