Etimologiya - Tilshunoslik - Referatlar

Etimologiya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106.5 KB

Ko'chirib olish

Etimologiya Reja: 1. Tilning lug'at tarkibi 2. Til lug'at tarkibining o'zgarishi 3. Til lug'at tarkibi taraqqiyotining asosiy yo'llari 4. Leksikografiya

So'zlarshshg kelib chiqish tarixini o'rganuvchi soha eti mo logiya (grekcha etymon – haqiqiy, logos – ta'limot) deyi ladi. Etimologiya tilshunoslikning juda qadimiy sohasi bo'lib, eramizdan avvalgi faylasuf va filologlar ham so'zlarning dast labki kelib chiqish tarixi bilan shug'ullanganlar. "Etimologiya" termini qadimiy Rumo olimlari Xrizipp va Varron nomlari bilan bog'liq ekanligi ehtimol qilinadi. So'zlarning haqiqiy va birinchi asl ma'nolari va shakllari til tarixi, boshqa tillar va dialektlardagi shu so'z to'g'ri kelgan o'zakka ega bo'lgan so'zlar bilan qiyoslash asosida aniqlanadi. Bunda so'zlarning avvalgi ma'nosi va shakllari chuqur o'rganiladi. So'zlarning kelib chiqish tarixi tarix, arxeologiya, geografiya, antropologiya, madaniyat va san'at kabi qator fanlar yordamida aniqlanadi. So'zlarning kelib chiqish tarixini o'rganish tamoyillari va metodlari ancha murakkab bo'lib, boshqa fanlarga murojaat etishni taqozo etadi. "Etimologiya" termini tilshunoslikda ikki ma'noda ishlatiladi: leksikologiyaning ma'lum tilda so'zlarning kelib chiqish tarixini o'rganuvchi sohasi ma'nosida hamda biror so'zning birinchi asl ma'nosi va shakli ma'nosida. Yangi so'zning kelib chiqishini aniqlash oson, lekin eski so'zning qachon paydo bo'lgani va qaysi tildan yoki shevadan olinganini bilish ancha qiyin. Biror so'zning kelib chiqishini aniqlashda shu so'z qardosh tillardagi so'zlarning tovush strukturasi va ma'nolari bilan qiyoslanadi. Biroq doim ham shunday ilmiy izlanish aniq natijaga olib kelavermaydi. Chunki ba'zan so'zlarning' tashqi shakli, ya'ni tovush tarkibi bir-biriga yaqin bo'lsa ham, ularning ma'nolari turlicha bo'ladi. Masalan, ba'zi tilshunoslar “daftar” so'zini grek tilidagi devter – "ikkinchi teri" so'zidan kelib chiqqan deb hisoblaydilar. Biroq ko'pchilik tilshunoslar bu so'zni fors tilidagi daftar so'zidan kelib chiqqanligi va XI asr qadimiy uyg'ur tilida ba'zi o'zgarishlar bilan “tepter” shaklida ishlatilganini ko'rsatadilar. Bu so'z defter " тетрадь ", " реестр " ma'nosida XV asr qo'l yozmalarida ham uchraydi. Biroq bu so'z rus tiliga дафтер , девтер , деотерь shakllarida o'zlashgan. Bu so'z qipchoq va bulg'or tillari orqali tatar va boshqird tillariga daftar shaklida o'zlashgan. 1 Ko'rinadiki, daftar so'zining grekcha tovush tarkibiga yaqin bo'lgan "teri" 1 Аракин В.Д. Тюркские лексические элементн в памятниках русского яз ы ка монгольского периода. //Тюркизм ы в восточно-славянских яз ы ках. М.Наука., 1974, с. 126.

ma'nosidagi so'zga deyarli aloqa si yo'q. Arxitektor so'zi esa ko'pchilik tillarda bor. U grekcha architecton – "quruvchi" so'zidan olingan. Biroq bu so'z har qanday quruvchini emas, balki faqat "haykal quruvchi yoki binoning loyihasini chizuvchi" ma'nosini bildiradi, ya'ni uning ma'nosi ancha toraygan. Rus tilidan o'zbek tiliga qabul qilingan va kelib chiqishi ham ruscha bo'lgan samovar so'zi "choyxona" ma'nosida va shu so'zga sinonim bo'lib ishlatiladi. Demak, samovar so'zi o'z ma'nosini kengaytirgan, ya'ni u, birinchidan, choy qaynata di gan idishni, ikkinchidan, choy ichadigan joy ma'nosini ifoda laydi. So'zlarning etimologiyasini o'rganish jarayonida ular ning tor va keng ma'noda qo'llanilishiga doir ko'plab ma'lu motlar ma'lum bo'ladi. So'zlarning kelib chiqishini aniqlashga to'sqinlik qiluvchi, ularning bir o'zakdan kelib chiqishini bilish uchun qiyinchilik tug'diruvchi jarayon deetimologizatsiya (lotincha - de – "uzoqlashuv" prefiksi) deb yuritiladi. Ba'zi so'zlar dastlabki kelib chiqish davridagi ma'nolarini yo'qotadi. Masalan, akvarel ( aquarelle – italyan tilidan olingan) va akvarium (lotincha aquarium ) so'zlari o'zbek va rus tillarida ma'nolari jihatdan bog'lanmaydi. Biroq aslida ularning birinchi qismi lotincha aqua – "suv", " вода " ma'nosini ifoda qilgan. Hozir ularning birinchisi "bo'yoq", ikkinchisi "suvga solingan jonivor" (baliq) ma'nosida qo'llanadi. Boshqa tildan o'zlashgan so'zni tushunarsiz talaffuz etish va on a tilidagi biror so'zga o'xshash talaffuz qilish jarayoni xalq etimologiyasi deyiladi. Masalan, mramor so'zi qaynar, kamar so'zining talaffuziga yaqinlashtirilib marmar deb aytiladi. Asli gollandcha bo'lgan zontik so'zi uning tarkibidagi ik elementi kichraytish (domik) affiksi deb faraz qilinib, zont shaklida ham talaffuz qilinadi. Barometr so'zining burimetr, mikroskop so'zining melkoskop deb talaffuz etilishi ham shu hodisaga kiradi. Xalq etimologiyasiga doir so'zlar badiiy adabiyotda nutqni jonlantirish maqsadida ham qo'llanadi. TILNING LUG'AT TARKIBI

