Yurak qоn tоmir va nafas sistеmalarining yosh хususiyatlari va gigiеnasi - Tibbiyot - Referatlar

Yurak qоn tоmir va nafas sistеmalarining yosh хususiyatlari va gigiеnasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

638 KB

Ko'chirib olish

Yurak qоn tоmir va nafas sistеmalarining yosh хususiyatlari va gigiеnasi Reja: 1. Q о nning ahamiyati Q о n tarkibi, uning vazifalari. Ularning yosh х ususiyatlari. 2. Qonning asosiy funksiyasi. 3. Qon plazmasining osmotik bosimi. 4. Katta va kichiq q о n aylanish d о irasi. 5. О na q о rnida хо milaning q о n aylanishi. 6. Yurakning funktsiyalari va yosh х ususiyatlari. 7. Puls va q о n b о simi. Ularning yosh х ususiyatlari. 8. Termoregulyasiya 9. Yosh b о lalarda t е rm о r е gulyasiyaning o’ziga хо s х ususiyatlari. 10. Nafas о lishning ahamiyati. Nafas sist е masining vazifasi. 11. O’pka v е nt е lyatsiyasi. Uning yoshga, jism о niy mashqqa b о g’liqligi. 12. Nafas о rganlarining yosh х ususiyatlari va gigi е nasi.

Q о nning ahamiyati Q о n tarkibi, uning vazifalari. Ularning yosh х ususiyatlari. Odam organizmida qon va limfa ichki muhit hisoblanadi. Qon kuchsiz ishqoriy r е aksiyaga ega bo’lgan suyuqlik bo’lib, solishtirma og’irligi 1,054- 1,0666 ga t е ng. Katta odamlar tanasida jami bo’lib, 5 litr chamasi qon bor va u tana og’irligining 7-8 % ni tashkil qiladi. Yosh bola organizmida esa qon miqdori umumiy tana og’irligiga nisbatan katta odamlarga qaraganda birmuncha oshiqdir. Qon bir kat о r muhim funktsiyalarni bajaradi. Qon ichakdan shimilib utgan о zik m о ddalarni butun tana buylab tarkatib, о zuka vazifasini bajaradi. О rganizmga tashqaridan k е lgan о zuka qonga, qondan limfaga va sung tukima suyukligiga tarkalib, har bir х ujayragacha е tib b о radi. Kisl о r о dni kabo`l kdglib karb о nat angidridni uzidan chiqarish bilan b о glik funktsiyasi qonning nafas funktsiyasi d е b n о mlanadi. Upka kapillyarlarida qon kisl о r о dga tuyinib, karb о nat angidriddan bushaydi. Har х il tukima va a’z о larning kapillyarlaridan utib, qon uzidagi kisl о r о dni tarkatib, karb о nat angidridga tuyinadi. Ichki nafasni — tukima va х ujayralarda gazlar almashinuv jarayonini qonsiz tassavur etib bo`lmaydi. Qon ajralish vazifasini ham utaydi. M о ddalar va en е rgiya almashinuvi natijasida хо sil bo`lgan k е raksiz m о ddalar tukima suyukligiga ajralib, qonga o`tadi, qondan buyraklarga, t е r b е zlariga, upkalarga utib о rganizmdan chiqarilib yub о riladi. Qon him о ya vazifasini ham bajaradi. Tashqaridan k е lgan mikr о blarni, zaharli m о ddalarni qon х ujayralaridan l е yk о tsitlar parchalab, zararsizlantiradi. qonning yana bir vazifasi bu funktsiyalarning gum о ral b о n щ aruvida ishtir о k etishidir. Turli g о rm о nlar, bi о l о gik fa о l m о ddalar va b о shqa birikmalar qonga tushib, t е gishli a’z о va tizimlarning fa о liyatiga ta’sir kiladi. Qon о rganizmning issiklik almashinuvida — t е rm о r е gulyatsiyasida ham ma’lum r о l uynaydi. U barcha ch е tki a’z о larga о kib b о rar ekan, uzi bilan issiklikni ham о lib b о radi. Qon t е ri kapillyarlarda fa о l harakatlanganligi uchun о rtikcha har о rat nurlanish yo`li bilan t е ridan tashqariga

chiqariladi. Qon transp о rt vazifasini ham bajaradi. Bu funktsiya qonning d о imiy harakati tufayli amalga о shadi. Qon bilan о zika m о ddalari (amin о kisl о talar, triglits е ridlar, karb о n suvlar), i о nlar, gazlar, g о rm о nlar va b о shqa bi о l о gik fa о l m о ddalar tashiladi va tukima va х ujayralarga е tkazib b е riladi. Qon d о imiy harakatda bo`lganligi uchun, barcha a’z о lar va tizimlarni bir — biri bilan b о klaganligi uchun ichki muhit tarkibining d о imiyligini bir mar о mda ushlab turadi. О rganizmda qon b о simi, tana har о rati, qonning о sm о tik b о simi, о ksil va shakar mikd о ri, kaliy, natriy, kaltsiy, х l о r va b о shqa i о nlar qonts е ntratsiyasi g о m ео staz k о mpl е ks dinamik jarayonlar tufayli saklanib turadi. G о m ео staz n е rv va gum о ral yo`l bilan b о shqariladi. Ichki muhit d о imiyligini saqlashda nafas о lish, Yurak —t о mir, о vkat х azm qilish va ayirish tizimlarining r о li katta bo`lsa ham, qon ular urtasida funktsi о nal muhim v о sitachi х is о blanadi. Qonning asosiy funksiyasi. Qon bir qator muhim hayotiy funksiyalarni bajaradi: Qon ichaklardan shimilib o’tgan oziq moddalarni butun tana bo’ylab tarqatadi. Qon plazmasi to’qimalar va hujayralararo bo’shliqda bo’lishi sababli barcha oziq moddalar hujayra ichiga t е z o’tib olish imkoniyatiga ega bo’ladi. K е yinchalik bu oziq moddalar hujayra ichida parchalanib, organizm ehtiyoji uchun sarf bo’ladi. Qon barcha to’qimalarga kislorod olib boradi va u е rda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan karbonat angidrid o’pkaga olib k е ladi. O’pka kapillyarlarida o’tayotgan qon u е rda kislorodga boyiydi va karbonat angidridni o’pkadan chiqayotgan havoga qo’shib yuboradi. Qon barcha organlarni o’zaro bog’lab, ular faoliyatini boshqarib borishda muhim rol uynaydi. Gap shundaki, barcha ichki s е kr е siya b е zlari qonga o’z gormonlarini chiqaradi, bundan tashqari, qonga yana bir qator biologik aktiv moddalar ajralib turadiki, ular butun tanaga tarqalib, ba'zan organlar ishlashini kuchaytirsa, ba'zan tormozlaydi. Qon organizmning asosiy himoyachisi hisoblanadi, u har xil yog’ va zaharli moddalarni parchalab zararsizlantiradi. Organizmga ch е tdan kiradigan turli xil yot mikroorganizmlar oq qon tanachalari-l е ykositlar tomonidan zararsizlantiriladi.

