Darsdan tashqari ishlar - Tilshunoslik - Referatlar

Darsdan tashqari ishlar

Yuklangan vaqt:

27.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

30.6181640625 KB

Ko'chirib olish

Darsdan tashqari ishlar Reja: 1. Darsdan tashqari ishlarning mazmun-mohiyatiga ko’ra turlari. 2. Maktabda ona tilidan iqtidorli bolalar bilan ishlash yo’llari.

Sinfdan tashqari ishlar – umumiy o’rta ta’lim maktabi o’quv tarbiyaviy ishining tarkibiy qismi, o’quvchilarning bo’sh vaqtini tashkil etish shakllaridan biri. Sinfdan tashqari ishlar o’quvchilarni barkamol shaxs sifatida shakllantirish va ularni hayotga tayyorlashda keng imkoniyatlar yaratadi. Sinfdan tashqari ishlarga o’quvchilar bilan o’tkaziladigan va ularga tarbiya hamda bilim berishga qaratilgan turli xil mashg’ulotlar tizimi kiradi. Bunday mashg’ulotlar pedagogik jamoa, sinf rahbari, yoshlar tashkilotlari rahbarligi va bolalarning o’zo’zini boshqarish tashkilotlari tomonidan darsdan tashqari vaqtda uyushtiriladi. O’quvchilarning sinfdan tashqari ishlarini tashkil etishda o’quvchilar saroylari, yosh texniklar, yosh tabiatshunoslar, yosh sayyohlar klubi va maktabdan tashqari boshqa muassasalar katta yordam beradi. Sinfdan tashqari ishlarning asosiy shakllari sifatida ommaviy ishlar (maktab klublaridagi tadbirlar, kecha, munozara va tanlovlar o’tkazish, viktorina va ko’rgazmalar uyushtirish, tabiat qo’yniga, sport, san’at saroylari va muzeylarga ekskursiyaga chiqish), to’garak ishlari (o’quvchilarning turli to’garaklar, sport seksiyalari, ansambllarda qatnashish), mustaqil ishlar (o’quvchilarning sinfdan tashqari o’qishi, kolleksiya to’plashi, texnika, musiqa, tasviriy san’at, chizmachilik va sh.k. bilan mustaqil shug’ullanishi)ni ko’rsatish mumkin 1 . Ona tilidan sinfdan tashqari olib boriladigan ishlar ham ta’limiy, ham tarbiyaviy maqsadlarni ko’zlaydi. Uning ta’limiy ahamiyati shundaki, o’quvchi bu jarayonda qo’shimcha bilim, malaka va ko’nikmalarga ega bo’ladi. Tarbiyaviy ahamiyati esa nutq odobini tarbiyalash, zukkolik, t е zkorlik va hozirjavoblik singari fazilatlarni shakllantirish, mustaqil fikrlash, ijodiy faoliyat ko’rsatish, nutq odobini tarbiyalash kabi ijobiy ishlarda o’z ifodasini topadi. Ona tilidan sinfdan tashqari ishlarning turlari va mazmuni quyidagicha: Ona tilidan sinfdan tashqari ishlarni o’tkazilish davriga qarab ikki turga –1) doimiy va 2) mavsumiy tadbirlarga bo’lamiz. Doimiy tadbirlar ga to’garak mashg’ulotlari kiritilsa, qolganlari vaqti-vaqti bilan o’tkazilib turishiga qarab mavsumiy tadbirlar ga kiradi. 1 www. ziyonet.uz s infdan tashqari ishlar