Tilning leksikasi tildagi barcha so'zlarni o'z ichiga oladi. Tilda bor bo'lgan barcha so'zlar uning lug'at tarkibini tashkil etadi. Tilda bor bo'lgan so'zlarning hisobi aniq emas. Har bir til o'zining lug'at tarkibiga ega bo'lib, yuz minglab so'zlarni o'z ichiga olgan. Eng mukammal tuzilgan lug'at ham barcha so'z larni qamrab ololmaydi. Chunki tilning asta-sekin rivojlanish jarayonida uning lug'at tarkibi ham takomillashib boradi. Barcha yangi so'zlar y o ki eski so'zlar lug'atdan o'rin olmagan bo'lishi mumkin. Odatda lug'at tarkibidagi so'zlar ishlatilishiga ko'ra ikki guruhga bo'linadi: ko'p ishlatiluvchi so'zlar yoki faol lug'at va kam ishlatiluvchi so'zlar yoki nofaol lug'at. Ko'p ishlatiluvchi so'zlar barcha uchun tushunarli bo'lishi bilan ajralib turadi. Masalan, choy, non, ovqat, kelmoq, ketmoq, chiroyli, xunuk, gul, yo'l kabi. Bundan tashqari, xalqning turli guruhlari ham o'z faol lug'atiga ega bo'lishi mumkin. Jumladan, tilshunoslar affiks, fonema, morfema, sintaksis, sinonim, omonim kabi so'z-terminlarni ko'p qo'llaydilar. Faylasuflar esa zamon, makon, obyektiv borliq, bazis, ustqurma kabi terminlardan ko'p roq foydalanadilar. Bu esa har bir guruhdagi kasb egalarining o'z faol lug'ati borligini ko'rsatadi. Kam ishlatiluvchi so'zlar (nofaol lug'at)ga tilda mavjud bo'lgan, lekin doim ham qo'llanmaydigan so'zlar kiradi. Masalan, yuho, po'rtana, mo'ndi kabi so'zlar o'zbek tilida nofaol lug'atni tashkil etadi. Faol va nofaol lug'at o'rtasida aniq chegara yo'q. Ba'zan faol so'zlar yangi so'zlar bilan almashtirilib, kamroq ishlatilishi natijasida nofaol lug'atga o'tadi. Masalan, bir vaqtlar faol lug'at ga mansub bo'lgan omoch, qozi, ellikboshi kabi so'zlar keyin gi paytda nofaol lug'atg'a o'tdi. Aksincha, nofaol lug'atdagi so'zlarning ishlatilishi faollashadi. Masalan, jamiyat taraqqiyotida paydo bo'lib turadigan yangi so'zlar dastlab nofaol lug'atga kiradi. Ularning ma'lum qismi keyinchalik qo'llanish doirasi kengayib, hammaga tushunarli bo'lib, faol lug'atg'a o'tishi mumkin: traktor, gektar, invistitsiya va boshqalar. Bu hol jamiyatning rivojlanish jarayonida kishilar nutq madaniyatining ham o'sib borishi bilan bog'liq. Faol va nofaol lug'at tushunchalari chet tili ga o'rgatishda ko'p qo'llanadi.

Leksikologiya tilning lug'at tarkibini turli qatorlarga yoki guruhlarga ajratib o'rganadi. Lug'at tarkibini bunday tasnif qilishda ularning tarixiy kelib chiqishi va ishlatilishiga e'tibor beriladi. Jumladan, barcha kishilar tomonidan keng qo'lla nuv - chi so'zlar alohida guruhni tashkil etadi. Ular kundalik turmushda eng ko'p ishlatiluvchi so'zlardir. Qo'llanishi ma'lum bir hudud bilan chegaralangan so'zlar dialektizmlar leb ataladi va ular ham alohida guruhni tashkil etadi. Masalan, shoti so'zi Toshkent shevasida arava qismining nomi; Farg'ona sheva larida: a) narvon, b) arava qismi; pashsha so'zi Toshkent shevasida pashsha ( муха ), Farg'ona shevasida chivin; tuxum so'zi Toshkent shevasida tuxum ( яйцо ), j-lovchi shevalarda mayak, qipchoq shevalarida urug' 2 deb ishlatiladi. Lug'at tarkibidagi fan va texnika sohalarida ishlatiluvchi so'zlar terminlar deb, ularni o'rganuvchi soha esa termino logiya deyiladi. Bunday so'z-terminlar nutqda ko'pincha eks pressiv bo'yoqqa ega bo'lmaydi. Ekspressiv bo'yoqqa ega bo' - lishi va bo'lmasligiga ko'ra so'zlar tasnif qilinadi. Ekepressiv bo'yoqqa ega bo'lmagan so'zlar neytral so'zlar deyiladi. Bunday so'zlarga kelmoq, istamoq, kitob, qalam kabi kundalik hayotda qo'llanuvchi so'zlar kiradi. Ekspressiv bo'yoqda ega bo'lgan so'zlar stilistik ma'noda qo'llangan so'z lar deb ham ataladi. Bunday so'zlarga oy, kun, chashma, qosh, y e r, nazar tashlamoq, chehra kabi so'zlar kiradi. Tilning lug'at tarkibidagi so'zlar, asosan, to'rt guruhga bo'linadi: 1) umumso'zlashuv nutqiga xos leksika; 2) mahalliy so'zlashuv nutqi leksikasi (dialektizmlar); 3) adabiy-kitobiy leksika; 4) umumadabiy til leksikasi (og'zaki va yozma nutqda ishlatiluvchi so'zlar). Albatta, bu guruhlarga oid so'zlarni ishlatilishi aniq che ga raga ega emas. Umumso'zlashuv nutqiga xos so'zlar barcha stillarda ishlatiladi. Odatda, adabiy tillarda quyidagi stillar farqlanadi: 1) badiiy stil; 2) publitsistik stil; 3) ilmiy stil; 2 Reshetov V.V.,. Shoabdurahmonov SH. O'zbek dialektologiyasi. "O'qituvchi" , Toshkent, 1978, 165-bet.