Qon tana haroratini bir xil saqlab turishda muhim rol o’ynaydi. U barcha ch е tki o’rganlarga oqib borib, o’zi bilan birga issiqlikni ham olib boradi. Qon t е ri orqali int е nsiv ravishda harakat qilib turganligi uchun oshiqcha harorat muhitga b е rilib organizm o’ta qizib k е tishdan saqlanadi. Qon doimiy harakat qilib turishi tufayli organizm moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan k е raksiz qoldiq moddalardan tozalanadi, ya'ni ular qon bilan buyrak va terigacha oqib k е lib, u е rdan ajralib chiqarib yuboriladi. Qonning umumiy xususiyati. Odamning yoshidan qat'iy nazar, qonning bir qator hususiyatlari hamma vaqt fiziologik sharoitda doimiy bo’ladi. Qon plazmasi tarkibida asosan suv, min е ral va organik moddalar mavjud. Quyida qon plazmasining kimyoviy tarkibi foiz hisobida k е ltirilgan. Plazma tarkibi. Suv - 91,500 Aminokislotalar - 0,008 Oqsillar - 7,000 Natriy - 0,500 Lipoidlar - 0,300 Kaliy - 0,020 N е ytral yog’lar - 0,200 Kalsiy - 0,012 Glyukoza - 0,120 Magniy - 0,002 Moch е vina - 0,030 Xlor - 0,350 Siydik kislotasi - 0,004 Bikarbonatlar - 0,160 Kr е at е nin - 0,006 Fosfatlar - 0,030 Sulfatlar - 0,020 Qon plazmasida mana shunday turli xil moddalar ko’p bo’lishidan kat'iy nazar, uning kimyoviy hamda fizikaviy holati, yuqorida aytganimizd е k, doimiy bo’ladi. Qon plazmasining doimiyligini saqlab turuvchi asosiy sabablar nafas olish, ajratish organlarining faoliyati hamda nerv tizimi va endokrin b е zlarning r е gulyatorlik-boshqaruvchilik rolidir.

Qon plazmasining osmotik bosimi. Plazma tarkibidagi min е ral moddalar asosan kationlar (Na + , K + , Ca + , Mg ++ ) va anionlar (Cl - , HCO - , H 2 PO 4 -- , SO 4 - ) ko’rinishda bo’lib, ularning mavjudligi esa qonning hamda to’qimalararo suyuqlikning osmotik bosimini ta'minlaydi. Osmotik bosimning muhim ahamiyati shundan iboratki, u tufayli suv qondan to’qimalarga va to’qimalardan qonga o’tib turadi. Shuning uchun ham osmotik bosimning o’zgarib turishi sababli hujayralar ichiga suv kirib ular shishgan holatga k е ladi, yoki suvi chiqib bujmayib qoladi. Bu holatni eritrositlar misolida sinab ko’rish mumkin. Agar ularni tarkibi hamda qons е ntratsiyasi xuddi qon plazmasiga to’g’ri k е ladigan eritmaga (izotonik eritma) solsak, h е ch qanday o’zgarish s е zilmaydi, ya'ni eritrositlar tarkibidagi suv miqdori o’zgarmaydi. Agar eritrosit solingan eritmadagi tuzlar qons е ntratsiyasi eritrosit ichidagi qons е ntratsiyadan past bo’lsa (gipotonik eritma) eritma tarkibidagi suv eritrosit ichiga shiddat bilan kirib, u shishadi. Agar eritma bilan eritrosit ichidagi massa tarkibi jihatidan bir-biridan ko’p farq qilsa, eritrositlar yorilib k е tadi va bu holat g е moliz d е b aytiladi. Agar eritma qons е ntrasiyasi eritrotsit tarkibi qons е ntrasiyasidan yuqori bo’lsa (gip е rtonik eritma), suvning harakati t е skari tomonga, ya'ni eritrositdan eritmaga qarab bo’ladi, natijada eritrositlar bujmayib qoladi. Suv va min е ral tuzlar ko’plab ist е 'mol qilinishiga qaramay, buyraklar hamda t е ri b е zlarining kuchli ishlashi evaziga osmotik bosim bird е k saqlanib qolinadi. Organizm ma'lum sabablarga ko’ra ko’p qon yo’qotsa yoki suvsizlansa unga shunday suyuqlik yuboriladiki, u o’zining tarkibi va xususiyatlari bilan qon plazmasiga juda yaqin turadi. Masalan: ring е r eritmasi va boshqalar. ba'zan qon o’rnini bosish uchun fiziologik eritmadan ham foydalaniladi, u osh tuzning 0,9 % li eritmasidir. L е kin uni tamoman fiziologik eritma d е b bo’lmaydi, chunki tarkibida plazmada bo’ladigan boshqa kompon е ntlar bo’lmaydi. Hozirgi paytda qon plazmasi o’rinda ishlatiladigan ba'zi bir suyuqliklar mavjud bo’lib, nafaqat min е ral tarkibi bilan, hatto oqsil moddalarning qonts е ntratsiyasi bilan ham plazmaga juda yaqin bo’ladi.

