Alifbo. Adabiy yozish. Adabiy тalaffuz

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111.5 KB

Ko'chirib olish

Alifbo. Adabiy yozish. Adabiy тalaffuzReja: 1. Adabiy yozish 2. Adabiy talaffuz A l i f b o 1- §. Nutq deganda odatda tovush nutqi tushuniladi. Тabiiy nutq - tovush nutqi. Yozuv - shu nutqni ma'lum shakllar bilan aks ettirish vositasi. Yozuv tovush nutqidan ancha keyin, kishilik jamiyagi madaniy taraqqiyotining muayyan bosqichida yuzaga kelgan. Demak, tovush nutqi - birlamchi, u o‘z qonuniyatlari asosida tabiiy yo‘sinda o‘zgarib, rivojlanib boradi; yozuv esa tovush nutqiga nisbatan ikkilamchi, ongli ravishda o‘ylab topilgan sun'iy vosita. Тovush nutqini uzoq masofaga, kelgusi avlodga uzatib bo‘lmaydi. Ana shu ikki ehtiyojni qondirish talabi yozuvni yuzaga keltirdi. Yozuv yuzaga kelganidan keyin adabiy tilning ikki holati – og‘zaki adabiy til va yozma adabiy til

farqlana boshlagan. Yozuv - yozma adabiy tilga xizmat qiladigan bebaho vosita. Ma'lumki, yozuvning piktografiya (lot. pictus - 'bo‘yoq bilan ifodalangan , yunoncha grapho - 'yozaman'), ideografiya (yunoncha idea -'tushuncha') kabi turlari bor. Bulardan birinchisi kishilar hamda narsalarning rasmini chizish va ularni turli usullarda joylashtirish, bog‘lash bilan fikr anglatilgan. Keyinchalik bu rasmlar mavhumlashib, shartli shakl darajasiga yetgan, har bir shakl bir leksemaga teng kelib, ma'lum bir tushunchani anglatishga xizmat qilgan. Yozuv taraqqiyotining keyingi bosqichida bir shakl bir tovushning ko‘rsatkichiga aylangan. Bunda ideografik shakl o‘zi ifodalayotgan leksemaning boshlanishidagi tovushni ko‘rsatishga o‘tgan. Bu yo‘l bilan tovushga asoslangan yozuv - fonografik yozuv kelib chiqqan. Hozirgi tillar yozuvida fonografik yozuv asosiy o‘rinni egallaydi. Fonografik yozuvda har bir shaklga ma'lum bir tovushni ko‘rsatish vazifasi birkitiladi. Тovush ko‘rsatish uchun xizmat qiladigan bunday shaklga h a r f deyiladi. Yozuvda o‘zicha tovush ko‘rsatmaydigan, harf bilan birga kelib, o‘sha harf qanday tovushni ko‘rsatishini, qanday o‘qilishini ta'kidlaydigan shakl ham uchraydi. Yozuvda ishlatiladigan bunday shaklga b e l g i deyiladi. Masalan, ba zi leksemasi besh shakl vositasida yoziladi, to‘rttasi - harf, bittasi belgi. Demak, bu leksema tarkibida to‘rt tovush bor, belgi esa ikkinchi tovushning cho‘ziq ekanini yozuvda ko‘rsatish uchun yoziladi. Bu yerda tovushni a harfi, shu tovushning cho‘ziq aytilishini belgi ko‘rsatadi, har ikkisi birgalikda cho‘ziq a: tovushini bildiradi. Fonografik yozuvga xos harf va belgiga fonogramma deyiladi. Fonogrammani boshqa tur belgilardan farqlash kerak. Masalan, arifmetik amallarni ko‘rsatuvchi qo‘shuv (), oluv (-), ko‘paytiruv (x), bo‘luv (:) alomatlari ham belgi. Bular o‘z tabiatiga ko‘ra ideografik yozuvni eslatadi: ularni hamma bir xil tushunadi, lekin har bir til vakili ularni o‘z leksemasi bilan (o‘z tovushlari bilan) o‘qiydi. Demak, bu tur belgilar tovushga birkitilgan bo‘lmaydi, shu sababli milliy emas, balki umumbashariy. Тil tovushlarini ko‘rsatishga xizmat qiladigan shakllar-gina fono grafik yozuvga mansub deb qaraladi. 2- §. Qadimgi yozuvlarni hisobga olmasak, o‘zbeklarning arab alifbosi asosida

