Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Fe'lning boshqa тurkumlarga monand shakllari
Fe'lning boshqa тurkumlarga monand shakllari
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
190 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Fe'lning funksional formalari
Fe'l. Fe'lning semantik ma'nolari va kategoriyalari
Fonetik o'zgarishlarning boshqa turlari
Otning lug‘aviy shakllari
Fe’lning vazifadosh shakllari
![10- §. Zamon shakllari paradigmasini chizmada quyidagicha joylab ko‘rsatish mumkin:Subparadig-m alar Zamon shakli yasovchilari Sintetik shakllar Analitik shakllar Affiks Misol Affik - soid Misol K elasi zam on -a -y gapir + a + man so‘zla + y + man - - -(a)r so‘zla + r + man gapir + ar + man edi gapir + ar + edi + m -(y)ajak gapir + ajak + man so‘zla + yajak+ man - - [ -a -y ] gapir + a + digan + man edi gapir + a + digan + edi + m -digan so‘zla + y + digan + man so‘zla + y + digan + edi + m H ozirgi zam on [ -a -y ] -yotib gapir + a + yotib + man so‘zla + y + yotib + man (so‘zlayotibman) edi gapir + a + yotib + edi + m (gapirayotuvdim) so‘zla + y + yotib + edi + m (so‘zlayotuvdim) [ -a -y ] -yap gapir + a + yap + man so‘zla + y + yap + man (so‘zlayapman) - - ` [ -a -y ] -yotir gapir + a + yotir + man so‘zla + y + yotir + man (so‘zlayotirman) - - holat fe'li + (i)b yot + ib + man edi yotib + edi + m -moqda gapir + moqda + man edi gapir + moqda + edi + m [ -a -y ] -yotgan [ +dir ] gapir + a + yotgan + dir + man edi gapir + a + yotgan + edi + m -di gapir + di + m - -](/data/documents/9aeebd45-da61-44d7-b69c-55150b75b0cf/page-19.png)
![kelganida namoyon bo‘ladi: Shahardan tashqariga chiqib dam olsak kabi. Istak maylining ushbu shaklida faqat kelasi zamon ma'nosi ifodalanadi. 2) -gi + nisbatlovchi + kel- qurilmasi bilan ifodalanadi: gapir + I + gi + m + kel + di kabi. Bunday qurilma har uch zamon shaklida ishlatiladi: gapir + I + gi + m + kel + di, gapir + I + gi + m + kel + a + yap + di, gapir + I + gi + si + kel + gan + edi kabi. 3) Buyruq mayli tuslovchilari paradigmasidagi I shaxs affiksi bilan ham istak ma'nosi ifodalanadi: gapir + I + II + ay[in], gapir + I + II + aylik kabi. 4- §. Maqsad mayli -moqchi affiksi bilan yasaladi; bu shakldan kelasi zamon ma'nosi anglashiladi: gapir + I + moqchi + man kabi. O‘tgan zamon shakli gapir + I + moqchi + edi + m, gapir + I + moqchi + bo‘l + gan + edi + m tarzida yasaladi, o‘tgan zamonda maqsad qilingan harakatning amalga oshmay qolgani ma'nosi ifodalanadi. 5- §. Shart mayli -sa affiksi bilan yasaladi, bunda -sa affiksi shart ma'nosi bilan qatnashadi: Gapirsam – tilim kuyadi, gapirmasam – dilim kabi. Bu misolda shart mayli shaklidagi leksemashakl ergash gapshaklning kesimi vazifasida kelgan. Quyidagicha tartiblangan sintaktik qurilmada shart mayli shaklidagi bog‘lanma asli ergash gapshakl vazifasida emas, balki shart holi vazifasida kelgani ochiq ko‘rinadi: Daraxtlar bahor kelsa kurtak chiqara boshlaydi kabi. Qiyos qiling: Sen kelsang men ketaman. – Men sen kelsang ketaman. Har ikki gapshaklda sen kelsang bog‘lanmasi shart holi vazifasida kelgan. Shart maylida har uch zamon ma'nosi ifodalanadi. 1. Shart maylining kelasi zamon shakllari quyidagicha yasaladi: 1) -sa + tuslovchi: gapir + I + II + sa + ng .. kabi; 2) -a -y + digan + bo‘l + sa + tuslovchi: gapir + I + II + a + digan + bo‘l + sa + ng .. kabi; 3) -(a)r + bo‘l + sa + tuslovchi: gapir + I + ar + bo‘l + sa + ng .. kabi. 2. Shart maylining hozirgi zamon shakli -a -y + yotgan + bo‘l + sa + tuslovchi tarzida yasaladi: gapir + I + II + a + yotgan + bo‘l + sa + ng .. kabi.](/data/documents/9aeebd45-da61-44d7-b69c-55150b75b0cf/page-22.png)
