Диалектал қатлам ва унинг социал моҳияти - Tilshunoslik - Referatlar

Диалектал қатлам ва унинг социал моҳияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.5 KB

Ko'chirib olish

Диалектал қатлам ва унинг социал моҳияти Режа: 1. Ижтимоий диалектлар ҳақида умумий тушунча. 2. Диалектизмларнинг ижтимоий моҳияти 3. Жаргон, касб-ҳунар сўзларининг социал табақаланиши.

Илмий ва ўқув адабиётларида «ижтимоий диалектлар» терминини кўплаб учратамиз. Одатда, ижтимоий диалектлар тилнинг шундай бир қатламики, улар адабий тил ва унинг талабларига тўғри келмайди. Бироқ кўпгина ҳолларда «ижтимоий диалектлар»ни тилнинг юзага келишидаги асосий объект сифатида қўллаб келишади. Жумладан, В. М Жирмунский социал диалектларни ҳудудий диалектларга ҳам, шаҳар тил доирасига ҳам, адабий тилга ҳам (оғзаки, ёзма шакллари) тааллуқли эканлигини таъкидлаб ўтади. Шунга кўра, В.М. Жирмунский уларни ижтимоий диалектлар деб аташни таклиф қилади. Ижтимоий диалектлар таркибига диалектизмлар, жаргон ва арго ҳамда профессионал сўзлар киради. Б.А Серебренников уларни диалектлар сифатида эмас, балки ижтимоий нутқ вариантлари, нутқ услублари эканлигини уқтириб ўтади. Шу билан бирга, бу нутқ вариантлари, диалектлар сифатида хизмат қилар экан, уларнинг фонетик системаси ҳамда грамматик қурилиши нуқтаи назаридан адабий тилдан фарқ қилади, дейди. В.А. Аврорин эса уларни нутқ вариантлари сифатида эмас, аксинча «Ижтимоий диалект» деб аташни ҳамда ижтимоий вариантлар нутқи эканлигини таъкидлайди. Умуман олганда, «Ижтимоий диалектлар» маълум шахс ёки гуруҳ вакилларига хизмат қилади, уларнинг ижтимоий профессионал жиҳатларини фарқлаб ўрганишимизга ёрдам беради. Шунга кўра, ижтимоий диалектларни қуйидаги гуруҳларга ажратиб ўрганиш мақсадга мувофиқдир. 1. Профессионал тил (аниқ бир лексик қатламга хос) балиқчилар, овчилар, дарахт кесувчилар, ўймакорлар, тикувчилар, этикдўзлар, шунингдек, бошқа касб-ҳунарга оид атамалар. 2. Маълум бир тўда ва гуруҳга оид жаргонлар. Масалан, талабалар, спортчилар, солдат ва офицерлар ҳамда бошқа гуруҳ вакилларига хос. 3. Диалектал қатламга хос сўзлар (диалектизмлар) улар маҳаллий халқ нутқига хос бўлиб, маълум бир ҳудудда яшовчи халқлар ҳаётини, турмушини, яшаш тарзини акс эттиради. Хуллас, ижтимоий диалектларни

бу тарзда тасниф этиш орқали уларнинг муҳим қирраларини аниқлаб олиш мумкин. 1. Профессионал тил. Бу тил асосан, тил пайдо бўлишининг муҳим омилларига асосланади, (адабий тил, ҳудудий диалект) луғат таркибида ўзининг алоҳида ўрнига эга. Профессионал тил ҳар бир касб- ҳунарга хос маъно касб этади. Айтайлик, этикдўзлар касби билан боғлиқ турли атамалар шу доирада қўлланса, ўймакорлар, наққошлар ва бошқа касбга оид атамалар ҳам ўз доирасида ишлатилади. Профессионал тилда ҳар бир касбга доир маҳсулотларнинг тури алоҳида қўлланилади. Масалан, 10 дан ортиқ машина турлари қўлланилади (кир ювиш, тикиш, бўёқ ва пардоз бериш) ёки 6-7 турдаги болта, 5-6 болға, 10 дан ортиқ арра номлари алоҳида ишлатилади. Кўнадики, бу каби терминлар профессионал нутқнинг ўзига хос ижтимоий маъно касб этишини англатади. 2. Жаргон ва уларнинг ижтимоий моҳияти. Айрим ижтимоий гуруҳлар томонидан яратилиб, умумхалқ тилидан фарқ қилувчи дабдабали ёки яширин диалект жаргон дейилади. Ўтмишда саводсиз бўлган оммани эзувчи синф вакиллари ўз ниятларини амалга ошириш мақсадида кишилар учун тушунарсиз сўзлардан фойдаланиб келишган. Одатда бундай сўзлар жаргонлардир. Жаргон-бу француз тилидан олинган бўлиб, «бузилган тил» демакдир. Жаргонлар, асосан, форс-тожик, араб ва бошқа тиллардан олинган бўлиб, улар товуш томонларидан ҳам, маъно томонларидан ҳам бузиб ишлатилади. Жаргонларнинг ижтимоий муҳитда тутган ўрни шундаки, улар муайян ижтимоий синф вакиллари, мансабдор шахслар, оддий шахслар ўртасида юз берувчи жараёнларни акс эттиради. Масалан: офтоби олам (подшоҳ), матлуқ этмоқ (ўлдирмоқ), момақаймоқ (чиройли, гўзал), якан (пул), даҳ (яхши) каби жаргонлар ижтимоий муҳитнинг турли жабҳаларига алоқадор шахсларнинг қиёфасини, мансабини, шахсини англатишга ёрдам беради.