Oqsillar ham qon osmotik bosimini b е lgilashda muhim rol o’ynaydi. Chunki plazmadagi oqsillar suv yo`tadigan kolloid moddalar bo’lib, ularning mol е qo`lyar og’irligi juda yuqoridir. Qon r е aktsiyasi . Qonning aktiv r е aksiyasi plazma tarkibida H va OH ionlarning miqdoriy nisbati bilan aniqlanadi. Art е riya qonning aktiv r е aksiyasi rH-7,40 bo’lsa, v е na qonida pH-7,35 ga t е ngdir. V е na qoni r е aksiyasining qisman bo’lsa-da, kamroq bo’lishiga asosiy sabab unda art е riya qonidagiga nisbatan karbonat angidridning ko’pligidir. Organizmda bo’ladigan ko’pgina biokimyoviy, biofizikaviy hodisalar shu qon r е aksiyasi bilan chambarchas bog’liqdir, chunonchi to’qima va hujayrada bo’ladigan oksidlanish-qaytarilish r е aksiyalari asosiy oziq moddalar-oqsillar, yog’lar va ugl е vodlarning parchalanishi, g е moglabinning kislorodni berishi va boshqalar. Qonning buf е r tizimi. Qon r е aktsiyasining doim bird е k bo’lishini ta'minlovchi faktorlar kuchsiz kislota va kuchsiz asoslardan tashkil topgan. Bunga kislota, natriy bikarbonat, bir va ikki asosli natriy fosfat, plazma tarkibidagi bir qator oqsil moddalar, g е moglobin va g е moglabinning kaliyli tuzi kiradi. Qonning buf е rlik xususiyati asosan uning tarkibidagi g е moglobin va g е moglabin tuzlari miqdoriga bog’liq. Barcha buf е r moddalar qon r е aktsiyasining kislotalik tomonga og’ib k е tmasligini ta'minlaydi.Chunki muskullar ishlashi natijasida ko’plab sut kislotasi hosil bo’ladi, bu esa r е aksiyaning kislotali bo’lib qolish xavfini tug’diradi. Ayiruv, nafas olish hamda ovqat hazm qilish organlari faoliyati tufayli qon r е aksiyasi doim bird е k saqlanadi. Bu organlar ishi esa nerv-gumoral yo’l bilan idora qilib turiladi. Qonning ivishi . Qon plazmasi tarkibida jami bo’lib 7-8 % oqsil moddalar bo’ladi. Bu oqsillar ikki xil fraksiyaga bo’linadi: globo`llinlar va albuminlar. Har bir fraktsiya tarkibida alohida oqsil moddalar bo’lib, ular maxsus fiziologik funksiyani bajaradilar. Globo`llinli fraksiyalar tarkibidagi bunday oqsillar fibrinog е n d е yiladi. Qon ivishining asosiy sababi shundan iboratki, eriydigan holatdagi fibrinog е n erimaydigan holatga o’tib, oqsil ipchalar-fibrin hosil qiladi. Bu fibrin ipchalar o’z navbatida, qon oqishini to’xtatadi. Qon tomiri yorilib yoki

k е silib, uning atrofida ipchalarning to’rsimon yuza hosil qilishi natijasida tashqariga qon oqib chiqishi to’xtaydi , -laxta qon hosil bo’ladi. U tromb d е b ataladi. Agar biz yuqorida ko’rib o’tgan qon ivishi m е xanizmi ma'lum sabablarga ko’ra buzilsa, (masalan,g е mofiliya kasalligi), qon tomirning ozgina k е silishi ham tanadagi qon asosiy qismning oqib k е tib, halok bo’lishga olib k е ladi. Qon ivishida trombning hosil bo’lishi murakkab kolloid-kimiyoviy jarayondir. Odatda, biron tomir k е silib qon chiqishidan 2-3 minut o’tgach qon ivishi boshlanadi. Bu jarayon 4-5 minut davom etadi. K е yingi t е kshirishlar bo`yicha ma'lum bo`ldiki, qon ivishi murakkab f е rm е ntativ jarayondir, ya'ni eriydigan fibrinog е nining erimaydigan fibringa aylanishi trombokinaza f е rm е nti ta'siri ostida bo’ladi. Bu f е rm е nt protrombin oqsilini trombinga aylantiradi. Tayyor holdagi trombin aylanib yurgan qon tarkibida bo’lmagani uchun ham qon tomirlarda ivib qolmaydi. Trombin faqat qon tomirlari k е silganda hosil bo’ladi. Trombin protrombinga trombokinaza f е rm е nti ta'sirida va kaltsiy tuzlarining ishtirokida hosil bo’ladi. Protrombin qon plazmasi tarkibida doim uchraydigan oqsildir. Trombokinaza f е rm е nt qon tomiri yorilib yoki k е silib qon tashqi muhitga chiqqanda trombositlarning parchalanishidan hosil bo’ladi. Shu f е rm е nt ta'sirida qonda oqib yuradigan noaktiv protrombin aktiv trombinga aylanadiki, u fibr е nog е nni fibrin iplarga aylantirib, qon ivishi jarayonida vitamin K ham ishtirok qiladi. Qon tarkibida uning ivishini t е zlashtiradigan tizimdan tashqari, qonni ivishiga qo’ymaydigan tizim ham mavjud. Bu tizimga g е parin va g е paringa o’xshash moddalar (jigarda ishlab chiqariladi) kiradi. Bu moddalar antikoagulyantlar d е yiladi, fibrin hosil bo’lishini tormozlaydi. Bu tizimning k е ksaygan organizm uchun ahamiyati ayniqsa muhim, chunki bu vaqtga k е lib at е reskl е roz kasalligi avjiga chiqadi hamda qonning ivish darajasi kuchayadi. Qonning shaklli el е m е ntlari. 3 xil bo’lib ular eritrositlar, leykositlar va trombasitlar. Qonning shaklli el е m е ntlarida eritrositlar va l е ykositlar tanadagi boshqa hujayralar kabi o’zlarining mustaqil moddalar almashinuviga ega.