4) rasmiy ish qog'ozlari stili; 5) so'zlashuv stili. So'zlar ham bu stillarda ishlatilishiga ko'ra tasnif qilinadi. Neytral so'zlar barcha stillarda qo'llanaveradi. Terminlar esa fan va texnikaga oid ilmiy asarlarda ishlatiladi. Terminlar badiiy uslubda ham ba'zan uslub talabiga ko'ra qo'llaniladi. Masalan, urush mavzusida yozilgan asarlarda harbiy terminlar qo'llaniladi. Asqad Muxtorning "Daryolar tutashgan joyda" asarida sanoat va ishlab chiqarishga oid terminlarning keng qo'llanilganligi kuzatiladi. Dialektizmlar ilmiy va rasmiy nutq - da, badiiy (muallif nutqida) va publitsistik asarlarda qo'llan may di. So'zlashuv uslubida, badiiy asar qahramonlari nutqini aynan berishda dialektizmlardan foydalaniladi: Eshit digu moro bo'singa kelaverdik (Rahmat Fayziy). Eskirgan so'zlar ham, asosan, badiiy nutqda shu maqsadda qo'llanadi: Ey bizning birinchi rais jumhur, Ismingdan o'zbekning sha'niga g'urur. ( G'afur G'ulom ) Umumso'zlashuv stilida ishlatiluvchi so'zlar barcha kishi lar nutqida qo'llanuvchi odatiy so'zlardir: daraxt, tog', o'rmon, suv, kiyim, ovqat kabilar. Umumso'zlashuv stilida ishlati luv chi so'zlar ba'zan poeziyada ham qo'llanadi. Masalan, O'zbekiston vatanim manim (A.Oripov). Bu o'rinda mening so'zi jonli so'zlashuv nutqi shaklida (manim) ishlatilgan. Ekspressiv bo'yoqqa ega bo'lgan so'zlar ko'proq badiiy va publitsistik stillarda ishlatiladi. Bunda badiiy tasvirlar o'xsha tish, jonlantirish, sifatlash, mubolag'a, ko'chma ma'nodagi so'zlar yordamida voqea-hodisalarga stilistik bo'yoq berib, o'quvchida estetik zavq uyg'otadi. Har bir tilning lug'at tarkibi nutq madaniyati xazinasini tashkil etadi va turli stillarga xos bo'lgan ifoda vositalarini boyitishga xizmat qiladi.

TIL LUG'AT TARKIBINING O'ZGARISHI Jamiyat va xalq hayotidagi turli o'zgarishlar natijasida til ham takomillashib, rivojlanib boradi. Sanoat, qishloq xo'jaligi, fan, madaniyat va texnikaning tez sur'atlar bilan rivojlanishi, birinchi navbatda tilning lug'at tarkibiga ta'sir qiladi. Tilning lug'at tarkibida yangi so'zlar, iboralar paydo bo'ladi, ayrim so'zlarning semantikasida o'zgarishlar yuz beradi, ayrim so'zlar esa eskirib qoladi. Bu barcha tillarning umumiy qonu niyatlaridir. Buni o'zbek tili materiallari asosida izohlaymiz. Tilda hosil bo'lgan yangi so'zlar neologizmlar (grekcha neos – yangi, logos – so'z) deyiladi. Lug'at tarkibi neologizm lar hisobiga boyib boradi. Neologizmlar quyidagi xususiyatlari bilan lug'at tarkibida ajralib turadi: 1) yangi tushuncha, narsa yoki hodisaning nomini ataydi; 2) avval mavjud bo'lgan narsa yoki hodisaning belgilarini farqlaydi; 3) tildagi vositalarni tejaydi; 4) fikrni aniqroq ifodalash uchun xizmat qiladi. Neologizmlar tilning ichki zahiralari va boshqa tillardan so'z qabul qilish, ya'ni tashqi ta'sir natijasida hosil bo'ladi. Neologizmlar tildagi xususiyatlariga ko'ra avvalo ikki turga bo'linadi: leksik- semantik va leksik-grammatik. Leksik-semantik neologizmlar o'z navbatida leksik (unga boshqa til dan o'zlashgan so'zlar ham kiradi) va semantik (unga mavjud so'zlarning yangi ma'noda ishlatilishi kiradi) bo'ladi. Masalan, o'zbek tili lug'at tarkibida keyingi davrlarda paydo bo'lgan fazogir (kosmonavt), kosmodrom, kosmik kema kabilar leksik neologizmlar hisoblanadi. Neologizmlar tarixiydir. Bir davr uchun neologizm bo'l gan so'zlar keyinchalik neologizmlik belgisini yo'qotib, faol leksik qatlamga o'tishi mumkin. Masalan, muzyorar, traktor kabi so'zlar tilda paydo bo'lganda neologizm bo'lgan. Lekin bugungi tilimizda bular yangi so'zlik belgisini yo'qotib, xalq tilida keng qo'llanadigan so'zlarga aylanib qoldi.