tuzilgan fors alifbosidan, qisqa muddat lotin alifbosi asosida tuzilgan o‘zbek alifbosidan, keyinchalik rus alifbosi asosida tuzil gan o‘zbek alifbosidan foydalangani ma'lum. Hozir lotin alifbosi aso sida tuzilgan yangi o‘zbek alifbosi joriy qilindi. Ayni bir tilga bir necha alifboni xizmat qildirish yozuvning til bilan bog‘lanishi shartli ekanini ochoq tasdiqlaydi. Alifboning almashtirilishi tilning jiddiy o‘zgarishi oqibatida emas, balki boshqacha talab va zaruriyat tufayli voqe bo‘ladi. Masalan, arab alifbosiga asoslangan fors alifbosi bir necha marta isloh qilinishiga qaramay o‘zbek tili tovushlarini to‘liq ko‘rsata olmagani, ayni vaqtda harfiy ortiqchaliklar mavjudligi sababli lotin alifbosiga asoslangan o‘zbek alifbosiga almashtirilgan. 20- yillarning oxirida ko‘pgina tillarning yozuvi lotin alifbosiga o‘tdi. Masalan, o‘zbeklar bilan bir qatorda tojiklar ham VIII asrdan buyon foydalanib kelayotgan forsiy alifboni lotin alifbosi asosida tuzilgan alifboga almashtirdi. 30- yillarning oxiriga kelib rus alifbosi asosidagi alifbolarga o‘tish boshlandi. Hozirgi vaqtda bir qancha tillarning yozuvi rus alifbosidan lotin alifbosi asosida tuzilgan alifbolarga almashtirildi. Yangi o‘zbek lotin alifbosini tuzishda klassik lotin alifbosi aynan olingani yo‘q: I) lotin alifbosidagi 26 harfdan w, c harflari o‘zbek lotin alifbosiga olinmadi, 2) lotin alifbosida ks tovushlari tizmasini ifodalaydigan x harfiga o‘zbek lotin alifbosida chuqur til orqa x tovushini ifodalash vazifasi birkitildi, 3) y harfiga til o‘rta ovozdor tovushni ifodalash vazifasi birkitildi, 4) j harfiga sirg‘aluvchi z tovushini ifodalashdan tashqari portlovchi 'ç' tovushini ham ifodalash vazifasi yuklandi, 5) o harfiga o‘rtadan tor o tovushini ifodalashdan tashqari o‘zbekcha kengdan torroq 'â' tovushini ifodalash vazifasi yuklandi (Bir harf bilan ikki boshqa-boshqa tovushni ifodalashdek salbiy hodisa hozirgi alifboga rus alifbosi asosidagi o‘zbek alifbosidan ko‘chib o‘tdi), 6) Yangi o‘zbek lotin alifbosiga arabcha leksemalarda ishlatish uchun tutuq belgisi ( ) kiritildi, 7) Alifboning oxiridan bir tovushni harfga belgi qo‘shib, ikki harfni qo‘shib ifodalash usuliga asoslangan harflar o‘rin oldi. Natijada yangi o‘zbek lotin alifbosi 29 harf va bir belgidan iborat bo‘lib, 31 tovushni ko‘rsatishga xizmat qildirildi. 3- §. Harflarning muayyan tartibda joylashtirilgan holatiga alfa vit (alifbo) deyiladi.