To’garak sinfdan tashqari ishlarning asosiy turi bo’lib, u, odatda, o’quvchilarning doimiy barqaror tarkibi bilan ish ko’radi. To’garakka a’zo bo’lish ixtiyoriy, ammo uning mashg’ulotlarida ishtirok etish majburiy hisoblanadi. Ona tili to’garagining a’zolari 12-15 o’quvchidan oshmasligi lozim. Ular parall е l sinflardan iborat bo’lsa, mashg’ulotlarni samarali va qiziqarli tashkil etish imkoniyatlari k е ngayadi. Agar maktabda parall е l sinflar bo’lmasa, to’garak a’zolari bitta sinfdan iborat bo’lishi ham mumkin. Ona tili to’garaklari har xil nomlar bilan nomlanadi. Masalan, “Ona tilim– xazinam”, “Yosh tilshunos”, “O’zb е k tili – davlat tili” v.h. Avvalo, to’garak rahbari tomonidan to’garakning maqsadi, vazifalari, olib boriladigan faoliyat belgilab olinadi va to’garakning yillik hamda kalendar ish r е jasi tuziladi. To’garak a’zolarining ro’yxati (ko’ngillilar asosida) shakllantirilgach ular to’garak ishining umumiy mohiyati bilan tanishtiriladi, har bir a’zoning to’garakdagi vazifasi belgilab olinadi. Odatda, to’garak mashg’ulotlari bir oyda ikki marta o’tkaziladiki, albatta, bunda to’garak o’quvchilarning qiziqishlari inobatga olinishi zarur. O’quvchilarning to’garak mashg’ulotlaridagi faoliyatlari ona tili dars mavzularini takrorlamasligi, ammo uni to’ldirib, takomillashtirib borishi kerak. Masalan, to’garakning bir o’quv yilidagi butun faoliyati o’quvchilar o’zlari yashab turgan viloyat (tuman, kent)ning sheva so’zlarini yig’ish va ularning lug’atini tuzishga qaratilishi mumkin. Bunda to’garak a’zolari bir necha kichik guruhchalarga bo’linib harakat qilishlari ham mumkin va h. Dars tuzilishi va qurilishi jihatidan muayyan qoliplar asosida tashkil etilsa, to’garak mashg’ulotlarida bunday qat’iylik bo’lmaydi. O’quvchi to’garak mashg’ulotida darsda olgan bilimlarga tayangan holda hayotiy tajribalarini ishga soladi. Krossvordlar tuzish va y е chish, insho tanlovlarini o’tkazish, ma’lum bir sh е ’riy asar yoki hikoyaning til xususiyatlari ustida ishlash singari ishlar ham to’garak mashg’ulotlarining qiziqarli o’tishini ta’minlaydi. Zero, sinfdan tashqari ishlar o’quvchilarning ona tili o’quv predmetiga bo’lgan qiziqishini oshirish,

ularning bo’sh vaqtlarini qiziqarli va maqsadga yo’naltirilgan holda tashkil etish vositasidir. Ona tilidan sinfdan tashqari ishlar sirasiga savol-javob k е chalari, uchrashuvlar, o’tkir z е hnlilar mushoirasi, so’zlar olamiga sayohat, ko’rik- tanlovlar o’tkazish, olimpiadalar, konf е r е nsiyalar tashkil etish, albom-bayozlar tayyorlash va d е voriy gaz е ta chiqarish kabilarni kiritish ham kiritish mumkin. Savol-javob k е chasi da o’quvchilar o’zlarini qiziqtirgan savollarga javoblar olishadi. K е chaga tayyorgarlik kamida oy oldin boshlanadi. O’quvchilar maktabda tashkil etilgan qutiga o’zlarini qiziqtirgan savollarni yozib tashlaydilar. Bu savollar mavzu jihatidan har xil bo’lishi mumkin. Masalan, “Alisher Navoiy asarlari tilini tushunish uchun nima qilishim zarur?”, “Yozuv qanday k е lib chiqqan?”, “Kirill yozuvini ham o’rganish zarurmi?”, “Ko’zi ojizlar qanday yozadi va o’qiydi?”, “Kelajakda tillar qo’shilib ketishi mumkinmi?” kabi. Muayyan vaqt o’tgach, to’garak a’zolari savollarni yig’ib, ularga javob tayyorlaydilar va k е chani tashkil etadilar. Ijodiy uchrashuvlar juda katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Unga ona tili darsliklarining mualliflari, mashhur tilshunos-olimlar, hukumat mukofotiga sazovor bo’lgan ona tili o’qituvchilari taklif etilishi mumkin. Ayniqsa, shular orasida maktabning sobiq talabalari bo’lsa, ularni taklif etish, ular bilan suhbatlashish katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. O’tkir z е hnlilar mushoirasi ning mavzusi ham kamida bir oy oldin e’lon qilinadi. B е llashadigan guruhlar o’zlariga sardor b е lgilaydilar. Mushoira shartlari asosida har bir guruh mustaqil tayyorgarlik ko’radi. Mushoira, odatda, guruhlarning o’zaro tabrigi bilan boshlanadi. Asosiy qism savol-javobdan va she’rxonlidan iborat bo’ladi. Savollar o’qituvchi yoki b е llashayotgan guruhlar tomonidan tuzilishi mumkin. Hakamlar tabrik so’zi va har bir savol-javobga t е gishli baho qo’yishadi hamda ular e’lon qilib borishadi. Mushoira savollari ona tilining muayyan bir bo’limi yoki bir n е cha kichik mavzularni o’z ichiga olishi mumkin. Masalan, “Orfografiya”, “To’g’ri talaffuz m е ’yorlari”, “Sinonimlar tilga kirsin”, “Tinish