Semantik neologizm yangi ma'noli so'zdir. Masalan, yo'ldosh so'zi bugungi tilimizda yangi ma'noda (yer yo'ldoshi) qo'llanyapti. Bu hodisa ham tarixiydir. Bog'cha dastlab " детсад " ma'nosida qo'llanganda semantik neologizm bo'lgan. Hozir esa neologizmlik belgisini yo'qotgan. Leksik-grammatik neolo gizm lar tilning o'zidagi so'z yasash vositalari yordamida hosil qilinadi. Leksik-grammatik neologizmlar ham, tarixiydir. Traktorchi (traktorist) kabi so'zlar bugungi tilimizda faol leksik qatlamdan o'rin olgan. O'zbek tili lug'at tarkibida ayrim so'zlar eskirdi. Bunday so'zlar ikki turga ajratiladi: istorizm va arxaizm. Istorizmlar (grekcha historia – tarix) o'tmishda mavjud bo'l gan narsa- hodisalarning nomlaridir. Masalan, qozi, ellik bo shi, mingboshi, yuzboshi, taxt, kanizak, omoch, sovut kabi lar. Bunday so'zlar tarixiy asarlarda o'tmishni tasvirlash uchun sharoit taqozosi bilan ishlatiladi. Ba'zan frazeologik istorizm lar ham uchrab turadi (qozilik qilmoq kabi). Istorizmlardan arxaizmlarni farqlamoq zarur. Arxaizmlar (grekcha arhaios – "qadimgi") bugungi kunda mavjud bo'lgan narsa-hodisalarning eski nomlaridir. Masalan, ta'til (kanikul), dudoq (lab), muhr (pechat), o'miz (ko'krak) va boshqalar. Bular badiiy nutqda ayrim stilistik talablarga ko'ra ishlatiladi. Istorizmlar va arxaizmlar tilning takomillashuvi, uning lug'at sistemasining rivojlanish jarayoni bilan bog'liqdir.

TIL LUG'AT TARKIBI TARAQQIYOTINING ASOSIY YO'LLARI Tilning lug'at tarkibi jamiyat taraqqiyoti bilan bog'liq holda doim rivojlanishdadir. Bu har bir tilning ichki zahiralari hamda boshqa tillardan so'z o'zlashtirish hisobiga bo'ladi. Odatda, yangi so'zlar, so'zlarning yangi ma'nolari eskirib qolayotgan so'zlarga nisbatan ancha ko'p paydo bo'ladi. Bu yangi so'z va ma'nolar ma'lum qonun-qoidalar asosida yuzaga keladi. Lekin, shu bilan birga, tilda biror qoida bilan bog'liq bo'lmay, sun'iy hosil qilingan so'zlar oz bo'lsada mavjud. Bunga adabiyotlarda liliput, neylon, gnom, kodik kabi so'zlar misol qilib keltiriladi. BMT kabi qo'shma qisqartma so'zlar esa analitik nomlash va so'zlarni qisqartirish qoidalari asosida hosil bo'lgan. Til lug'at tarkibi taraqqiyotining, asosan, to'rt usuli mav jud: grammatik usul, fonetik usul, semantik usul, so'z o'zlash tirish usuli. Grammatik usul . Til lug'at tarkibi taraqqiyotining gram ma tik usuli tilning so'z yasash modellari va so'z yasash usul lariga asoslanadi. Har bir tilning o'ziga xos so'z yasash model lari va usullari bor. Grammatik so'z yasash usullari so'z yasash asosi va yasalgan so'z hamda so'z yasovchi vositalarga ko'ra o'zaro farq qiladi. So'z yasash asosi va yasalgan so'zga ko'ra bir so'z turkumi doirasida hamda turli so'z turkumi doirasida bo'ladi: xizmat – xizmatchi – xizmatchilik, son – sana – sanoq. So'z yasash vositalariga ko'ra so'z qo'shish va affiksal (morfologik) usul bilan so'z yasash farq qilinadi. So'z qo'shish usulida yangi tushuncha ifoda qilish uchun ikki yoki undan ortiq so'z biriktirilib, bir so'z holiga keltiriladi. Bu usul bilan qo'shma so'zlar hosil qilinadi: muzyorar, temiryo'l, so'z boshi va boshqalar. So'zlarni qisqartirish va qo'shma qisqartma so'zlar ( abbreviatura – lotincha abbrevio – qisqartarish) hosil qilish qoidalari ham shunga kiradi: O‘zMU – O‘zbekiston Milliy universiteti. So'z qo'shish yo'li bilan so'z yasash barcha tillar uchun xosdir. Bu usul ayniqsa qo'shimchasiz, masalan, xitoy, indonez tillarida keng rivojlangan.