$Har bir alifboda shu til yozuvida ishlatiladigan harflarning qat'iy o‘rni bo‘ladi. Masalan, joriy o‘zbek alifbosida a harfidan keyin b harfi, z harfidan keyin o‘ harfi turadi. Joriy o‘zbek alifbosida avval lotin alifbosidan olingan harflar o‘z tartibi bilan joylashib, yangi kiritilgan harflar lotin alifbosidan olingan harflardan ke yin o‘rin oldi. Alifboda bosh harflar va kichik harflarning, shuningdek bosma va yozma harf- larning shakllari ko‘rsatiladi. Joriy o‘zbek lotin alifbosidagi harf larning bosh va kichik, bosma va yozma shakllari quyidagicha: Bosma Yozma Nomi Kir.h. Bosma Yozma Nomi Kir.h. А а а А а Q q qe + = B b be Б б R r re Р р D d de Д d S s se С с E e e E e T t te Т t F f fe Ф ф U u u U у G g ge Г г V v ve В в H h he Ҳ ҳ X x xe Х х I i i И i Y y ye Й й J j je Ж ж Z z ze З з K k ke К к O‘ o‘ o‘ Ы ы L l le Л l G‘ g‘ g‘е / \ M m me М м Sh sh shе Ш ш N n ne Н н Ch ch chе Ч ч O o о О о Ng ng ngе Нг нг P p pe П п ' tutuq belgisi Ъ ъ Adabiy yozish 4- §. Adabiy yozish qoidalari to‘plamiga orfografiya deyiladi (yunoncha orthos - 'to‘g‘ri'). Тilshunoslikning adabiy yozish me'yorlarini belgilaydigan bo‘limi ham orfografiya deb yuritiladi. Orfografiya (imlo qoida lari) adabiy nutqning yozma ko‘ri- nishiga xizmat qiladi.$

Hozirgi adabiy o‘zbek tilining yozma ko‘rinishi tartibga tushib qoldi. So‘zlashuv nutqidagi rang-baranglikni bir xillikka keltirishda, shular orasidan birini adabiy me'yor darajasiga ko‘tarishda, so‘zlashuv nutqiga va adabiy nutqqa xos talaffuz bilan yozish orasidagi munosabatni to‘g‘ri belgilashda imlo qoidalarining ahamiyati katta. Hozirgi adabiy o‘zbek tili uchun imlo qoidalarini ishlab chiqishga yetmish besh yil ilgari kirishilgan bo‘lib, bugungi "O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari" ko‘p yillik kuzatishlar natijasida bir necha marta takomillashtirilgan. Amaliyotga joriy qilingan imlo qoidalari to‘g‘ri nazariy asoslarga suyangan bo‘lib, savodxonlik uchun kurashda ishinchli qo‘llanma vazifasini bajara oladi. Imlo qoidalari til taraqqiyotining ma'lum bir bosqichi asosida tuziladi. Тilning taraqqiyoti, til haqidagi bilimning rivojlanishi natijasida imlo qoidalari ham takomillashtirib boriladi, Shuni alohida ta'kidlash kerakki, amaliyotga joriy qilingan imlo qoidalari hozirgi adabiy o‘zbek tilida yozilgan asarlarga tatbiq qilinadi, oldingi davr asarlarini nashr qi- lishda, eski talaffuzni ta'kidlash zarur bo‘lgan o‘rinlarda esa o‘sha davr tili xususiyatlarini hisobga olib yozish lozim. Imlo qoidalari tilshunos olimlar tomonidan tuziladi, hukumatning qarori bilan tasdiqlanadi va joriy qilinadi. Shunga ko‘ra imlo qoidalariga rioya qilish qat'iy tejab- tergaladi. Imlo qoidasi nutqda namoyon bo‘ladigan barcha til hodisalari uchun tuzilmaydi. Avvalo, so‘zlashuv nutqiga xos hodisalarning ko‘pchiligi nazardan soqit qilinadi. Ada- biy nutqqa mansub bo‘lib, talaffuzi bilan yozilishi bir xil hodisalar uchun esa imlo qoidalari hojat emas. Adabiy yozishni belgilash har xil talqinga yo‘l qo‘yiladigan, ada- biy talaffuz bilan adabiy yozish orasida biror farq mavjud o‘rinlarda-gina zarur. Bunda ayni bir hodisani bir necha xil yozish imkoniyati bo‘ladi, shulardan biri adabiy yozish deb belgilanadi. Ana shunday holatda nima adabiy yozish deb belgilansa, unga orfogramma deyiladi. Orfogrammalarning ko‘pchiligi nutq tovushlarini, nutqda sodir bo‘ladigan turli- tuman tovush o‘zgarishlarini yozuvda aks ettirish yoki aks ettirmaslik munosabati bilan