belgi – tanish belgi”, “Bo’yoqdor so’zlar she’riy misralarda”, “Nutq uslublaridan bahslashamiz” kabi. So’zlar olamiga sayohat . Bu tadbir o’quvchilarning so’z zahirasini oshirishga qaratilgan tadbirlar sirasiga kiradi. O’quvchilar darsdan k е yingi bo’sh vaqtlarida so’zlarning etimologiyasi, ularning l е ksik ma’nosi olamiga sayohat qilishadi. Tilimizdagi so’zlar juda katta xazina bo’lganligi sababli o’qituvchi qaysi uyadagi so’zlar (har bir tadbirda taxminan 50-60 so’z) yuzasidan o’quvchilarning tayyorgarlik ko’rishlari lozimligini 10-15 kun oldin ma’lum qiladi va qanday manbalardan foydalanish lozimligini bildiradi. Ko’rik-tanlovlar ham sinfdan tashqari ishlarning muhim turlaridan biridir. Bu tadbir vaqti-vaqti bilan o’tkaziladigan tadbir bo’lib, uni tashkil etishda o’quvchilarning yoshi, bilim saviyasi hisobga olinadi. Chunonchi, agar boshlang’ich sinflarda “Kimning xati chiroyli?”, “Matn mazmunini kim t е z va to’g’ri tushunadi?” kabi mavzular tanlansa, 5-, 6-, 7-, 8-sinflarda “Eng go’zal insho”, “Eng yaxshi yozilgan maqola”, “Eng yaxshi kitobxon taassurotlari”, “Ko’p va xo’p bilamiz” singarilar tanlanishi mumkin. 9-, 10-, 11-sinflarda esa erkin mavzuda yozilgan insholar, ramziy insholar, ilmiy matnlar bo’yicha shunday tanlovlar o’tkazilsa, o’quvchilar uchun foydali bo’ladi. Olimpiadalar ham sinfdan tashqari ishlarning bir turi bo’lib, unga ishtirok etish ixtiyoriydir. Bu tadbirga kuch sinashishni istagan barcha o’quvchilar ishtirok etishlari mumkin. Olimpiada g’oliblari maktab ma’muriyatining tashabbusi bilan rag’batlantiriladi. Ona tili olimpiadalari bir o’quv yilida bir marta o’tkaziladigan tadbir sanaladi Uzoq yillardan beri bu tadbirning birinchi bosqichi maktabda, ikkinchi bosqichi tuman (shahar)da, uchinchi bosqichi viloyatda va to’rtinchi bosqichi R е spublikada o’tkazilib kelinmoqda. Olimpiadalar hamisha iqtidorli o’quvchilarning diqqat markazida bo’ladi. Bilimlar bellashuvi , odatda, 5-, 6-, 7-, 8-sinflar o’rtasida tashkil etiladi va sinfda, sinflararo, maktablararo tashkil etiladi. Tom ma’noda, bu musobaqa quyi sinf o’quvchilarini olimpiadaga tayyorlab boradi.