O'zbek tilida morfologik (affiksal) usul bilan so'z yasashning quyidagi ko'rinishlari mavjud: 1) suffiksal usul: temir – temirchi, bosh – boshliq; 2) prefiksli usul: davlat – badavlat, tashvish – betashvish, gap – sergap; 3) suffiksal- prefiksal usul: sergaplik, baquvvatlik. Fonetik usul. Bunda so'z tarkibidagi tovush o'zgarishi hamda urg'uning o'rnini o'zgartirish yo'li bilan yangi so'z hosil qilinadi: aka-uka, yangi (yangi kitob) – yangi (hozir keldi). Semantik usul . Til lug'at tarkibi taraqqiyotining bu usuli da so'z ma'nolari o'zgarib boradi. Faqat so'zlar emas, ularning ma'nolari ham o'z tarixiga ega. So'z ma'nolari seman tik jara yonlar va so'z ma'nolarining ko'chish qonuniyatlari asosida o'zgaradi. So'z ma'nolarining o'zgarishi ularning nutqda qo'llanishiga bog'liqdir. So'z ma'nolarining o'zgarish usuli uch xil: so'z ma'nola rining ko'chishi, so'z ma'nolarining kengayishi, so'z ma'nolari ning torayishi. Til lug'at tarkibining taraqqiyotida semantik usul yana quyidagi ko'rinishlarga ega: 1) omonimlarning hosil bo'lishi : batareya (texnik termin – elektr batareyasi), batareya (harbiy termin – minomyot bata reyasi), dasta (biror narsaning ushlagichi) – dasta (ansambl ma'nosida); 2) turdosh va atoqli otlar munosabati . Bunda turdosh otlar o'z ma'nosini toraytirib, atoqli otlarga aylanadi. O'zbek tilidagi Anor, Ra'no, Muhabbat, Bolta, Tesha, Temir kabi atoqli otlar mana shundaydir. Viktor (latincha victor – g'olib), Volga (rus cha волга – влага ), Novgorod (ruscha новъ - город ) kabi atoqli otlar ham turdosh otlardan hosil bo'lgan. Atoqli otlar o'z ma'nosini kengaytirib, turdosh otlarga aylanadi. Masalan, iprit (zaharlovchi modda) Belgiyadagi Ipr shahri nomi bilan bog' liq. Golife, donjuan, donkixot so'zlari ham ana shu tipda dir. 3) Konversiya (latincha converslo – aylanish) – so'z yasash ning semantik- grammatik usulining alohida ko'rinishini tashkil qiladi. Bunda bir turkumdagi so'z ikkinchi bir tur kumga o'tadi: uning leksik va grammatik ma'nosi o'zgaradi. Konversiyaning asosiy ko'rinishlari: subyektivatsiya , adyek t ivatsiya va adverbializatsiya . Bunda boshqa so'z tur kum laridagi so'zlar ot, sifat va ravishlarga

ko'chadi. Masalan, ot turkumiga kiruvchi aniqlanmish so'zi aslida fe'lning sifatdosh shakli, urush, o'qish, kirish, qurilish, tergov kabilar esa aslida fe'lning harakat nomi shaklidir. Ravish turkumiga kiruvchi qo'rqmasdan so'zi aslida sifat doshning bo'lishsiz shakli, birdan so'zi bir sonining chiqish kelishigidagi shaklidir. Endi ravishning yuklama vazifasida kelishi (nega endi men beraman), qahramon, kasal kabi sifat lar - ning otlashuvi ham konversiya hodisasidir. Rus tilidagi “ столовая ” so'zi ham sifat ( столовая мебель ), ham ot (oshxona) bo'lib keladi. Bu so'z ot vazifasida kelganda sifat shakli ( жен ский род )ni saqlasa ham, rod kategoriyasi bo'yicha o'zgarmaydi. Konversiya hodisasi qo'shimchasiz tillar hamda barcha so'z turkumlari taraqqiy etgan so'z shakllariga ega bo'lmagan tillarda keng rivojlangan. Bu hodisa ayniqsa ingliz tilida taraqqiy etgan. So'z o'zlashtirish. Turli qabila va xalqlar qadimdan o'zaro iqtisodiy va madaniy aloqada bo'lib kelganlar. Buning natija sida bir tildan ikkinchi bir tilga ayrim so'zlar kirib o'zla shib ketgan. Dunyoda boshqa til vositalarini o'zlashtirma - gan birorta "sof" til yo'q. Rus tilining lug'at tarkibidagi so'zlarning taxminan 10 foizi boshqa tillardan o'zlashtiril gan deb taxmin qilinadi. O'zbek tili lug'at tarkibida arabcha, forscha, tojikcha va internatsional so'zlarning salmog'i katta ginadir. Boshqa tillardan qabul qilingan so'zlar tilning grammatik-lug'aviy tarkibiga hech qanday ta'sir qilmasdan o'zlashtiriladi. Ular odatda, ko'proq narsalik tushunchasini ifoda qiluvchi so'z lar bo'ladi: yangi narsalar o'zlariga xos nomlar bilan o'z lash tiriladi. Masalan, Futbol o'yini Angliyada ko'proq tar qalgani uchun bunga xos nomlar ham inglizchadir: futbol ("oyoq o'yi ni" degan ma'noda), golkipr (darvozabon ma'nosi da) va bosh qalar. Rus tilidagi kemachilikka xos terminlarning ko'pchiligi gollandchadir: kreyser (harbiy kema ma'nosida), gazan (kema lar to'xtaydigan joy ma'nosida), grotmarsell (katta tikka turuv chi yelkan ma'nosida) va boshqalar. Boshqa tillardan ehtiyoj natijasida qabul qilingan so'zlar tilning lug'at boyligini kengaytirib, nutq vositalarini boyitadi. Masalan, rus tilidagi велвет so'zi

inglizchadan olinib, baxmal ning bir turini ifoda qiladi. Inglizchada esa – bu so’z barxit (baxmal) ma'nosini bildiradi. Lekin barxit so'zi asli arabcha bo'lib, bamazin ma'nosini ifoda qiladi. “Boti” so'zi fransuz tilida etik ma'nosida ishlatilsa, fransuzchadan olingan bu so'z rus tilida ayollar kiyadigan qo'njli “etik” ma'nosini anglatadi. Odatda, boshqa tillardan zaruriyat tufayli o'zlashtirilgan so'zlar "begona so'zlar" deb ajratilmasdan nutqda qo'llana vera di. Masalan, paxta so'zining asli forscha-tojikcha, kanal so'zi ning asli lotincha ekanligini faqat tilshunoslargina tadqiqot ishlarida ajratadilar. Boshqa vaqtlarda bu so'zlar o'z so'zidek ishlatilaveradi. Xalqlarning iqtisodiy va madaniy aloqalari fan va texnika sohasida umumiylik yuzaga kelishi natijasida tillarning lug'at boyligida internatsional elementlar vujudga kela boshladi. Keyingi davrlarda, ayniqsa XIX asrda fan va texnikaga oid terminlar qadimgi grek va lotin tillaridan o'zlashtirildi. Masa lan, botanika, zoologiya, geografiya, akvarium va boshqalar. Internatsional so'zlar boshqa tillardan ham olindi. Masa lan, algebra, arsenal, almanax so'zlari arab tilidan; artist, an sambl, armiya, artilleriya so'zlari fransuz tilidan; ariya, gazeta, bank, valyuta, gvardiya so'zlari italyan tilidan; boks, miting so'zlari ingliz tilidan olingandir. Bu so'zlar hozirgi zamon tillarining hammasida umumiy internatsional fond sifatida qo'llanmoqda. Internatsional so'zlarning ba'zilari turli tillardan olingan so'zlardan iborat. Masalan, byurokrat so'zi fransuzcha bureau (muassasa) va grekcha kratos (hokimiyat) so'zlarining qo'shi lishidan hosil bo'lgan. Shu yo'l bilan troleybus so'zi ham yuzaga kelgan. Inglizcha trolley – kontaktli sim va yuqoridagi bus elementining qo'shilishidan hosil bo'lib, elektr toki bilan yuradigan shahar transporti ma'nosida qo'llanadi. Internatsional so'zlarning bir qismi ular ifoda qilgan narsani ixtiro qilgan odamlar nomi bilan bog'liq. Masalan, amper so'zi (elektr tokining quvvatini o'lchaydigan birlik ma'nosida) italyan olimi Volt nomi bilan bog'langan.