![3. Shart maylining o‘tgan zamon shakllari quyidagicha yasaladi: 1) -gan + bo‘l + sa + tuslovchi: gapir + I + II gan + bo‘l + sa + ng .. kabi; 2) -sa + tuslovchi + edi: gapir + I + II + sa + ng + edi .. kabi. 6- §. Xullas, mayl shakli yasovchi morfema istak maylida, maqsad maylida mavjud. Shart mayli yasovchisi asli istak mayli yasovchisidan o‘sib chiqqan. Buyruq maylining maxsus affiksi yo‘q (Bu mayl tuslovchi affikslar paradigmalari tasvirida bayon qilinadi). Shunga ko‘ra buyruq mayli boshqa maxsus affiksli mayllar bilan bir paradigmaga birlashmaydi. Istak mayli, maqsad mayli, shart mayli yasovchilari ham o‘zaro zidlanish (oppozitsiya) hosil etmaydi: Ayni bir fe'l leksemashakl tarkibida istak mayli bilan shart maylining, maqsad mayli bilan shart maylining yasovchilari qatnasha oladi: gapir + I + gi + m + kel + sa .., gapir + I + moqchi + bo‘l + sa + m .. kabi. Ko‘rinadiki, bu uch mayl yasovchilari leksemashakl tarkibida bir pozitsiyada joylashuvchi va o‘zaro almashinuvchi morfemalar emas, shunga ko‘ra paradigma hosil etmaydi, faqat mayllikka xos modal ma'nolarni ifodalashi asosida birlashadi. Т USLOVCHI MORFEMALAR PARADIGMASI 1- §. Kesim vazifasidagi leksemashakl tarkibida harakat bajaruvchisining shaxs-sonini ifodalaydigan morfemaga tuslovchi deyiladi; tuslovchilar bilan shakl hosil qilinishiga tuslanish deyiladi. Т uslovchi morfemalar tuzumi paradigma hosil etadi. Т uslovchi kesim vazifasida kelayotgan leksemaga ega vazifasida kelayotgan leksemadan (yoki nazarda tutilayotgan bajaruvchidan) anglashiladigan shaxs-son ma'nosiga muvofiq holda qo‘shiladi, demak, qaysi shaxs-son tuslovchisining tanlab qo‘shilishini ega vazifasida kelayotgan leksemashakl (yoki nazarda tutilayotgan bajaruvchi) belgilaydi: Ukam gapirmadi, men gapirdim. [Siz] qachon kelasiz? kabi. Ayrim sintaktik qurilmalarda bajaruvchining shaxs-soni tuslovchi bilan emas, nisbatlovchi bilan ifodalanadi: kel + II + gan + ing + yo‘q kabi.](/data/documents/9aeebd45-da61-44d7-b69c-55150b75b0cf/page-23.png)
![Т uslanish deganda asli shaxslar bo‘yicha o‘zgarish tushuniladi. Lekin tuslovchi, ma'lum istisnolardan qat'i nazar, shaxs ma'nosi bilan birga son ma'nosini ham ifodalashga xizmat qiladi; tuslovchi bilan uchinchi ma'no – modal ma'no ham ifodalanadi. Bir morfema bilan bir necha boshqa-boshqa grammatik ma'noning birgalikda ifodalanishi hodisasi sinkretizm deyiladi. Agglutinativ grammatik qurilishli til sifatida o‘zbek tilida har bir grammatik ma'no odatda alohida-alohida morfema bilan ifodalanadi (lot. agglutinare - yelimlash ). Т uslovchi morfemaning (nisbatlovchi morfemada ham xuddi shunday) grammatik ma'noni sinkretik ifodalashi azaliy emas, keyinchalik voqe bo‘lgani tuslovchi morfemalar tarkibini tahlil qilishda ochiq ko‘rinadi. Т uslovchi morfemalar paradigmasi o‘zbek tilida murakkab bo‘lib, bir necha subparadigmadan tashkil topadi. Adabiyotlarda tuslovchilarning subparadigmalari turlicha nomlab, har xil tartibda joylab tasvirlanadi. Т uslovchilar subparadigmalari avvalo faqat fe'l leksemashakl tarkibida ishlatiladigan subparadigmalar deb va fe'l leksemashakl tarkibida ham, boshqa turkum leksemashakllari tarkibida ham ishlatiladigan subparadigma deb ikkiga ajratiladi. Birinchi guruhga -y morfemasi bilan boshlanadigan tuslovchilar subparadigmasi va -m morfemasi bilan boshlanadigan tuslovchilar subparadigmasi birlashadi; -man morfemasi bilan boshlanadigan subparadigma ikkinchi guruh sifatida ajralib turadi. 2- §. -y morfemasi bilan boshlanadigan subparadigma fe'lning buyruq mayliga xoslangan. Bunday tuslovchi fe'l leksemaga nisbat va bo‘lishli- bo‘lishsizlik ko‘rsatkichlaridan keyin qo‘shiladi, ayni vaqtda mayl, shaxs, son, modal ma'nolarni sinkretik ravishda ifodalaydi. Ushbu tuslovchilar subparadigmasini chizma bilan quyidagicha ko‘rsatish mumkin: Shaxslar S o n l a r B i r l i k K o‘ p l i k I o‘qi + I + II + y[in] kel + II + ay[in] o‘qi + I + II + ylik kel + II + aylik II o‘qi + I + II + III -gin -ng o‘qi + I + II + ngiz -nglar -ngizlar](/data/documents/9aeebd45-da61-44d7-b69c-55150b75b0cf/page-24.png)