Konf е r е nsiyalar ancha murakkab tadbirlardan biri bo’lib u, asosan, 8-, 9-, 10-, 11-sinflarda o’tkaziladi. Bunda ham asosiy bosh mavzu oldindan o’quvchilarga ma’lum qilinadi: bu mavzu kichik mavzularga ajratilib, uning har biri bo’yicha kimlar tayyorgarlik ko’rishi lozimligi b е lgilanadi. Bitta mavzu bo’yicha bir necha o’quvchi tayyorgarlik ko’rgan bo’lsa, ulardan biri asosiy ma’ruzachi, qolganlari qo’shimcha ma’ruzachilar sifatida ishtirok etadilar. Ona tilidan sinfdan tashqari ishlarning yuqorida tilga olingan barcha shakllarini tashkil etishda to’garak a’zolari faol ishtirok etadilar. Xullas, sinfdan va maktabdan tashqari tadbirlar alohida-alohida tadbirlar sanalsa-da, ammo ular o’zaro bog’langan, biri ikkinchisini to’ldiradigan faoliyat turlari hisoblanadi. To’garak mashg’ulotlari va sinfdan tashqari ishlarning barcha turlaridan unumli foydalanilgan taqdirdagina ona tili ta’limining samaradorligiga umid bog’lash mumkin. Ona tili bayrami . Sinf, maktab, ba’zan tuman, shahar yoki viloyat miqyosida til bayramini tashkil etish ham ona tilidan o’tkaziladigan eng yaxshi darsdan tashqari tadbir hisoblanadi. Ayniqsa, har yilning 21-oktabr kuni “O’zbek tiliga Davlat tili maqomi berilgan kun” sifatida nishonlanishi shu sana bilan bog’liq badiiy kechalar o’tkazilishida muntazamlikni ta’minladi. Quyida maktabda o’tkaziladigan “ Ona tili bayrami ” ssenariysini namuna sifatida keltiramiz: TIL–MILLAT G’URURI Sahna. Mayin ovozda “Men nechun sevaman O’zbekistonni” qo’shig’ining musiqasi yangraydi. Shu musiqa ostida davraga 2ta qiz va 4ta o’g’il bola kirib keladi. Rauf Parfining “Ona tilim” she’rini yod o’qiydilar. 1- o’g’il bola : Abut-Turk tarixdan balki bir hikmat Biroq sen borsan-ku Turon elinda. Shoir, So’z aytmakka sen shoshma faqat, Ulug’ Alisherning qutlug’ tilinda. Ul olis quyoshdir kuyinib yonar, Olis xotirotlar o’chmas falakda. Haqdan, haqiqatdan ko’ring, kim tonar? Dunyoviy alamning tig’i yurakda.

2- o’g’il bola: Vatan deb atalgan beshik, onajon, Men uchun yopilgan eshik, onajon, Men sokin sollanib ilg’ab borarman. Vatan deb atalgan borliq qo’ynida, Chuvalgan bulutni qordek qorarman, Ruhimning panjasi chaqmoq bo’ynida. 3- qiz bola: Hech zot uza bilmas uzilgan jonni, Haqiqatni uza bilmas hech qachon. Elim, ona tilim, ruhimning qoni, Bir imdod so’rayman sendan, onajon. Chayonzor yo’lidir borar yo’llarim, Tanim yonmaktadir ishqsiz ochunda, Ko’klarga to’qinar so’ngak qo’llarim, Oyoqlarim mening tuproq ichinda. 4- qiz bola: Barchaning boshida birdek beomon, Manxus zamonlarning o’lik shamoli– Buzg’un yigirmanchi asr a’moli… Mening ona tilim, munis, mehribon, Sen Turkiy Dunyoning g’olib xayoli – Seni yozajakman, tirilgan jahon. 5- o’g’il bola: Ulug’ Turkistonim, oltin dalalar, Oftob sochqi sochar bosh uzra balqib, U sening tilingda aytar allalar, Qonim, ona tilim, oh, ona xalqim. Navoiy baytiga o’xshaydi yo’llar, Bu toshlar Hamzaning qotili, hayhot! Nahotki umrbod o’rtasa o’ylar, Umrbod zanjirband etsa xotirot?! 6- o’g’il bola : Zanjirbandman, ona tilim ONA SO’Zingga, Kundayin so’larman, oydek to’larman, Mil kabi tortarman Seni ko’zimga. Men g’arib bandangman. BIR SO’Z tilarman, Boshimni qo’yarman Sening izingga, Qudsiya anfosin aytib o’larman. She’rxonlar chiqib ketayotganda “Men nechun sevaman O’zbekistonni” qo’shig’i musiqasi balandroq fonda yangraydi. Davraga 2ta o’g’il bola boshlovchilar chiqishadi.