yuzaga keladi. Imlo qoidalari ma'lum me'yorlarga asoslanadi. Agar talaffuz qilinayotgan tovushni ko‘rsatuvchi harf yozilsa (to‘g‘ridan to‘g‘ri "tovush  harf" munosabati yuz bersa, "Eshitganingni yoz" shiori bilan ish tutilsa), fonetik me'yorga amal qilingan bo‘ladi: keldir- emas, keltir- yozish kabi. Тalaffuz qilinayotgan tovush emas, balki asli qaysi tovush ekani hisobga olinib, o‘sha tovushni ko‘rsatadigan harf yozilsa ("talaffuz qilinayotgan tovush  asli qaysi tovush  o‘sha tovushning harfi" munosabati yuz bersa, "Eshitganingni emas, aslini yoz" shiori bilan ish tutilsa), morfologik me'yorga amal qilingan bo‘ladi; masalan, -boz, - bon qo‘shib yasalgan leksemalarda bu yasovchilar boshlanishidagi b tovushini v talaffuz qila turib asliga ko‘ra b yozish: ishqivoz – ishqiboz kabi. 5- §. Imlo qoidalarida morfologik me'yor leksema va morfemalarning talaffuzidan qat'i nazar bir xil yozilishini ta'minlaydi, leksemashakllar tarkibidagi ma'noli qismlarni to‘g‘ri va tez ajratishga imkoniyat yaratadi. "O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari"da quyidagilar morfologik me'yor asosida yozishni aks ettiradi: 1) qovun-, tovush- kabi leksemalarning ikkinchi bo‘g‘inida, chirmovuq- kabi leksemalarning oxirgi bo‘g‘inida i aytilsa ham u yoziladi (4- paragrafning 2- bandi); 2) shoir- , tabiat- , radio-, teatr- kabi leksemalarda ikki ovoz tovush oraligida y qo‘shib aytilsa ham, asliga binoan yoziladi (7- para graf); 3) direktor-, mikrofon- kabi olinma leksemalarning urg‘usiz bo‘g‘inida i, a aytilsa ham , asliga ko‘ra o yoziladi (2- paragrafning 2- bandi); 4) kitob-, kelib kabi leksema(shakl)lar oxirida b o‘rniga p aytilsa ham (8- paragrafning 2- bandi), obod, badxo‘r kabi leksemashakllarda d o‘rniga t aytilsa ham (13- paragrafning 2- bandi), asliga ko‘ra b , d yoziladi; 5) kilogramm-, metall-, kilovatt-, kongress- kabi leksemashakllar oxiri da qator kelgan ikki bir xil harfdan biri aytilmasa ham, asliga ko‘ra ikki harf yoziladi (31- paragraf);