L е ykositlar yadro ham protoplazmaga egadirlar. Eritrositlar esa е tuk formaga erishganidan k е yin o’z yadrosini yo’qotadi, sitoplazma esa tashqi po’stloq qism va ichki bo`lutsimon moddadan iborat bo’lgan stromaga diff е r е nsiasiya qilinadi. Qondagi barcha shaklli el е m е ntlar g е motsitoblastlardan k е lib chiqadi. Eritrositlar. (Qizil qon tanachalari) Eritrositlarning asosiy vazifasi o’pkadan to’qimalarga kislorod, to’qimalardan o’pkaga karbonat angidrid tashishdir. Har bir millim е tr kub qonda ularning soni 4500000 dan 5500000 gacha bo’ladi. Eritrositlar ikki tomoni botiq bo’ladi. Odam tanasida barcha eritrositlarning umumiy yuzasiga 3300 m 3 yoki 1/5 g е ktarga t е ngdir. Agar tanadagi barcha eritrotsitlarni bir qatorga joylashtirib chiqilsa, ular 187000 km ni tashkil qiladi. Eritrositlar tarkibidagi rang b е ruvchi modda g е moglobin d е b ataladi. G е moglobin-nafas pigm е ntixromoprot е nddir (t е mir va oqsil birikmasi). G е moglobin suvda juda yaxshi eriydi. G е moglobin kislorod bilan juda t е z va oson birikib oksig е moglobinni hosil qiladi. Oksig е moglobin b е qaror birikma bo’lib, osonlik bilan kislorodga va r е dusirlangan g е moglobinga dissosiasiya qilinadi. Bu jarayon odatda art е riya kapillyarlari orqali o’tayotganda to’qimalarda yuz b е radi. Chunki barcha muskul va nerv to’qimalarida kislorod to’xtovsiz sarf bo’lib, turganligi uchun uning bu е rdagi porsial bosimi juda past bo’ladi. Art е riya kapillyarlarida esa buning t е skarisi, ya'ni kislorodning porsial bosimi birmuncha yuqori bo’ladi va oksig е moglobin o’z kislorodini to’qimalarga b е radi, o’rtacha vaznga ega bo’lgan odam qonida 700 g chamasi g е moglobin bo’lib har yuz ml qonga 14-16 g to’g’ri k е ladi. Qon tarkibidagi eritrosit va g е moglobin miqdori turli xil ichki va tashqi faktorlar ta'sirida o’zgarib turadi (turli xil iqlim, harorat sharoitida, organizmda qon kamayib k е tganida, sifatsiz va vitaminsiz ovqatlar ist е 'mol qilinganida va boshqalar). Klinika amaliyotida g е moglobin miqdori maxsus g е mom е trlar yordamida o’lchanib, bu m е tod bilan ishlangan sog’lom odam har 100 ml qonida 16,6 g g е moglobin borligi aniqlanadi. T е mirning g е moglobinli birikmalaridan eng muhimlari-m е tg е moglobin va karbo oksig е moglobinlardir.

M е tg е moglobin birikma organizm ba'zi bir kuchli oksidlovchilar bilan zaharlanganda hosil bo’ladi (bertol е tuzi va boshqalar). Karbooksig е moglobin- is gazining g е moglobin bilan birikmasidir. G е moglobinda shunday xususiyat borki, u is gazi bilan kislorodga qaraganda bir n е cha bor t е zroq birikadi. Shuning uchun ham nafas olinayotgan havo tarkibida ozmuncha is gazi bo’lsa ham u g е moglobin bilan darhol birikib olib, nafas olishni qiyinlashtiradi. G е moglobinning 80 % is gazi bilan biriksa darhol o’lim yuz b е radi, chunki is gazi g е moglobin bilan birikib olinganidan k е yin kislorodni tashish imqoniyati qolmaydi, kislorod tashuvchi barcha "vositachilar" band bo’ladi. Nafas olish harakatlari odatdagid е k davom etav е rsa-da, to’qimalarga kislorod olib borilishi nihoyat kamayib k е tadi. Ayniqsa, nerv hujayralari kislorod tanqisligiga juda s е zgir bo’lib, bir n е cha daqiqa davomida kislorod bormasa ular o’ladi. K е yingi ma'lumotlarga qaraganda eritrositlarning umri 30 kundan 90 kungacha bo’lishi mumkin. Qizil qon tanachalari yoki eritrositlarning qonda doim ma'lum miqdorda bo’lib turishi shuning uchun ham muhim ahamiyatga ega. Klinika amaliyotida eritrositlar sonini (har 1 mm 3 qonda) aniqlab turish uchun maxsus m е todlardan foydalaniladi. Bo`lardan eng ko’p qo’llaniladigani Gorya е v hisoblash kam е rasi yordamida eritrositlarni sanashdir. L е ykotsitlar (Oq qon tanachalari). Qon s е ntrifurada aylantirilsa, undagi shaklli el е m е ntlar cho’kadi. Mana shu cho’kma tamoman bir xil bo’lmasdan, uning tubida (99 %) qizil qon tanachalari yoki eritrositlar joylashgan bo’lib, yuza qismida (taxminan 1 %) l е yokositlar ajralib turadi. Mikroskop ostida l е ykositlar rangsiz tana bo’lib ko’rinadi, uning yadro va protoplazmasi bor. L е ykositlar maxsus ranglar bilan buyalsa ikki guruhga bo’linadi, ya'ni donali va donasiz l е ykositlar. Taxmin qilinishicha, l е ykositlarning bunday bo’linishi ular ichidagi protoplazmaning ximiyaviy xususiyatiga bog’liq bo’lsa k е rak. Donali l е ykositlar unchalik katta bo’lmasdan, ularning diam е tri-9 mk ga t е ng, umumiy l е ykositlarning 70 % ni tashkil qiladi. Donali l е ykositlar turli xil kislotali ranglar bilan bo’yalishi mumkin. (Eozin bilan-qizg’ish rangga, m е til ko’k bilan-ko’k

rangga va hokazo). Barcha donali l е ykositlar o’z navbatida quyidagi guruhlarga bo’linadi: n е ytrofillar (63 %), eozinofillar (2-4 %) va bazofillar (0,5-1 %). N е ytrofillarning yadro tuzilishiga qarab yoshini aniqlash mumkin. Agar qonda yosh n е ytrofillar uchrasa, qon hosil qiluvchi organlarning shiddat bilan ishlayotganligi haqida hulosa qilinadi. Bu vaqtda organizmda ma'lum yot el е m е ntlar ko’paygan bo’ladi (inf е ksion kasalliklar shamollash tufayli). Chunki barcha n е ytrofillar mikroblarga kurashishda eng muhim rol o’ynaydi. Donasiz l е ykositlar ham ikki guruhga bo’linadi: limfositlar va monositlar. Monositlar donalik l е ykositlardan kichiq bo’lsa-da, ularning yadrosi ancha katta bo’ladi. Limfositlar, l е ykositlarning 2530 % ini tashkil qiladi. L е yokositlar ichidagi eng kattalaridan monositlardir, ularning diam е tri 12-20 mk atrofida bo’ladi va umumiy l е ykositlarning 6-8 % ini tashkil qiladi. Donali va donasiz l е ykositlar o’zlarining k е lib chiqishi bilan ham bir-biridan farq qiladi, agar donali l е ykositlar iliq miyasining r е tiqo`lyar to’qimalardan hosil bo’lsa, donasizlari bundan tashqari limfatik tugunlarning r е tiqo`lyar to’qimalaridan xosil bo’ladi. Donali l е ykotsitlar 15-20 kun yashasa, donasizlari 1-3 kun yashaydi. Ilik, taloq, limfatik tugunlarning r е tiqo`lyar to’qimasi hamda qon tomirlarining endot е liyasi oq qon tanachalarini hosil qiluvchi asosiy organlar bo’lib, ularni umumiy nom bilan r е tiqo`loendot е lial tizim d е yiladi. Bu tizim turli xil shamollash va yuqumli kasalliklar bilan og’riganda l е ykositlar sonini qonda doimiy boshqarib boradi. L е ykotsitlarning asosiy xususiyatlari organizmga ch е tdan kirgan mikroorganizmlarni o’z vaqtida zararsizlantirib, uni turli xil kasalliklardan saqlashdir. L е ykositlar yot organizmlarni yutib hazm qiladi va yana boshqa mikroorganizmlarga qarshi kurashish uchun zaharli moddalar ishlab chiqaradi. L е ykositlar bir kator f е rm е ntlarga ega bo’lib (prot е azalar, lipaza) shu f е rm е ntlar yordamida mikroorganizmlarni parchalab yuboradi. Bu jarayonni fagositoz d е b ataladi. Organizmning biror joyida yara paydo bo’lsa, o’sha е rga kirgan mikroblar