Жаргонлар ижтимоий муҳитда айрим шахсларнинг шахсий манфаатларини яшириш туфайли юзага келган ҳодисадир. Шунга кўра, жаргон кишилар учун тушунарсиз кўринади. Кундалик ҳаётда жаргонлар студентлар, умуман, ёшлар нутқида ҳам сезилиб туради. Масалан, қуладим, йиқилдим (икки олдим), йигитнинг баҳоси (уч), ўпка (овлиқма одам), танка (талабага ҳомийлик қилаётган шахс, домла маъносида). Пахан, махан (ота-она) кабилар ёшлар нутқида учраб туради. Умуман олганда, маълум бир гуруҳ ва тўда вакиллари нутқи учун хос бўлган жаргон-ижтимоий диалектларнинг бир тури сифатида тилда яшаш тарзида ўз ўрнига эга. 3. Диалектал қатламга хос (диалектизмлар) сўзлар. Маълумки, кундалик турмушда кишилар бир-бирлари билан турли муносабатда бўладилар, яъни ўзаро фикрлашадилар, суҳбатлашадилар, ниманидир инкор этадилар. Шу нарсани алоҳида таъкидлаш лозимки, адабий тилда ўқитувчи ва ўқувчи нутқида, телевидение ва радио дикторлари нутқида учрайдиган шева унсурлари адабий тил қоидаларига зид бўлади. Одатда, шева унсурлари умумхалқ тилига эмас, балки шу умумтилнинг маҳаллий кўринишларига хос бўлган ҳодиса саналади. Ижтимоий ҳаётда диалектизмларнинг алоҳида ўрни бор, чунки диалектал сўзлар умумтил луғат бойлигининг бир қисмини ташкил этади. Диалектал сўзларнинг маълум бир қисми адабий тилга танлаб олинади ва улар адабий тил услубида қўлланилади. Демак, диалектизмлар ижтимоий ҳаётнинг турли табақасига мансуб шахслар нутқига хос бўлиб, улар ўзига хосликни бериш мақсадида ишлатилар экан. Шу ўринда В.Г. Белинскийнинг қуйидаги сўзларини эслаш юқоридаги фикримизга ойдинлик киритади: «Улуғ сўз санъаткори бойни ҳам, деҳқонни ҳам ўз тилида гапиришга мажбур қилади». Шундай қилиб, диалектизмлар маҳаллий шеваларга хос бўлган лисоний хусусиятларнинг табиийлигини, ўзига хослигини таъминловчи ижтимоий диалектдир.

Умуман олганда, ижтимоий диалектлар ижтимоий тил билимларини чуқур ўрганишимизга кенг имкониятлар очиб берувчи тил ҳодисаларидир. Улардан маълум мақсадларни амалга ошириш учун фойдаланиш социолингвистика қонун-қоидаларининг чуқур ечимини топишга ёрдам беради.

АДАБИЁТЛАР: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. -Т: Ўзбекистон, 1998. 2. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. -М: Наука, 1966. 3. Аврорин В.А. Проблемў изучения функциональнўй сторонў язўка. // Вопросў определить социалингвистики. -М.: Наука, 1975. 4. Бондалетов В.Д. Социальная лингвистика. –М: Просвеҳение, 1987. 5. Бодуэн де Куртене. Избраннўе трудў по обҳему язўкознания. М.:Наука, 1957. 6. Баскаков А.Н. Социально-экономические и этнолингвистические- русского двуязўчие и Азербайджане. «Социологические проблемў развиваюҳихся стран». –М: 1975, 273-274б 7. Виноградов В.В. Литературнўй язўк. -М: Наука, 1978.

O'xshashlar

Икки тиллилик ва унинг социал асослари

Лексикология ҳаkида умумий маълумот. Сўз ва унинг моҳияти

Хозирги узбек адабий тилининг тарихий илдизлари ва диалектал асослари

Хозирги узбек тили лексикасининг ижтимоий-диалектал состави

Қулланилиши чегараланмаган ва чегараланган лексика