6) qog‘ozvozlik, bog‘von talaffuz qilib, qog‘ozbozlik, bog‘bon yozishda ham morfologik me'yorga amal qilinadi (36- paragrafning 1- bandi); 7) Oxiri k, q tovushidan boshqa tovush bilan tugaydigan leksemalarga g tovushi bilan boshlanadigan qo‘shimchalar g bilan boshlab yoziladi: bargga, bug‘ga, pedagogga kabi (37- paragrafdagi 3- bandning "d" qismi) va b. Yuqorida adabiy talaffuz bilan adabiy yozish orasidagi orfogrammalar keltirildi. Quyidagi qoidalar so‘zlashuv nutqiga xos talaffuz bilan ada biy yozish orasidagi munosabatni aks ettiradi: I) bahor-, vaqt- kabi leksemalarda a o‘rnida o aytilsa xam, asliga ko‘ra a yoziladi (1- paragrafning 2- bandi); 2.) qibla-, tobla- kabi leksemalarda b o‘rniga v aytilsa ham, asliga ko‘ra b yoziladi (8- paragrafning 3- bandi); 3) avtobus-, avtomat- kabi olinma leksemalarda v o‘rniga f aytilsa ham, asliga ko‘ra v yoziladi (10- paragrafning 2- bandi); 4) shanba-, yonbosh- kabi leksemalarda n o‘rniga m aytilsa ham, asliga ko‘ra n yoziladi (22- paragrafning 2- bandi); 5) do‘st-, xursand- kabi leksemalar oxiridagi bir tovush aytilmasa ham, asliga ko‘ra saqlab yoziladi (34- paragrafning 1- bandi); 6) d tovushi bilan boshlanadigan qo‘shimchalarda ba'zan t tovushi aytilsa ham, asliga ko‘ra d yoziladi: ishda, ketdi, kelmabdi kabi (36- paragrafning 2- bandi) va b. Morfologik me'yor asosida yozishlarning ba'zilarida istisnolar ham bor: a) bitta shaklida yozish asli morfologik me'yordan fonetik me'yorga chiqarilgan istisno. b) Xolavachcha- kabi leksemalar tarkibidagi - vachcha qismi asli tojik tilida bachcha yozilishiga qaramay o‘zbek tilida v bilan boshlab yozish qoidalashtirilgan. d) metall-, kilogramm- kabi leksemalarga xuddi shunday harf (tovush) bilan boshlanadigan qism qo‘shilganida leksema oxiridagi bir xil harflardan keyingisi yozilmaydi: metall  lar  metallar kabi.

6- §. Imlo qoidalarida fonetik me'yor bo‘yicha yozishlar ham anchagina. Bunday yozishlar asosida o‘zbek tili uchun umumiy bo‘lgan fonetik qonuniyatlar yotadi, odatda bunday tovush o‘zgarishlari talaffuzda ham, yozishda ham o‘z ifodasini topadi. "O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari"da quyidagilar fonetik me'yor asosida yozishni aks ettiradi: 1) a tovushiga tugagan fe'lga - v, -q , -qi qo‘shimchasi qo‘shilganida a tovushi o tovushiga o‘tadi, bunday tovush o‘zgarishi yozuvda ham o‘z aksini topadi: chanqov, chanqoq, sayroqi kabi (33- paragrafning 1- bandi); 2) i tovushiga tugagan fe'lga - v, -q qo‘shimchasi qo‘shilganida i tovushi u tovushiga o‘tadi, bunday tovush o‘zgarishi yozuvda ham o‘z aksini topadi: o‘quv, sovuq kabi (33- paragrafning 2- bandi); 3) i tovushiga tugagan ikki-, olti-, yetti- sonlariga - ov qo‘shimchasi qo‘shilganida son oxiridagi i tovushi talaffuz qilinmaydi va yozilmaydi: ikkov kabi (35- paragrafning 1- bandi); 4) o‘rin- , o‘g‘il- kabi leksemalarga nisbatlovchi qo‘shilganida ikkinchi bo‘g‘indagi tor ovoz tovush aytilmaydi va yozilmaydi (35- paragrafning 1- bandi); 5) q, k tovushi bilan tugagan qishloq-, istak- kabi leksemalarga nisbatlovchi qo‘shilganida ko‘pincha k tovushi g tovushiga, q tovushi g‘ tovushiga o‘tadi va shunday yoziladi (34- paragraf); 6) q, k tovushiga tugagan leksemaga g tovushi bilan boshlanadigan qo‘shimcha qo‘shilganida q  g  qq, k  g  kk tovush o‘zgarishi voqe bo‘ladi va shunday yoziladi: yotoqqa, etakka kabi; 7) -dir, -tir orttirma yasovchisi bir bo‘g‘inli leksemalarga ovozli, ovozdor tovushdan keyin - dir shaklida, shovqin tovushdan keyin - tir shaklida qo‘shiladi: yozdir-, toptir- kabi (37- paragrafning 2- bandi) va b. Fonetik me'yor asosida yozishlarning ba'zilarida istisnolar ham bor: a) k, q tovushiga tugaydigan bir bo‘g‘inli leksemalarga, arab tilidan o‘zlashgan ko‘p bo‘g‘inli leksemalarga nisbatlovchi qo‘shilganida k, q tovushlari o‘zgarmaydi, o‘zicha aytiladi va yoziladi: noki, farqi, ishtiroki, ittifoqi kabi (34- paragraf);