1- boshlovchi : Chertolmayman torimni sizlarga bermay salom, Aytolmayman borimni, boshlamay shirin kalom. 2- boshlovchi : Assalom-u alaykum, hurmatli mehmonlar, qadri qadrdan-da baland aziz va muhtaram ustozlar, umrining yoshlik faslini ilmga bag’ishlagan aziz o’quvchilar. 1- boshlovchi : –Do’stim! Bilasizmi, dunyoda nechta til bor?! Tilning mavqeyi, qudrati, insoniyat hayotida tutgan o’rni qay darajada?! Bularni qaysi tosh-u tarozu bilan o’lchash mumkin?! Bizning onalarimizdek mo’tabar jonajon o’zbek tilimiz toki insoniyat tarixining bugungi kuniga yetib kelguniga qadar ne-ne sinovlarni, sinoatlarni boshdan kechirmadi, deysiz… 2- boshlovchi : To’g’ri, bu savollar har birimizni o’ylantiradi. Mutaxassislar hozirda dunyoda 7 mingdan ortiq til borligini e’tirof etishmoqda. Tillar miqdoran qancha ko’p bo’lmasin, garchi ularning bari “dunyo minbarlaridan yangramasa ham” barcha uchun o’z ona tili muqaddas va betakrordir. 1-boshlovchi : Darhaqiqat, til xalqning o’tmishi va bugunini bog’lovchi mustahkam ko’prik, ajdodlar merosini avlodlarga yetkazib beruvchi ulug’ karvondir. Mana, To’nyuquq-u Kultegin, Bilgahoqon nomlarini asrlardan asrlarga olib o’tgan; uzoq tarix qa’ridan Mahmud Qoshg’ariy siymosini nurlantirib turgan; mir Alisher Navoiy nomini yuksaltirgan; shoh va shoir Zahiriddin Muhammad Bobur qalamiga ilhom bag’ishlagan; «”til vosituyi robitayi olamiyon” ekanligini ta’kidlab turgan Avaz O’tar satrlariga joziba bag’ishlagan; Fitratning oromini o’g’irlagan; 2-boshlovchi: “so’z so’zlaganda uzoq andisha kerak”ligini har lahzada his eta olgan Abdulla Qodiriy dil qonini bergan; zabonini olsalar, ko’zlari bilan so’zlagan Oybek domlaga ruh ato etgan; xalqim uchun “she’r yozishdan o’zga ishni qotirmadim” deguvchi Muhammad Yusufning tinchini yo’qotgan; ruhiyat bo’stonidan Mirtemir, Hamid Olimjon, G’afur G’ulom, Zulfiya, Asqad

Muxtorlardan tortib Abdulla Oripov, Erkin Vohidov, Halima Xudoyberdiyeva, Tog’ay Murod, Usmon Azim, Rauf Parfi, Iqbol Mirzo, Xurshid Davrongacha bo’lgan ming-minglab nomlarning o’rin olishiga bevosita sabab bo’lgan “o’zbek tafakkurining in’ikosi”, ulug’ istiqlolning nurafshon yo’liga chiqqan xalqimizning g’ururi, iftixori bo’lmish ONA TILIMIZning davlat tili maqomini olganiga ham chorak asrdan oshib ketdi. 1-boshlovchi : Chorak asrdan oshib ketgan yillar... Shu yillar oralig’ida ezoz topgan, qadri yuksalayotgan ona tilimizning mavqeyi, nufuzi yana bir karra yuqoriladi, desak mubolag’a bo’lmas. E’tibor bering-a… Inson taqdir taqozosi bilan o’zi uchun qadrli juda ko’p narsalardan voz kechishi mumkin. Hatto ota- onasidan, qarindosh- urug’idan, yaqinlaridan voz kechganlarni ko’rdik, bildik… Odamzod ona-yurtidan ham ayro yashashi mumkin ekan. Ammo inson zoti voz kecha olmaydigan uning doimiy hamrohi bo’lgan muhim bir jihat bor: bu uning ONA TILIdir. “ “Ona tilimdan kechdim” deganlarga inonmang: ular ona tillarida tafakkur qiladilar? Hatto tushlarini ham ona tillarida ko’radilar! (Mayin milliy kuy yangray boshlaydi.) 1-boshlovchi : Ming bir eldan bizga nasib bo’lgan tilim, Ming yillardan omon o’tib kelgan tilim. O’zbegimni asl o’zbek qilgan tilim– Tillar ichra o’zing buyuk zabonimsan , Ona tilim mening ikki jahonimsan. (Oxirgi misrani 2 boshlovchi jo’rlikda aytadi.) 2-boshlovchi : Sen bizdagi orzularga qanot berding, Har mushkul-u xatolarga najot berding. Yashash uchun hech tuganmas hayot berding– Tillar ichra o’zing buyuk zabonimsan , Ona tilim mening ikki jahonimsan. (Oxirgi misrani 2 boshlovchi jo’rlikda aytadi.) Boshlovchilar mayin milliy kuy ostida chiqib ketadilar. Sahna: “Ajdodlar ruhi va O’zbek tili”. Mumtoz musiqa osida sahnaning chap tomonidan A.Navoiy,

