Fonetik, morfologik va shakliy yozuv - Tilshunoslik - Referatlar

Fonetik, morfologik va shakliy yozuv

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

35.5 KB

Ko'chirib olish

Fonetik, morfologik va shakliy yozuv Reja: 1. Fonetik yozuv. 2. Morfologik yozuv. 3. Shakliy yozuv.

Tayanch tushunchalar Fonetik yozuv orfografiyasini jonli talaffuzga yaqinlashtiradi. Morfologik yozuv so’z va morfemani adabiy tilda yagona shaklda saqlash va yozishga ko’maklashadi, yozuvda bir xillikni ta’minlaydi. Fonetik yozuv. O’zakka qo’shimcha qo’shilganda yuz beradigan tovush o’zgarishini yozuvda aynan aks ettirish, ya’ni qanday aytilsa, shunday yozish fonetik yozuv deyiladi.Masalan, ong o’zagidan –la affiksi bilan yasalgan so’z ongla emas, angla shaklida beriladi, ya’ni o’zakdagi o o’rniga a talaffuz qilinar ekan, u xuddi shunday yoziladi. Ishla negizidan yasalgan ishlovchi so’zida a o’rniga o yoziladi. Fonetik yozuvorfografiyani jonli talaffuzda ma’lum darajada umumiylik saqlanadi. Nutqda tushdi so’zi tushti , tushgan so’zi tushkan tarzida talaffuz qilinadi. Lekin bundayyozilmaydi, ba’zan so’z oxirida bir undosh tushirilib aytiladi: samarqan, xursan, paskabi.Ammo bu holat yozuvda aks etmaydi. Bunday so’z imlosi boshqa tamoilga bo’ysunadi. To’qi,o’qi , tani kabi fe’l shakllariga –v qo’shilsa , to’quv ,o’quv, tanuv sifatida aytiladi va shunday toziladi: q, k undoshlari bilan tugagan bir qator so’zlarga egalik qo’shimcha qo’shilganda – q ,k tovushlari g’ , k tovushlari g’ ,g tarzida aytiladi va shunday yoziladi: toychog’im (toychoq + im) bilagim (bilak + im), tilagim ( tilak + im), so’rog’im (so’roq + im). Burun, qorin, o’rin, ko’ngil, singil, bo’g’iz, og’iz kabi so’zlarga egalik qo’shimchalari qo’shilganda, ikkinchi bo’g’indagi I va u unlisi talaffuzida ham, yozuvda ham tushib qoladi : burun + burni, qorin + qorni, o’rin + o’rni, ko’ngil + I ko’ngli, singil + singli ,bo’g’iz + i=bo’g’zi, og’iz+ I = og’z i va boshqalar.Morfologik yozuv. O’zakka qo’shimcha qo’shilganda yuz beradigan tovush o’zgarishini inobatga olmaslik qoidasi morfologik yozuv deyiladi. Masalan, uchta so’zi ushta, kelib turibdi so’zi kep turibti tarzida aytiladi. Ammo ular aslida muvofiq uchta,kelib turibdi deb yoziladi. Yoki -lar qo’shimchasining - la, -lar, -nor holida aytilishiga qaramay, asl holati yoziladi. Fe’lning noaniq shakli-moqqo’shimchasi og’zaki nutqda –mak aytilsa ham, -moq yoziladi. Hozirgi orfografiya talabi bo’yichaqo’shimchaning deyarli hamma shakli morfologik