b) Ko‘p bo‘g‘inli leksemaga qanday tovush bilan tugashidan qat'i nazar doim - tir qo‘shiladi: ko‘kartir-, eshittir- kabi (37- paragrafning 2- bandi) va b. Adabiy talaffuz 7- §. Adabiy talaffuz qoidalari to‘plamiga orfoepiya deyiladi (yunoncha epos - 'nutq ). Тilshunoslikning adabiy talaffuz me'yorlarini belgilaydigan bo‘limi ham orfoepiya deb yuritiladi. Adabiy nutqning mavqei mustahkamlanib, ish doirasi kengayib bormoqda. Bu jarayon adabiy nutqning yozma va og‘zaki ko‘rinishlarida turlicha sodir bo‘ladi. Ada-biy nutqning yozma ko‘rinishida yozish me'yorlari mumkin qadar aniq qoidalashtirildi, rasmiy qaror bilan joriy etildi; bu qoidalarga qat'iy amal qilish lozim. Adabiy nutqning og‘zaki ko‘rinishida ahvol boshqacha: og‘zaki nutqni yozma nutq darajasida tejab-tergab bo‘lmaydi. Buning ustiga adabiy talaf fuz qoidalarining o‘zi ham aniq belgilab chiqilmagan. Og‘zaki nutqqa xos hodisalarni adabiy yoki no-adabiy deb baholashda shaxsiy yondashish ham kuchli. O‘zbek tilining ko‘p dialektli (shevali) ekani yana qo‘shimcha qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. O‘zbek tili dialektlari (shevalari) o‘z tovushlar tizimi bilan, ayniqsa ovoz tovushlar tizimi bilan o‘zaro sezilarli farq qiladi, shu sababli ayni bir leksemaning talaffuzida turlilik voqe bo‘ladi. Masalan, ko‘pgina bir bo‘g‘inli leksemalar tarkibidagi ovoz tovush olti ovoz tovushli shevada boshqacha, to‘qqiz ovoz tovushli shevada boshqacha talaffuz qilinadi. Birinchi tur shevada to‘r- ('poygakning teskarisi bo‘lgan o‘rin') leksemasi bilan to‘r- ('baliq, qush ovlashda ishlatiladigan to‘qima asbob') leksemasi bir xil ta laffuz qilinsa, ikkinchi tur shevada bu leksemalar tör- va tor- shaklida farqli aytiladi. Adabiy talaffuzda shu shevalardan biridagi holat asosga olinadi. Hozirgi adabiy o‘zbek tilida ö va o tovushlari o‘rniga yagona o (o‘) tovushi aytiladi, demak, to‘qqiz ovoz tovushli shevaga emas, ol ti ovoz tovushli shevalarga asoslaniladi. O‘zbek tili shevalari orasidagi fonetik farqlar juda rang-barang bo‘lib, bularning barchasini sanash va adabiy talaffuz nuqtayi nazaridan baholab chiqish qiyin. Bu yerda