Dunyodagi tillarning deyarli hammasida umumiy morfo logik belgilari ham mavjud. Bular grekcha, lotincha - ist , - izm kabi suffikslar va arxi -, kontr -, inter - kabi prefikslardir. Chet so'zlarning ishlatilishi bilan bog'lik hodisa purizm (lotincha purus – sof) deyiladi va bunday g'oya tashviqot chilari puristlar deb ataladi. Purizm progressiv va reaksion bo'ladi. Progressiv purizm chet so'zlarni, ayniqsa internatsio nal so'zlarni to'g'ri va o'z o'rnida ishlatish g'oyasi bilan tilning leksik tarkibini boyitishga yordam beradi. Reakson purizm chet so'zlarni zo'rma-zo'raki, ona tilida shu so'zga to'g'ri keluv chi so'z topilgan taqdirda ham ishlatishga undovchi g'oyaga asoslanadi. Progressiv purizmni har tomonlama quv vat lash, reaksion purizmga qarshi kurashish tilshunoslarimiz va boshqa fan vakillarining burchi hisoblanadi. Fonetik o'zlashtirish mumkin bo'lmaganda, boshqa tildagi so'z va iboralar tarjima qilish yo'li bilan o'zlashtiriladi. Bu hodisa kalkalab so'z o'zlashtirish deb ataladi (fransuzcha caique – "nusxa", taqlid qilish, nusxa ko'chirishda ishlatiluvchi yuqori "qog'oz" ma'nosida). Kalkalab so'z o'zlashtirish, asosan, ikki turli bo'ladi: 1) to'liq kalkalash – bunda bir tildagi so'z yoki ibora ikkinchi bir tilga to'liq tarjima qilinadi: полупроводник – yarim o'tkazgich, радиопередача – radio eshittirish, ледокол – muzyorar, взаимодействие – o'zaro harakat; 2) yarim kalkalash – bunda kalkalanayotgan so'z yoki ibora har ikki til elementlari orqali ifoda qilinadi: машино строение – mashinasozlik, автоматчик – avtomatchi, элек тронно - вычислительная машина – elektron-hisoblash ma shi - nasi, штурмовая авиация – shturmchi aviatsiya kabi. Ba'zi terminlarni o'zlashtirishda so'zning yasovchi ele ment lari o'zbekcha qo'shimchalar bilan almashtiriladi. Bu jara yon o'zlashtirilayotgan so'zning o'zagini so'z yasovchi qo' shim chalardan ajratish mumkin bo'lganda, bu o'zbek tilida mus - taqil holda ma'lum tushuncha ifoda qila olganda yuz be radi: гвардеец – gvardiyachi, автоматчик – avtomatchi.

Kal ka lash yo'li bilan paydo bo'ladigan konstruksiya lar ning ko'p chiligi birikma atamalardir: наблюдательный пункт – kuza tish punkti, химическая война – kimyoviy urush va boshqalar. LEKSIKOGRAFIYA So'zlarning biror maqsadda to'planib, tartibga solingan yig'indisi lug'at deyiladi. Lug'at tuzishning nazariy va amaliy tamoyillari haqidagi coha leksikografiya (grekcha lexicon – lug'at va grapho – yozaman) deyiladi. Lug'at tuzuvchi muta xas sislar leksikograflar deyiladi. Lug'at tuzish tamoyillari va metodikasini ishlab chiqish, leksikograflar ishini tashkil qilish, lug'at tuzish uchun asos bo'ladigan kartotekalar tuzish, ularni sistemalashtirish va saqlash leksikografiyaning vazifasidir. Lug'atlarning so'zlar va iboralarning qo'llanishini nazariy tadqiq etishda hamda tilga amaliy o'rgatishda ahamiyati katta. Turli turdagi lug'atlar tuzish umummadaniy ahamiyatga egadir. Lug'at alfavit tartibida tuzilib, qulay qo'llanma sifatida xalq ommasiga bilim beradi, madaniy-oqartuv funksiya baja radi. Shuning uchun ham bu masalaga katta ahamiyat beril moq da. Maxsus nashriyotlar, leksikografik muassasalarning tashkil etilganligini shu bilan izohlash mumkin. Lug'at turlari, so'zlik (lug'atdan izohlanayotgan yoki tarjima qilinayotgan so'z) tarkibi, lug'aviy maqolalar struk tu rasi kabi masalalar leksikografik nazariyada asosiy masala hisoblanadi. Lug'atlar, asosan, ikki turga bo'linadi: qomusiy (ensik lopedik) va filologik . Qomusiy lug'atlarda fan, texnika va madaniyatning barcha soxalariga oid tushunchalar izohlanadi. Ularda tabiat hodisalari, ijtimoiy hayotdagi voqealar, mashhur kishilar haqida ma'lumotlar beriladi. So'zning o'zi haqida faqat uning kelib chiqishini ko'r satish bilan chegaralaniladi. Shuning uchun bunday lug'atlar tushuncha lug'at deb yuritiladi.