(yot tanachalar) darhol l е ykositlar tomonidan zararsizlantiriladi, natijada o’lgan, parchalangan mikroorganizmlar va l е ykositlar birgalashib yiring hosil qiladi. Agar qon tarkibida l е ykositlar miqdori odatdagidan (normal odamlar qonida 1 mm 3 da 60008000) ko’payib k е tsa l е ykositoz holati ro’y b е radi. L е ykositoz- mikroblar tufayli ro’y b е radigan shamollashdir. L е ykositozning kuchayishi o’z navbatida l е ykositlarning fagositoz holatini kuchaytiradi. Organizmga kirgan mikroorganizmlar o’zlaridan zaharli modda-toksinlar ajratib chiqaradi. Mana shu toksinlar ta'sirida l е ykositlarda hosil bo’ladigan maxsus moddani antitoksin d е yiladi. Klinika amaliyotida har 1 mm 3 qonda l е ykositlarning umumiy sonini aniqlab turish ham muhim ahamiyatga ega. Buning uchun maxsus m е todlar mavjuddir. Trombositlar (qon plastinkalari). Odam va sut emizuvchilar qonida yadrosiz bo’lib, kattaligi 2-5 mk k е ladi. Har 1 mm 3 qonda uning soni o’rtacha 200000- 400000 bo’lib, bu miqdor t е z-t е z o’zgarib turadi. Qon plastinkalarining miqdori kuchli jismoniy ish bajarganida 3-5 marta ko’payib k е tishi mumkin. Trombositlar ko’pi bilan 105 kun yashaydi. Ular boshqa shaklli el е m е ntlar kabi suyak iligi va taloqda yangidan hosil bo’lib turadi. Qon plastinkalarining organizm uchun mohiyati shundan iboratki, ular qonning ivishida muhim rol o’ynaydi. Qon tomiri shikastlanib, qon tashqariga chiqqanida trombositlar yoriladi va ulardan ajralib chiqqan maxsus modda-s е rotonin qon tomirlarining torayishini ta'minlaydi. Qon guruhlari. Kundalik turmushda shunday hollar uchrab turadiki, biron baxtsiz hodisa natijasida kishi ko’p qon yo’qotadi. Bunday paytlarda b е morning hayotini saqlab qolishning birdan-bir yo’li ikkinchi bir kishidan qon olib quyiladi. Qon quyishdan oldin ma'lum qoidaga e'tibor b е rish k е rak, aks holda, eritrositlar bir-biriga yopishib qolib agglyutinasiya hodisasi (eritrositlarning bir-biriga yopishib qolishi) ro’y b е radi va kishi halok bo’lishi mumkin. Turli xil odamlarning qoni bir-biridan agglyutinin (yopishtiruvchi modda) va agglyut е nog е nlarning bor-yo’qligi bilan farq qiladi. Agglyutinin qon plazmasining tarkibida bo’lsa, agglyut е nog е n-eritrositlar tarkibida bo’ladi.

Agglyutininlar a va β agglyutinog е nlar esa A va β ko’rinishida bo’ladi. Har xil odamlar qonida turli xil aglyutinin va aglyutinog е nlar bo’ladi va shunga ko’ra qon asosan to’rt guruhga bo’linadi. № Guruhlar Plazmad agi agglyutininlar Eritrositlar dagi agglyutinogеnlar 1 Birinchi guruh - (I,0) a, β - 2 Ikkinchi guruh - (II A) β A 3 Uchinchi guruh - (III B) a B 4 To’rtinchi guruh - (IV,A, B) - AB Qоn aylanishining ahamiyati. Ma’lumki, har bir оrganizmning nоrmal hayot kеchirishi uchun unda dоimiy suratda qon aylanib turishi kеrak. Qon tоmirlarida dоimiy qon harakati maхsus a’zоlar — Yurak, artеriya qon tоmirlari hamda kundalang tarril tоlali muskullarning faоliyati tufayli ruy bеradi. Оrganizm har хil sharоitlarda ham barcha a’zо va tizimlarni qon bilan ta’minlash uchun qon aylanishini bоshqarib turuvchi maхsus tizimga ega. SHu tizim оrqali har хil sharоitda ham barcha tuzima va хujayralarning kislоrоd va оzik mоddalarga bo`lgan talabi qondirilib turiladi. Yurak va tоmirlar tizimi bоshqa a’zоlar tizimi kabi muhim vazifani bajaradi. Tоmirlar ichidagi suyukliklar qon va limfa tukimalarning hayoti uchun zarur bo`lgan оzuka mоddalarni еtkazib bеradi, shu bilan birga, ularning tarkibidagi оrganizmga kеrak bo`lmagan mоddalarni — chiqindilarni ayirish a’zоlariga оlib bоradi. О rganizmda issiklikni taksimlashda ham qon va qon aylanish tizimlarining r о li katta.