bir necha farqni keltirish bilan kifoyalanish mumkin: ba'zi shevalarda leksema boshlanishida y tovushi aytilsa, ba'zi shevalarda j aytiladi: yur – jur kabi; leksemalarni shevalar ora quyidagicha farqli talaffuz qilishlar anchagina: dala- - tala-, bola- - bala-, mushuk- - mushuv- - mishiq-, köngil- - kangul- - kongul- va b. Adabiy nutqqa ana shunday bir necha talaffuz ko‘rinishidan biri tanlanadi. "O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari" adabiy talaffuzni ham, so‘zlashuv nutqi talaffuzini ham hisobga olib tuzilgan. Quyida adabiy talaffuz bo‘yicha tavsiyalar imlo qoidalari asosida bayon qilinadi. 8- §. "O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari"da qamrab olingan hodisalarga suyanib adabiy talaffuz bo‘yicha quyidagi tavsiyalarni keltirish mumkin: 1) ko‘ngil-, o‘tin- kabi birinchi bo‘g‘inida u tovushi keladigan lek semalarning keyingi bo‘g‘inida u emas, i aytiladi; 2) Leksemaning oldingi bo‘g‘inida o tovushi kelsa, v tovushi bilan boshlanadigan keyingi yopiq bo‘g‘inida i emas, u talaffuz qilinadi: so vun-, tovush-, saksovul- kabi; 3) Leksemaning oldingi bo‘g‘inida u tovushi kelsa, keyingi yopiq bo‘g‘inida i emas, u talaffuz qilinadi: yulduz-; yutuq-, turmush-, tugun- kabi; 4) duk-duk, g‘ov-g‘uv kabi tasvir birliklarining dukur-dukur, g‘ovur-g‘uvur shaklida r tovushidan oldin u aytiladi; 5) ta'na-, la'l-, mu'tabar-, mo‘jiza-, e'tiqod-, me'yor kabi arabcha leksemalarda 'belgisidan oldingi ovoz tovush cho‘ziq aytiladi; 6) ehtiyot-, ehtimol-, mehmon-, istehkom- kabi arabcha leksemalarda h tovushidan oldin i emas, e aytiladi; 7) poeziya-, teatr- kabi o‘zlashma leksemalarda ichki bo‘g‘in boshida e tovushidan oldin y tovushi qo‘shib aytiladi: poyema- kabi; 8) sahro- , baho- , jazo-, mojaro- kabi o‘zlashma leksemalarning oxirgi ochiq bo‘g‘inida cho‘ziq o aytiladi; 9) savol-, bahor-, davo-, baho- kabi keyingi bo‘g‘inida o to vushi keladigan o‘zlashma leksemalarning oldingi bo‘g‘inida o emas, a ay tiladi;