yozuv bo’yicha yoziladi: egalik affiksi: -im, -ng, -I, kelishik affiksi: -ning, -ni, - da, -dan, so’z yasovchi ham turlicha aytilishidan qat’iy nazar, imloda o’zining asl marfologik shaklini saqlaydi. Morfologik yozuv so’z va morfemani adabiytilda yagona shaklda saqlash va yozishga ko’maklashadi, yozuvda bir xillikni ta’minlaydi. Morfologik yozuvga zid yoziladigan o’zak negizga oid eng muhim imlo qoidasi quyidagi: 1. Bir bo’g’indan iborat o tovushli yopiq bo’g’inli ba’zi o’zakka –a yasalganda, o tovushi a tovushiga aylanadi: ong – angla, ot – ata, son – sana, yosh – yasha kabi. 2. Keyingi yopiq bo’g’inda i yoki u unli bo’lgan ikki bo’g’inli ba’zi o’zak, negizga a yoki o bilan boshlangan qo’shimcha qo’shilganda keyingi bo’g’indagi i , u unlisi aytilmaydi va yozilmaydi: ulug’ – ulg’aymoq, sariq -sarg’aymoq, og’iz – og’zaki, ikki – ikkov, olti –oltov kabi. 3. Keyingi yopiq bo’g’inda i yoki u unli bo’lgan ikki bo’g’inli ba’zi o’zak, negizga egalik shakli qo’shilsa,keying bo’ginda i, u unlisi aytilmaydi va yozilmaydi: og’ak – og’iz, burun – burni, o’g’il – o’g’li 4. K yoki q undoshi bilan tugagan ko’p bo’g’inli o’zak negizga egalik shakli qo’shilsa, (keyingi bo’g’indagi) k tovushi g, q tovushi g’ tarzda aytiladi vayoziladi: istak – istagim, qishloq – qishlog’im. 5. Kishilik olmoshiningIva II shaxsbirligiga -ning, -ni, -niki qo’shimchasi qo’shilsa, yonma-yonkelgan ikki n tovushidanbiri aytilmaydi va yozilmaydi: menning emas mening … 6. Ko’rsatish olmoshidagi u, bu, shu o’zagiga -ga, -da, -day affiksi qo’shilsa, bir n tovushi orttirilidi va shunday o’qiladi: unga ,undan, bundan. 7. Undosh s, t, ch tovushi bo’lgan isi, achi kabi fe’l o’zagiga –q qo’shilib sifat yasalganda,o’zakdagi undosh takrorlanadi: issiq, qattiq, achchiq. Shakily (etimologik yoki grafik) yozuv. O’zlashgan so’zning qadimgi kelib chiqish holatini

yoki shaklini saqlab qolish asosida yozish shakily yozuv deyiladi. Boshqacha aytganda, yozuvda o’zlashgan so’zning shakily saqlanadi. Masalan: maoniy,mutoala, mushoira, muommo, va’da, she’r kabi so’z ham shu yozuv asosida yozilgan. Rus tilidan o’zlashgan bolshevik, komsomol, spravka, aeroport, shtamp, shtraf, zoologiya kabi so’z shakliy yozuv asosida yozilmoqda.Shunisi ma’lumki, o’zbek tili talaffuzi uchun qiyin bo’lgan ba’zi baynalminal so’z hozirgi orfografiya qoidasi bo’yicha istisno tarzida tilimizning talaffuz xususiyatiga moslab yoziladi va talaffuz qilinadi. Bunga kiosk-kioska, propusk-propuska, otpusk-otpuska kabi so’z misol bo’la oladi. Bu tip so’z ba’zan o’z holicha ham yozilmoqda: bank, tank, disk kabi.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Davlat tili” “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” haqidagi qonunlari. “Xalq ta’limi”. 2. Ne’matov H., Bozorov O. Til va nutq. T. 1993. 23 Hozirgi o’zbek adabiy tili. T. 1996 3. Azizov O. Tilshunoslikka kirish. T. 1963. 4. Mirzayev M., UsmonovS., Rasulov R. O’zbek tili. T. 1979. 1-2 5. Shodmonov E., Nafasov T. Hozirgi o’zbek tili. Laboratoriya mashqlari. T. 1986 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Yozuv

Orfografiya

Maktabda orfografiya o’qitish usullari

Grafika

Tildagi tarixiy -fonetik o’zgarishlar va fonetik-fonologik qonuniyatlar. Grafika