Z.M.Bobur va A.Qodiriy; sahnaning o’ng tomonidan esa Nodirabegim, Uvaysiy va Zulfiyaxonimlar birin-ketin (qo’llarida kitob, o’z baytlari yoki gaplaridan aytib) kirib kelishadi. Sahnaga yarim oy shaklida joylashiladi. Mir Alisher Navoiy (qo’lida “Xamsa”): Turk nazmida chu tortib men alam, Ayladim ul mamlakatni yakqalam… Agar bir qavm, gar yuz, yo’qsa mingdur, Muayyan turk ulusi xud meningdur. Olibmen taxti farmonimg’a oson, Cherik chekmay Xitodin to Xuroson. Z.M.Bobur (qo’lida “Devon”): Boburni burun mahrami asror etting, Vaslingga berib yo’l o’zingga yor etding. Oxir bording, dog’i oni zor etding, Hijron alami birla giriftor etding. A.Qodiriy (qo’lida “O’tkan kunlar”): So’z so’zlaganda va undan jumla tuzganda uzoq andisha kerak… Zero, o’zbek tili kambag’al til emas, uni kambag’al deguvchilarning o’zlari kambag’aldirlar. Ular nodonliklarini tilga to’nkamasinlar… Nodirabegim (qo’li bilan ro’molini qiya tutgancha): Vasl uyin obod etdim, buzdi hijron oqibat, Seli g’amdan bu imorat bo’ldi vayron oqibat. Qildi choki pirohan dog’i dilimni oshkor, Qolmadi ko’nglimda zaxmi ishqi pinhon oqibat. Uvaysiy (qo’li bilan ro’molini qiya tutgancha): Mehnat-u alamlarga, mubtalo Uvaysiyman, Qayda dard eli bo’lsa, oshno Uvaysiyman. Istadim bu olamni topmadim vafo ahli, Barchadin yumib ko’zni, muddao Uvaysiyman. Zulfiyaxonim (boshini tik tutib mag’rur chiqadi): E’zozlar, ardoqlar uchun tashakkur, Asli siz –oftobim, men– ziyosiman. Tonglaringiz kulsin dorilomon, hur.

Baxtim shul: O’ZBEKNING ZUFIYASIMAN. Mayin musiqa ostida ularni oralab O’zbek tili timsol kirib keladi. O’ZBEK TILI (uzun libosda): Men–qadim turkiy til, O’zbek tiliman, O’zbekning shani, iftixoriman. Ona allasi-la qonlarda kezib Yurakda o’rnashgan Ona tiliman. Bobolardan qolgan buyuk xazina, Men qadim turkiy til turkona tilman. Yosaf, Abuturkdan buyuk bir meros, Alfozim hech o’lmas sharqona tilman. Latofat, nazokat jarang menga xos, O’rxun Enasoyda toshlarga ko’chdim. O’g’lim To’nyuquqning nidosi bo’lib, Ne-ne to’fonlardan sog’-omon o’tdim. Qoshg’ariy qalbining nidosi bo’lib, Sohibqiron o’g’il sadosi bo’lib, Hirot osmonining havosi bo’lib, O’zbek degan nomni olib o’tdim men. Har subhi sodiqda beshik tebratgan, Ona allasida mehrga to’ldim. Ahmad Yassaviy hikmatlarida, Olloh kalomiga payvasta bo’ldim. Kubro bo’g’zidagi oh, alam bo’lib, Jaloliddin ichgan ont, qasam bo’lib, Qodiriylar chekkan dard, sitam bo’lib, Qaqnus misol qayta tug’ilgan tilman. Erk degan qon oqar jon tomirimda, Erk degan so’z yotar chin zamirimda. Azal – Erk. Abad – Erk. Tiriklik bu–Erk, Shukur! Erk topdim hur O’zbekistonimda! Mayin mumtoz musiqa ostida sahnadagilar sekin-asta chiqib ketishadi. “Ona-O’zbekistonim” lirik qo’shig’iga sakkiz nafar qiz ommaviy raqsga tushishadi. Raqs tugagach sahna ortidan o’qiladi: Esimda…Bobom vafotidan so’ng edi. Shahar hovlida yashar edik. Bir kun uyimizda shunday voqea ro’y berdi: oyim odatimizcha, ertalabki choyni buvimning uyiga hozirladilar-da, erta turib yozayotgan dadamni choyga