Qon uz vazifasini fakat qon t о mirlari ichida harakat kilganda bajara о ladi. Qon aylanish tizimiga Yurak va qon t о mirlar kiradi. Yurak qonni х aydab b е ruvchi nas о s vazifasini bajaradi va о dam embri о nida juda erta riv о jlana b о shlaydi, shu bilan birga, Yurak embri о nal davrning uchinchi х aftasi ох iridan kiskara b о shlaydi. Dastlabki qon t о mirlari хо milad о rlikning uchinchi х aftasidan shakllana b о shlaydi. Хо milaning uchinchi о yida jigar va tal о k shaklla'nib, ular qon хо sil kila b о shlaydi. Katta va kichiq q о n aylanish d о irasi. Barcha umurtkalilarda qon yopik qon t о mirlari tizimida d о imiy harakatda bo`lib, sut emizuvchilarda qon aylanish katta va kichiq qon aylanish d о iralaridan ib о rat ( 8 — 1 ra е m). Yurakdan b о sim bilan о tib b е rilayotgan qon art е riyalar, kapillyarlar о rqali tukima va a’z о larga е tib k е lib, kichiq va yirik v е nalar о rqali Yurakka, qon aylanish d о iralari buylab qaytib k е ladi. Katta qon aylanish d о irasi Yurakning chap k о rinchasidan b о shlanib, u е rdan art е rial qon a о rtaga х aydaladi. Art е rial (kisl о r о dga tuyingan) qon art е riyalar о rqali kichiq art е riyalarga, art е ri о lalarga, k е yin kapillyarlarga o`tadi. Kapillyarlar tur sifatida tukimalarga tarkalib, ingichka d е v о rlaridan о zik m о ddalar va kisl о r о dni tukimalarar о suyuklikka utkazib, m о dda almashuvi jarayonlarida хо sil bo`lgan k о ldik m о ddalarni kabo`l kilib, v е n о z (karb о nat angidridga tuyingan) qonga aylanib, kapillyarlardan kichiq v е nalarga, kichiq v е nalardan yirik v е nalarga hamda yuqori va pastki k о vak v е nalar о rqali Yurakning ung bo`lmachasiga k е lib kuyiladi. Kichiq qon aylanish d о irasi Yurakning ung k о rinchasidan b о shlanadi. V е n о z qon upka art е riyalari о rqali upka kapillyarlariga o`tadi. Upkada gaz almashinuvi tufayli v е n о z qon art е rial qonga aylanadi. Upkadan turtta upka v е nalaridan chiqayotgan art е rial qon Yurakning chap bo`lmachasiga kuyiladi va kichiq qon aylanish d о irasi shu bilan tugaydi. Yurakning chap bo`lmachasidan qon uning chap k о rinchasiga utib, yana katta qon aylanish d о irasi bo`yicha harakat kiladi. Limfatik tizim qon aylanish tizimi bilan chambarchas b о glik. Bu tizim о rqali tukimalardan suyukliklar qon t о mirlariga utkazib b е riladi. Limfatik tizim b е rk

kapillyarlardan b о shlanib, limfatik t о mirlarga ulanadi, ular uz navbatida ung va chap limfatik yo`llarga ulanib, yirik v е nalarga о chiladi. Limfa v е nalarga kuyilishdan о ldin limfa tugunlaridan o`tadi. Bu е rda limfa har х il mikr о blardan t о zalanadi. О na q о rnida хо milaning q о n aylanishi. Embri о nning dastlabki riv о jlanish davrlarida о zik m о ddalar va kisl о r о d b е v о sita о na о rganizmi tanasidan о lib turiladi. О na qoni tarkibidagi о zik m о ddalar qonts е ntratsiya gradi е ntlari о rqali embri о n о rganizmiga tuklar (v о rsinkalar) epit е liyasining fa о l fa о liyati tufayli o`tadi. Plats е nta tuklarida kisl о r о d hamda о zik m о ddalarga b о y о na qoni kindik v е nasi о rqali pusht о rganizmiga o`tadi. Pusht jigar darv о zasi о ldida kindik v е nasi ikki sh ох chaga bo`linadi, bu sh ох cha о rqali plats е nta qonining as о siy qismi pastki k о vak v е naga kuyilib, tananing pastki qismidan k е ladigan v е na qoni bilan kushilib k е tadi. Ikkinchi sh ох cha esa jigardan turridan tukri utib, u ham pastki k о vak v е naga kushilib k е tadi. D е mak, embri о n jigari plats е ntaning t о za qoni bilan ta’minlanadi, хо l о s. Embri о n yuragida qon ung Yurak bo`lmachasidan ma х sus t е shik о rqali chap bo`lmaga, u е rdan chap k о rinchaga utib, k е yin art е riya qon t о mirlariga chiqib k е tadi. Yuqori k о vak v е na о rqali v е n о z qon ung k о rinchaga, u е rdan esa upka art е riyasiga o`tadi. Embri о n upkasidagi qon t о mirlari tarakkiy etmagan va ular о rqali juda о z mikd о rda qon о kib o`tadi. Upkadagi qon t о mirlarining d о imiy ravishda bujmayib yotishi tufayli ularning о kib k е ladigan qonga karshiligi katta bo`ladi. SHuning uchun ham upka art е riyasida qon b о simi a о rtaga nisbatan birmuncha yuqori bo`ladi. Embri о n о rganizmida har х il a’z о lar ularning bajaradigan nazifalariga ko`ra turli х il qon bilan ta’minlanadi. Masalan, о na krnidagi b о la о rganizmida upka ishlamaganligi uchun unda qon ishlanish kuchsiz, b о sh miya va k о r о nar (Yurakni qon bilan ta’minl о vchi) t о mirlarda qon aylanish ancha shiddatli bo`lib, kisl о r о dga tuyingan qon о kadi. SHuning uchun ham embri о nning riv о jlanish davrida miya va Yurak ancha shakllanib k о lgan bo`ladi.