![-laring III o‘qi + I + II + sin -sin + lar + I + sh III + II + sin o‘qi + I + sh III + II + sin O‘qiy, kelay misollarini qiyoslash bu morfemaning ifoda jihati y fonemasiga teng ekanini, a tovushi asos oxiri bilan morfemani qovushtiruvchi (orttirma) tovush ekanini ko‘rsatadi. Qovushtiruvchi tovush vazifasida odatda i tovushi keladi, bu yerda a tovushi deb belgilangan; so‘zlashuv tilida i tovushi talaffuz qilinadi: aytiy, keliy kabi. -y morfemasini -ylik affiksi bilan qiyoslasak, -y morfemasi shaxs ma'nosini ifodalashi ayon bo‘ladi. Bu yerdagi zidlanishda birlik ma'nosi nol ko‘rsatkichli morfema bilan, ko‘plik esa -lik affiksi bilan ifodalanayotir. Asli -lik affiksi I shaxs ko‘pligini ifodalovchi -k affiksi bilan bog‘lansa kerak: bordik kabi. So‘zlashuv tilida va ba'zi turkiy tillarda keliyik kabi talaffuz ham mavjud. -yin affiksini -ylik affiksi bilan qiyoslasak, -yin affiksi ikki qismga ajrali-shini ko‘ramiz: -y qismi I shaxs ma'nosini, -n qismi birlik ma'nosini ifodalaydi ( Т arixan men, sen kishilik olmoshlari tarkibida ham birlik ma'nosi -n qismi bilan ifodalangan). Ushbu subparadigmadagi I shaxs-son tuslovchilari buyruq ma'nosini emas (So‘zlovchi o‘ziga buyurmaydi), balki istak ma'nosini ifodalaydi; shunga ko‘ra bu tuslovchilar istak mayliga xos deyiladi. Bu subparadigmaning II shaxs birlik ko‘rsatkichlari o‘zaro quyidagicha ichki zidlanish hosil etadi: o‘qi + I + II + III - qat'iy , senlash -gin - da'vat , senlash -ng - sizlash Bu shaxsning ko‘plik affikslari birlikning -ng affiksi asosida shakllangan: o‘qi + I + II + ng + [ ] - -ng + iz -ng + lar -lar + ing](/data/documents/9aeebd45-da61-44d7-b69c-55150b75b0cf/page-25.png)
![3- §. Т uslovchilarning -m morfemasi bilan boshlanadigan subparadigmasi -di zamon yasovchisidan, -sa mayl yasovchidan keyin qo‘shiladi. Bu subparadigmani chizmada quyidagicha ko‘rsatish mumkin: Shaxslar S o n l a r B i r l i k K o‘ p l i k I o‘qi + I+ II+di+m[+ ] o‘qi + I+ II+di+k (|| -miz) II -ng[ + ] -ng + iz -ng + lar1 -lar1 + ing -lar1+ing+iz III - - +lar2 - Bu subparadigmada I shaxsning birlik va ko‘plik ko‘rsatkichlari ayni vaqtda shaxs va son ma'nosini ifodalaydi: -m -k. Agar -m affiksini -miz affiksiga qiyoslasak, -m asli shaxs ma'nosini ifodalashi ochiq ko‘rinadi, unda birlik ma'nosi nol ko‘rsatkich bilan ifodalangan bo‘ladi. Lekin -m -k zidlanishiga bunday yondashish imkoniyati yo‘q. II shaxsning -ng ko‘rsatkichi shaxs ma'nosini ifodalaydi, son ma'nosi esa – nol ko‘rsatkichli; buni shu shaxsning ko‘plik ko‘rsatkichiga qiyosan belgilaymiz. II shaxsning ko‘pligi to‘rt ko‘rsatkich bilan ifodalanib, ular o‘zaro quyidagicha munosabat hosil qiladi: o‘qi + I + II + ng + iz1 - ko‘plik , betaraf -ng + iz2 - birlik , sizlash -ng + lar1 - ko‘plik , sizlash -lar1 + ing - ko‘plik , senlash -lar1 + ing + iz - ko‘plik , sizlash Ko‘rinadiki, -ngiz ko‘rsatkichi ikki ma'noli: 1) ko‘plik ifodalanadi, bunda modal ma'no betaraf bo‘ladi, 2) birlik ma'nosi modal ma'no ( sizlash ) bilan birgalikda ifodalanadi. Qolgan uch ko‘rsatkich ko‘plik ma'nosini ifodalaydi, o‘zaro farq modal ma'no ifodalanishida namoyon bo‘ladi. Тuslovchilarning bu subparadigmasida III shaxs nol ko‘rsatkichli morfema bilan ifodalanadi, son ma'nosining ifodalanishi jihatidan betaraf bo‘ladi; bu shaxsda ishlatiladigan -lar affiksi modal ma'noni ( sizlash ni) ifodalashga xizmat qiladi.](/data/documents/9aeebd45-da61-44d7-b69c-55150b75b0cf/page-28.png)