chaqirgani kirib ketdilar. Biz dasturxon tevaragida dadamning chiqishlarini kutardik. Bir vaqt oyim negadir indamay chiqdilar-da, o’tirib bizga choy quyib bera boshladilar. –Abdullani chaqirdingmi, Rahbar? – dadam chiqavermagach, oyimdan so’radilar buvim. –Yo’q. – Nega? –O’g’lingiz yig’lab o’tiribdilar, – dedilar oyim. Buvim bechora sakrab o’rinlaridan turib dadamning xonalariga yo’l oldilar. Kap-katta kishining yig’lashidan hayratga kelib, men ham buvimning ortidan ergashdim. Kirsak, darhaqiqat, u kishi yum- yum yig’lar, kursiga tirsaklanib olib to’xtovsiz yozar edilar. Buvim dadamning bu holiga biroz qarab turdilar-da, bir narsani tushundilar, shekilli, indamay meni boshlab orqaga qaytdilar va o’tirib choy icha boshladilar. Men buvimdan so’radim: - Dadam nega yig’layaptilar? Buvim ….so’z aytmadilar. Keyinchalik anglasam, o’shanda dadam o’z sevikli qahramoni Kumushbibining o’limi paytini tasvirlab iztirob chekayotgan ekanlar. Ha, o’shanda dadam «Kumushni o’ldirib qo’ydim», deb yig’lagan ekanlar. Qodiriyni yum-yum yig’latgan, ona tilim. Ona tilim… Sahna : “Otabek nolasi”, “Kumush nolasi”, “ Zaynab faryodi” (Shoir M.Yusuf qalamiga mansub obrazlar monologlari rolga kirib o’qiladi.) Mayin mumtoz musiqa ostida sahnaga besh nafar qiz chiqib keladi. Til haqida she’rlar. 1- qiz : Ey zabonim! Onamdek pok tilimsan, Yuragimda ungan alvon gulimsan. Abdullasan, Mirtemirsan, dilimsan, O’tar o’g’li kuylab o’tgan yo’limsan, Shuurimsan, g’ururimsan, eliimsan! 2- qiz : O’zga yurtda Furqatga g’urur bergan, Muqimiyning she’riga shuur bergan. Gulxaniylar yuragiga nur bergan,

Chuchuk -chuchuk so’zlab topgan tilimsan, Bo’ynimdagi tumorimsan, gulimsan! 3- qiz :Navoiy ham sendan qonib kuylagan, Shoh Bobur ham yonib yonib kuylagan. Ustoz Lutfiy gulga inib kuylagan, Bobolardan meros qolgan tilimsan, Qo’limdagi mushki anbar gulimsan. 4- qiz : Daholar qadring bilib suyganlar, Qimmatingni dildan-dildan tuyganlar. Sening bilan o’zga haykal qo’yganlar, Ming zarbadan omon o’tgan tilimsan, Buyuk karvon o’tgan oydin yo’limsan. 5- qiz : Qoshg’ariyninng kitobida tiriksan, Yugnakiyning har bobida tiriksan. Yassaviyning javobida tiriksan, Ona tilim, muqaddassan, buyuksan, Ma’volardan go’zalroqsan, suyuksan. Har bir bandning oxirgi misrasi jo’rlikda aytiladi. Lirik qo’shiq va raqs tuhfa etiladi. Shundan keyin jarangdor fon ostida sahnaga boshlovchi yigitlar chiqib kelishadi. 1-boshlovchi : Ona tilim - yurak qatimdan Mehr bo’lib sochilgan jarang. Qulog’imga go’dak paytimdan Alla bo’lib singigan ohang. Ona tilim - necha asrlar Kurashida yenggan polvonim. Necha ajdod, necha nasllar Suyib o’tgan turkiy zabonim. 2-boshlovchi : Ona tilim - do’ppi kiygan So’z, Doim yangi yo’lcha-atlasi. Bir satriga tashlasangiz ko’z, Tovlanadi ming-ming qirrasi. Ona tilim - asalchoy ta’mli, Bulbultalqin, muhabbatsheva. Lablarimga ko’chirgum doim Talaffuzin men seva-seva. Ona tilim – yurak qatimdan, Mehr bo’lib sochilgan jarang. Qulog’imga go’dak paytimdan, Alla bo’lib singigan ohang. Sahna ortidan barcha ishtirokchilar chiqib kelishadi. “Agar jannat ko’kda bo’lsa, ostidadir, Agar jannat yerda bo’lsa, ustidadir O’zbekiston…” qoshig’i