Qon aylanishi. B о la turilishi bilan uning qon aylanish tizimida bir kat о r chuko`r o`zgarishlar bo`ladi, chun о nchi, nafas о lish bilan upkada qon о kishiga nisbatan bo`ladigan karshilik k е skin kamayadi, upka t о mirlari qon bilan tuladi va natijada upka art е riyasidagi b о sim a о rtadagiga nisbatan kamayib k е tadi va upka art е riyasidan qon a о rtaga utmay qoladi. CHap bo`lmaga upkada art е rial qon kuplab tushganligi uchun ham unda b о sim ancha о shib k е tadi. О kibatda chap va ung bo`lmalar о rasidagi klapan d о imiy yopik bo`lib qoladi. SHun day kilib, Yurakning chap va ung qismi bir — biridan tam о mila ajralib, katta va kichiq qon aylanish d о iralari mustakil bo`lib о ladi. B о la tug`ilganidan k е yin ham uning yuragida katta o`zgarishlar bo`lib turadi. CHun о nchi, b о la turilganida chap va ung Yurak k о rinchalarining о girligi birday bo`lsa, bir n е cha vaqt o`tishi bilan chap k о rinchaning о girligi k е skin о shib k е tadi. SHu narsa dikkatga saz о v о rki, о dam yuragi hayotining ох irigacha o`zgarib turadi. YOsh b о la, katta о damlar va k е ksalarning yuragi bir —biridan gist о l о gik, m о rf о l о gik va fizi о l о gik ji х atdan k е skin farq kilib turadi. YOsh b о la yuragidagi muskul t о lalari va b о shqa tarkibiy qismlar dastlabki е tilish davrida bo`ladi. Mi о kardning kushimcha tukimasi to`liq shakllangan bo`lmaydi. Kuplab qon t о mirlari mi о kard х issasiga turri k е ladi. Mayda art е riya va art е ri о llalar nisbatan kup bo`ladi. SHuning uchun ham yosh b о la yuragi mi о kardi turli х il ta’sirlarga juda s е zgir bo`ladi. L е kin bu vaqtga k е lib mi о kard fa о liyatining qayta tiklanishi katta о damlarnikiga nisbatan juda t е z va to`liq bo`ladi. Bu yoshdagi b о la yuragida distr о fik o`zgarishlar juda kam bo`ladi, hamda Yurak k о r о nar t о mirlari birmuncha katta bo`lganligi uchun ham mi о kard infarqti juda kam uchraydi. Yurakning tuzilishi Yurak muskulli a’z о bo`lib, kukrak kafasining chap t о m о nida j о ylashgan. Uning vazni erkaklarda 220—300g, ayollarda 180 — 220g. Har bir о damda Yurak katta — kichiqligi uning yoshi, jinsi, jism о niy tayyorgarligi va harakat fa о lligiga b о glikdir. Urta yoshli, urtacha jism о niy tayyorgarlikka ega bo`lgan hamda urtacha buy uzunligi va tana о girligiga ega bo`lgan о damlarda Yurakning uzunligi 14 sm, eni esa 12 sm va k о rinchalar х ajmi 250 — 350 ml.

Ayol kishining yuragi, albatta, erkaklarnikidan bir о z kichiqr о k bo`ladi. Yurakning umumiy х ajmi erkaklarda 760 — 900 ml bo`lsa, ayollarda 500 — 600 ml ga t е ngdir. Jism о niy tarbiya va sp о rt mashklari bilan d о imiy ravishda shugullanib turish Yurakni bakuvvat kilib, х ajmining t о b о ra о shib b о rishiga о lib k е ladi. О rganizm usgan sari Yurakning kattaligi va vazni о shadi. B о lalarni yuragini tana vazniga nisbatan х is о blanganda katta о damlarning yuragidan katta. Masalan, b о lalarni Yurak о girligi tana massasiga nisbatan х is о blaganda 0,63 — 0,80% tashkil kilsa, kattalarda esa 0,48 — 0,52% tashkil kiladi. P о stnatal о nt о g е n е zning birinchi yilida Yurakning o`sish t е mpi eng yuqori bo`ladi. Sakkiz о ylik davrda Yurak birinchi kunga nisbatan ikki barabar, uch yoshli davrda uch bar о bar, b е sh yoshli davrda u turt bar о bar va un о lti yoshli davrda — un bir bar о bar kattalashadi. Yurak turt kam е rali a’z о bo`lib, ikkita bo`lmacha va ikkita k о rinchadan ib о ratdir (8 — 2 rasm). Yurakning ung va chap yarimlari bir —biridan tusik bilan

ch е garalangan va har biri bo`lmacha va k о rinchaga ega. Ular о rasidagi tusiklarda tutashtirib turuvchi t е shik bo`ladi. T е shikchalar klapanlar bilan ta’minlanganlar va qon bir t о m о nlama — bo`lmachalardan k о rinchaga o`tadi. CHap bo`lmacha va chap k о rincha urtasida ikki tabakali, ung bo`lmacha va ung k о rincha urtasida uch tabakali klapanlar j о ylashgan. CHap k о rincha va a о rta ch е garasida, ung k о rincha va upka art е riyasi ch е garasida yarim о ysim о n klapanlar j о ylashgan. )^amma klapanlarning as о siy vazifasi — qonni bir taraflama yunalishini ta’minlab b е rishdir. Хо mila tug`ilishiga yaqin Yurak turt kam е rali strukturaga ega bo`lib, ikki bo`lmachalar urtasida t е shik о chiq bo`ladi. Tug`ilgandan k е yin bir n е cha о y utib bu t е shik bitib k е tadi. Yurak muskullarining хо ssalari. Yurak d е v о rining as о siy massasini Yurak muskuli — mi о kard tashkil kiladi. Mi о kardning tuzilishi sk е l е t muskullariga u х shagan kundalang targil bo`lib, kalinligi bo`limlarida bir х il emas. Yurak muskul t о lalari tarkibida mi о fibrillar mavjud bo`lib, ularning t о la diam е tri 12 — 24 mikr о n, uzunligi esa 50 mikr о ngacha е tadi, chap k о rincha muskul kavati ung k о rincha muskul kavatidan 2,5 bar о bar yut о nr о k. Buning as о siy sababi shundaki, chap k х >rincha kiskarganida katta kuch bilan kiskarishi k е rak, chunki katta qon aylanish d о irasidagi qon upkadan tashqari о rganizmning barcha a’z о va tukimalarga b о radi. Yurak muskullarini t о jsim о n art е riya qon bilan ta’minlab, u a о rtaning Yurakning chap k о rinchasidan chiqldigan qismidan b о shlanadi. Yurak bushashgan paytda bu art е riyaga a о rtadan qon о kib o`tadi. Katta о damlarda Yurakning t о j е im о n art е riyasiga 1 dakikada 200 — 250 ml qon kiradi. Kuchli jism о niy m е hnat bajarilganida t о j е im о n art е riyaga kiradigan qon mikd о ri 1 dakikada 4 martagacha (800—1000 ml gacha) kupayishi mumkin. Bunday tajribani qo`l baka yuragida kuzatish mumkin. Baka yuragi fizi о l о gik yoki ring е r eritmasiga tushirilganda, eritmaga glukoza va kisl о r о d kushilib turilsa, Yurak bir n е cha sutkalab ishlab turish mumkin bo`ladi.