Odatda, bunday lug'atlarda rasmlar, karta va sxemalar ham keltiriladi. Qomusiy lug'at larda so'z va iboralar alfavit tartibida maqolaning sarlavhasi sifatida qo'yiladi. Qomusiy lug'atlar maqsad va vazifasiga ko'ra ikki xil bo'ladi: umumiy qomusiy (ensiklopedik) lug'at va biror soha ning (qomusiy) lug'ati. Umumiy qomusiy lug'atlarga "Brita niya lug'ati","O'zbekiston qomusi" misol bo'ladi. Biror soha ning qomusiy lug'atlariga "Adabiyot qomusi". "Pedagogik qo mus". "Texnik qomus". "Qishloq xo'jalik qomusi" kabilar ki ra di. Qomusiy lug'at Sharqda " Qomus ", G'arbda esa " Thesaurus " deb ham yuritiladi. Filologik lug'atlarda asosiy e'tibor so'zga yoki so'z birikmasiga beriladi va ular har tomonlama izohlanadi. Bun day lug'atlar ham alfavit tartibida tuziladi va izohlanadigan so'z yoki so'z birikmasi sarlavha sifatida keltiriladi. Filologik lug'atlar ikki xil bo'ladi: umumiy va maxsus filologik lug'atlar . Umumiy filologik lug'atlarda hamma qo'l lay digan so'zlarning izohi beriladi. Bular bir tilli. ikki tilli ko'p tilli bo'ladi. Qo'yilgan maqsadga ko'ra bir tilli filologik lug'atlar bir qancha turlarga bo'linadi. Masalan, izohli lug'atlar, maxsus lingvistik lug'atlar: etimologik lug'at, morfem lug'at, frazeo logik lug'at, sinonim so'zlar lug'ati, orfoepik lug'at, chappa lug'at, atoqli otlar lug'ati, joy nomlari lug'ati, mashhur yozuv chilar asarlari lug'ati kabilar. Masalan, izohli lug'atda so'zlarning barcha leksik ma'no lari keng izohlanadi. Har bir so'z izohi kichik maqola shaklida beriladi va izohlanayotgan so'z sarlavha qilib ko'rsatiladi. Bunga 5 jildli, "O'zbek tilining izohli lug'ati", "Ingliz tilining Oksford izohli lug'ati", 17 jildli " Словарь современ ного русского литературного языка ", S.I.Ojegov ning bir jildli " Словарь русского языка " kabilar misol bo'ladi. Olim Usmonov va Renat Doniyorovlarning "Ruscha – internatsional so'zlar izohli lug'ati" ham shular qatoriga kiritiladi. Sinonim so'zlar lug'atida sinonimik qatorga kiruvchi har bir so'zning ma'no ottenkalari, stilistik funksiyalari bayon qilinadi. Bunga A.Hojiyevning "O'zbek tili sinonimlarining izohli lug'ati" misol bo'ladi. Etimologik lug'atlarda so'zlar ning" kelib chiqishi, ularning dastlabki shakli va ma'nosi, til taraqqiyoti davomida ularda

yuz bergan o'zgarishlar izohla nadi. M . Fasmerning "Этимологический словарь русского языка", E . V . Sevortyanning "Этимологический словарь тюрк с ких языков" , Sh . Raxmatullaevning “ O ’ zbek tilining etimologik lug ’ ati ” ana shunday lug ' atlardir . Morfemik lug ' at so ' zlarning qanday morfemalardan tuzil ganini alfavit tartibida izohlovchi lug ' atdir . Jumladan , muko fotlanmoq so ' zi mukofot ( lan ) moq morfemalaridan tuzilgan . ( Qarang : A . G ' ulomov , A . N . Tixonov , R . Qo ' ng ' urov . O ' zbek tili morfem lug ' ati . Toshkent , " O ' qituvchi ", 1977). Frazeologik lug ' atda tildagi frazeologik birliklarning ( iboralarning ) seman tik va grammatik xususiyatlari misollar yordamida izohlanadi . Unda frazeologik omonimlar, sinonim lar va antonimlarni yonma-yon keltirish. bir frazeologik iboraning turli variant larni berish juda foydalidir. Misol: Ko'ngli qattiq-qattiq ko'n gil. Rahm- shafqati yo'q. Varianti: tosh ko'ngil; tosh ko'ngilli; tosh ko'ngil (zkan)ligi Sinonimi: tosh yurak-yuragi tosh. Antonimi: ko'ngl (i) bo'sh; ko'ngl(i) yumshoq-yumshoq ko'n gil. O'xshashi: bag'ri tosh; mehri tosh... 3 So'zlarning qanday harf bilan tugaganiga qarab alfavit tartibida tuzilgan lug'at chappa lug'at deyiladi. Masalan, a harfi bilan tugagan so'zlar quyidagicha beriladi: arfa, bola, dona, so'na, pona, to'nka, shona kabi. Bunday lug'at so'z yasa - lishi, morfologiya va leksikologiya bo'yicha olib boriladigan turli ilmiy-tadqiqotlar uchun manba bo'lishi mumkin. Bulardan tashqari, chappa lug'atlar tilning fonetik qonuniyat lari ni, she'riyat sirlari (qofiya bo'yicha)ni o'rganishda yordam be ra di. (R.Qo'ng'urov va A.Tixonovlarning " Обратный словарь узбекского языка " kitobi). Izohli lug'atlar tuzilishiga ko'ra ikki xil: alfavit tartibidagi lug'atlar va uya tartibidagi lug'atlar. Birinchi turdagi lug'atlarda so'zlar alfavit tartibida berilib izohlanadi. Yuqorida ko'rsatilgan izohli lug'atlar mana shu tartibda tuzilgan. Ikkinchi turdagi lug'atlarda faqat o'zaklargina alfavit tarti bida joylashtiriladi. Yasama so'zlar esa o'zak maqola chasi ning ichi da (uyasida) izohlanadi. Bunday 3 Rahmatullayev Sh.. O'zbek tilining izohli frazeologik lug'ati. Toshkent. "O'qituvchi", 1978, 21-bet.