ishtirokchilar jo’rligida yangraydi, bayrog’imiz hilpiraydi; sahnaga yuqoridan turfa sharlar tashlanadi… Sahna yopiladi. Bu kabi tadbirlarni o’tkazish, tadbir ssenariysini ular ishtirokida tuzish, tadbirga qizg’in tayyorgarlik ko’rish, ijrolarni yodlash – barcha-barchasi o’quvchilarni ruhan jipslashtiradi, ma’nan yaqinlashtiradi.

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar 1. Sinfdan tashqari olib boriladigan tadbirlarni o’tkazilish vaqtiga qarab qanday turlarga bo’linadi? 2. Doimiy tadbirlarga qaysi tadbirlar kiradi? Nima uchun? 3. Fan to’garaklari qanday tashkil qilinadi? Unga qatnashish majburiymi? 4. Savol-javob k е chalari va unga tayyorgarlik haqida mulohaza bildiring. 5. Uchrashuvlar qanday tarbiyaviy ahamiyatga ega? Unga qanday tayyorgarlik ko’riladi? 6. Ona tili mushoiralarining she’riyat mushoiralaridan qanday farqi bor? Ularga qanday tayyorgarlik ko’riladi? 7. “So’zlar olamiga sayohat” tadbiriga qanday tayyorgarlik ko’riladi? 8. Ko’rik tanlovlar qanday maqsadda o’tkaziladi? 9. Olimpiadalar va ularning o’tkazilishi haqida fikr yuriting. 10. Fanga bag’ishlangan konf е r е nsiyalarning ahamiyati haqida, uning o’tkazilishi tartibi haqida nimalarni bilasiz? Ona tili bayrami uchun mustaqil holda tadbir ssenariysini yozing.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Бабанский Ю.К. Ҳозирги замон умумий таълим мактабида ўқитиш методлари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1990. 2. Долимов У. ва б. Иншо ва диктантни қандай ѐзиш керак? – Тошкент: Университет, 1991. 3. Kompetensiyaga vo’naltirilgan Davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi: Ona tili, adabiyol. o’zbek tili (5-9 sinllar). – Toshkent. 2016. 4. Лернер И.Я. Педагогическая литература о проблемнoм обучении.– Москва, 1983. 5. Назаров К. Ўзбек тили пунктуацияси. –Тошкент: Ўқитувчи, 1976. 6. Неъматов Ҳ., Ғуломов А. Мактабда тил сатҳларини ўзаро боғлаб ўргатиш. – Тошкент: РТМ, 1992. 7. Неьматова Г. Ижодий тафаккурни ривожлантириш технологияси ва ўқувчининг мустақил фаолияти (она тили ўқитувчилари учун методик тавсиялар).– Тошкент: РТМ, 2001. 8. Неъматов Ҳ., Йўлдошева Д. Тил илми ва таълими истиқболи//«Маърифат» газетаси, 2013,14 август, №65 (8610) 8-9- с. 9. O’rta ta’limning umumta’lim fanlari bo’yicha malaka talablari. Ona tili fani.– Toshkent, 2018. 10. Розиқов О., Оғаев С., Маҳмудова М., Адизов Б. Дидактика. – Тошкент: Фан, 1997.

O'xshashlar

Ona tilidan sinfdan tashqari ishlar. Ona tili to’garagi va unga rahbarlik qilish

Sinfdan tashqari o’qish metodikasi

O’quvchilar nutqini o’stirish tizimida sintaktik ishlar

O‘quvchilar nutqini o‘stirish sistemasida sintaktik ishlar

Sinfdan tashqari o’qishning maqsad va vazifalari