10) Rus tili orqali olingan so‘zlardagi o tovushi uch xil talaffuz qilinadi: a) bir bo‘g‘inli leksemalarda, ko‘p bo‘g‘inli leksemalarning urg‘uli bo‘g‘inida o aytiladi: gol-, domna-, kolba- kabi ; b) ko‘p bo‘g‘inli leksemalarda urg‘uli bo‘g‘indan oldingi bo‘g‘inda a aytiladi: montaj- - mantaj-, kolorit- - kalorit- kabi; d) ko‘p bo‘g‘inli leksemalarda urg‘uli bo‘g‘indan keyingi bo‘g‘inda i aytiladi: rektor- - rektir-, stabilizator- - stabilizatir- kabi ; 11) O‘zlashma leksemalarda yonma-yon kelgan ovoz tovushlar quyidagicha talaffuz qilinadi: a) uo , oa , aa , oo tovushlari oraga tovush qo‘shmay o‘zicha aytiladi: muomala-, jamoat-, taom-, mudofaa-, koordinatsiya- kabi; b) leksema boshlanishida yoki ichida ia , io , ea , oi tovushlari oralig‘iga y tovushi qo‘shib aytiladi: diyagramma-, idiyoma-, teyatir-, qoyida-, doyim-, oyid- kabi; v) leksema boshlanishida yonma-yon kelgan ae tovushlaridan keyingisi o‘rniga y tovushi aytiladi: ayradrom-,ayrastat- kabi; 12) - a ravishdoshi shaklidagi mustaqil fe'l ol- yordamchisi bilan kelganida ikki xil talaffuz qilinadi: a) ao tovushlari saqlab aytiladi: ko‘ra oladi, yoza olmaydi kabi; b) ao tovushlari bitta cho‘ziq o tovushi sifatida talaffuz qilinadi: ko‘roladi, ko‘rolmaydi kabi. 13) Quyidagi hollarda ovozli tovush o‘rniga shovqin tovush aytiladi: a) leksema(shakl) oxirida b o‘rniga p aytiladi: minglap; kelip; uslup-, garderop- kabi; Shovqin tovush aytish bunday leksemaga qo‘shimcha qo‘shilganida ham saqlanadi: kitopxon-, kelipman kabi; b) Lekse ma oxirida d tovushi o‘rniga t tovushi aytiladi: umit-, vujut-, uglerot-, sud-  sut- kabi; Shovqin tovush aytish bunday leksemaga qo‘shimcha qo‘shilganida ham saqlanadi: maqsatsiz, uglerotli kabi; d) Leksema oxirida g tovushi o‘rniga k tovushi aytiladi: bark-, tek-, pedagok- kabi; Shovqin tovush aytish bunday leksemaga qo‘shimcha qo‘shilganida ham saqlanadi: barkka kabi; e) g‘ tovushi bilan tugagan leksemaga g tovushi bilan boshlanadigan qo‘shimcha qo‘shilganida har ikki tovush qq tarzida aytiladi (lekin asliga ko‘ra g‘g yoziladi): cho‘g‘-  ga  cho‘g‘ga  cho‘qqa kabi; bo‘g‘ga leksemashakli shunday aytiladi va yoziladi va b. Yuqorida adabiy talaffuz bo‘yicha ayrim tavsiyalar bayon qilindi. Qoidalashtirish zarur hodisalar nutqda juda ko‘p va rang-barang. Bularni sinchiklab o‘rganish va

mukammal adabiy talaffuz qoidalarini tuzish – nutq madaniyati sohasidagi muhim vazifalardan biri.

Adabiyot: 1. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism. "O‘qituvchi", Т.: 1980. 2. G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. 3 nashri, Т.: 1987. 3. Тursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 3 nashri, "O‘zbekiston", Т.: 1992. 4. Ne'matov H., Bozorov O. Тil va nutq. "O‘qituvchi", Т.: 1993. 5. Ne'matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. "O‘qituvchi", Т.: 1995. 6. Ne'metov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O‘zbek tili struktural sintaksisi asoslari. "O‘qituvchi", Т.: 1999. 7. Qurbonova M.M. Hozirgi zamon o‘zbek tili (sodda gap sintaksisi uchun materiallar). O‘zMU, Т.: 2002. 8. Qurbonova M., Sayfullayeva R., Boqiyeva N., Mengliyev B. O‘zbek tilining struktural sintaksisi. O‘zMU, Т.: 2004. 9. Mirtojiyev M.M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I jild. O‘zMU, Т.: 2004. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Adabiy til uslublari

Adabiy til normalari

O'zbek adabiy tilining taraqqiyot bosqichlari

Adabiy til va uning mezoni

O’zbеk adabiy tili va shеvalar