lug'atlar bir uyada keltiril gan so'zlarning ma'no va shakl jihatdan boglanishlari haqida ma'lumot beradi. Ikki til doirasidagi tarjima lug'atlarida bir tildagi so'z yoki so'z birikmasi boshqa tilga tarjima qilib beriladi. Bunga ruscha-o'zbekcha, inglizcha- o'zbekcha, fran suz cha-o'z bek cha, nemischa-o'zbekcha lug'atlar kiradi. Chet tilini o'rga nuv chilar uchun mo'ljallangan qisqa tarjima lug'at lari ham mav jud. Ba'zan tarjima lug'atlari bir necha tillar doi ra sida bo'ladi. Ma sa lan, " Словарь наиболее употре би тель ных слов англий ского , немецкого , французского и русс кого языков " kabi. Filologik lug'atlarga turli sohalarga oid lug'atlar ham kiradi. Bularda fan, texnika, ishlab chiqarishning ma'lum so hasiga oid so'z-terminlar izohlanadi. Soha lug'atlari ichida eng keng tarqalgani terminologik lug'atlardir. Bunday lug'atlar bir tilli, ikki tilli, ko'p tilli bo'ladi. Bir tilli terminologik lug'atlarda bir tilning ma'lum sohaga oid terminlari izohlanadi. Bunga O.S.Axmanovaning " Словарь лингвистических тер ми нов " (1966) va D.E.Rozental, M.A.Telenkovalarning " Справоч ник лингвистических терминов " (1972) nomli kitoblari, H. Hasa nov - ning "Geografiya terminlari lug'ati" (1964). H.Homi diy, Sh.Abdullayeva, S.Ibrohimovalarning "Adabiyotshunos lik terminlari lug'ati" (1967), Olim Usmon tahriri ostida nashr qilingan "Ijtimoiy-siyosiy terminlar lug'ati" (1976) kabilarni kiritish mumkin. Ikki tilli terminologik lug'atlarga N.T. Hota movning "Adabiyotshunoslikdan qisqacha ruscha-o'zbekcha terminolagik lug'at"i (1969). Sh. Bayburov va N. Takana yev ning "Pedagogikadan qisqacha ruscha-o'zbekcha termikologik lug'at"i (1963) kabilar kiradi. Ko'p tilli terminologik lug'at larga A.A.Asqarov va H.Zohidovlarning "Lotincha-o'z bek cha-ruscha normal anatomiya lug'ati" (1964) ni misol qilib ko'rsatish mumkin. Chet so'zlar lug'ati ham terminologik lug'atlarga o'xshab ketadi. Bunda ham, asosan, chet tillardan o'zlashgan so'zlar izs'hlanadi. Lug'atlarning turi yuqoridagilar bilan cheklanmaydi. Tematik, differensial, yangi so'zlar, qisqartma so'zlar, chas tota, qofiya lug'atlari ham mavjud. Masalan, tematik lug'atlar da so'zlar ma'nolariga ko'ra guruhlanadi. Bunday lug'atlar biror fikrni ifodalash uchun eng qulay so'zlarni topish imkoniyatini beradi. Bunga ingliz

tili asosida tuzilgan Roje (Roget) lug'ati, Muhammad Yoqub Chingi tomonidan tuzilgan "Kelurnoma" nomli (XVIII asr) lug'atning oxirgi XV bobi misol bo'ladi. Xalqning o'sib borayotgan talablarini qondirish maqsa di da lug'atning yangi- yangi turlari yaratilishi tabiiydir. Hozirgi tilshunoslikda tezaurus lug'at (grekcha thesayros – manba) yoki ideografik lug'at tuzish masalasi ustida ish olib borilmoqda. Tezaurus lug'at ma'lum so'z bilan ma'nolari bog'lanuvchi barcha so'zlarni qamrab oladi. Lug'at – so'z xazinasi, undan o'rinli va maqsadga muvo fiq foydalanish inson bilimini kengaytirish, lug'at boyligini oshi rish da hamda fikrni to'g'ri va ravon ifodalashda muhim omildir.

Adabiyotlar 1. Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского яз ы ков . М., Просвещение, 1989. 2. Аракин В.Д. Типология языков и проблема методического прогнозирования. М., Высшая школа , 1989. 3. Абдуазизов А.А. Тилшуносликка кириш. I -қисм. Фонетика ва фонология. II - қисм. Лексикология ва семасиология. Грамматика. Тошкент, Университет, 1999. 4. Абдуазизов А.А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. Т., 1992. 5. Абдуазизов А.А., Шереметьева А.Г., Зализняк А.М. О б щ ее яз ы кознание. Т а шкент , Университет, 2004. 6. Ашурова Д.У. Производное слово в свете коммуникативной теории языка. Ташкент, Фан, 1991. 7. Беланин В.П. Психолингвистика. М., Флинта, 2003. 8. Бушуй А.М. Сущность языка как проблема общей лингвистики. Самарканд, 2004.

O'xshashlar

Uslubiyat. Leksikografiya. Etimologiya

Lеksikologiya vа sеmаsiologiya

Birliklаrning mаvzu bo’yichа turlаri

Leksikologiya kursiga kirish

Qadimgi Turkiy etnonimlar yuzasidan suhbat