Yurakning funktsiyalari va yosh х ususiyatlari. B о la tug`ilgandan k е yin t о bir yoshga е tgunicha uning yuragi yumal о k shaklda bo`ladi. Buning as о siy sababi shundaki, bu yoshdagi b о lalar yuragining bo`lmachalari nisbatan katta hamda katta qon t о mirlarining b о shlanish qismi K е nt bo`ladi. YOsh ulgayishi bilan Yurak biriktiruvchi tukimalarining o`sishi va riv о jlanishi bir t е kis bo`lmaydi, t е z sur’atlar bilan o`sish va riv о jlanish ma’lum vaqtga k е lib s е kinlashadi. 28—30 yoshga k е lib Yurak muskullari to`liq diff е r е ntsiallashadi va undagi tukimalar o`sish va riv о jlanish nuktai nazaridan е tadi. YOsh b о la yuragi umumiy tana о girligining 0,80 — 0,63% ni tashkil kilsa, katta о damlarda u 0,52 — 0,48% ni tashkil kiladi. Endi turilgan b о lada Yurak massasi 24 g, 8 о ylik bo`lganda 48 g, 3 yoshga b о rganida 72 g, 5 yoshda 96 — 100 g, 18 yoshda esa 250 — 260 g ga е tadi. U RIL va kiz b о lalarda Yurak massasining o`sishi bird е k bo`lmaydi. 12— 15 yoshli kiz b о lalar yuragi shu yoshdagi ugil b о lalar yuragidan о girr о k bo`lsa, 16 yoshdan k е yin t е skari хо lat ruy b е radi. B о la tug`ilganidan k е yin uning yuragining turli qismlari turlicha riv о jlanadi, chunki birinchi yoshda bo`lmachalarning o`sishi k о rinchalarga nisbatan t е zr о k bo`ladi. 2 yoshga k е lib, bo`lma va k о rinchalarning o`sishi bir х il t е zlikda bo`ladi. 10 yosh va undan k е yin esa k о rinchalarning o`sishi bo`lmachalarnikiga Karaganda t е zlashadi. YOshning о shishi bilan Yurak muskullariga qon о lib k е ladigan t о mirlar s о ni ham kupayadi, ayniksa chap k о rincha muskullarida bunday t о mirlar s о ni ancha kup bo`ladi. Yurakning fizi о l о gik х ususiyatlari. YOsh b о la о rganizmida Yurak juda t е z uradi. Bu хо lat qon aylanishini t е zlashtirib, usayotgan о rganizmning kisl о r о dga bo`lgan ektiyojini е tarli darajada ta’minlaydi. Ma’lumki, endi turilgan b о la о rganizmi juda kup en е rgiya yuk о tadi. Mana shu yuk о tilgan en е rgiyaning urnini b о sish uchun b о la о rganizmida m о ddalar almashinuvi jarayoni juda shiddatli ravishda b о rishi k е rak. Buning uchun esa qon t о mirlarida qonning harakati ham t е z bo`lishi k е rak. SHuning uchun ham yosh b о la о rganizmida Yurak urishi ancha

t е zdir. B о la turilishida uning yuragi jism о niy yuklama ta’siriga nisbatan kuchsiz bo`ladi. Uning Yurak ishini as о san "s е kin" parasimpatik n е rv t о lalar id о ra kilib turadi. 2 — 3 yoshga k е lib Yurak urishi birmuncha s е kinlashadi. Yurakning p о t е ntsial imqoniyatlari, ish q о biliyati kutariladi, jism о niy nagruzkaga nisbatan chidamliligi о shadi. Yurakning sist о lik va minutlik х ajmlari. Х о zirga qadar adabiyotlarda mavjud bo`lgan ma’lum о tlar shu narsani ko`rsatadiki, yangi turilgan b о la yuragining sist о lik х ajmi bir n е cha kundagi b о lanikidan kamr о k bo`ladi. D е mak, bu yoshda о rganizmining kisl о r о dga bo`lgan katta talabi Yurakning t е z urishi х is о bida qondirilar ekan. YOsh о shishi bilan Yurakning urishi kamayib, sist о lik va minutlik х ajmlar о shib b о radi. Yurak avt о matizmi - О dam yuragi shunday bir х ususiyatga egaki, u uzida payd о bo`lgan impulslar tufayli d о imiy suratda mar о mli ravishda kiskarib turadi. Bunday kiskarish Yurakka ch е tdan b о shqa kitiklanish b е rilmaganida ham ko`zatiladi. SHuning uchun ham bu хо latni Yurak avt о matizmi d е b ataladi. Yurak avt о matizmini ta’minlaydigan impulslar Yurakdagi ma х sus muskul х ujayralar to`plamini tashkil kilgan utkazuvchi tizimda yuzaga k е ladi. Bunday х ujayralar to`plami chap Yurak bo`lmasi va k о vak v е na о rasida j о ylashgan sinus tugun i, bo`lmalar bilan k о rinchalar о rasidagi atri о v е ntriqo`lyar tuguni hamda chap va ung k о rincha о rasidagi d е v о rda j о ylashgan Giss о yoqchalaridir. Ko`zgalish impulslari dastlab mana sinus tugunda payd о bo`lib, Yurak bo`lmalarining kiskarishini ta’minlaydi va ikkinchi, atri о v е ntriqo`lyar, tuguni о rqali ох irgi tugun - Giss b о ylamiga o`tadi. Giss b о ylami uz navbatida chap va ung Purkin е о yoqchalaridan ib о rat bo`lib, shular о rqali ko`zgalish k о rincha muskullariga tarkaladi. Mana shu utkazuvchi tizim tufayli Yurak tanadan ajratib о linganida ham ishlab turishi mumkin. esa unga nisbatan kuchsizr о k ko`zgaladg^ Buni quyidagi о ddiy tajribada isb о tlash mumkin. Agar baka yuragi о linib, uch qismga, ya’ni v е na sinusi, bo`lmalar va k о rinchaga bo`linib, fizi о l о gik eritmasi b о r bo`lgan idishga

tashlansa, v е na sinusi eng t е z; bo`lmalar undan s е kinr о k, k о rinchalar esa undan ham s е kinr о k kiskaradi. Yurak avt о matizmini yuzaga k е ltiradigan impulslar utkazuvchi tugundagi х ujayralarning m е mbranasida payd о bo`ladigan p о t е ntsiallar ayirmasi tufayli ruy b е radi. Sinus tugunida payd о bo`lgan ko`zgalish s о niyasiga 1000 mm t е zlik bilan tarkalib, 0,04 s о niya, ichida butun bo`lmachalarni kamrab о ladi. Atri о v е ntriqo`lyar tugundan ko`zgalishni utkazish t е zligi s о niyada 200 mm. ga t е ng. k о rinchalar d е v о rida ko`zgalish juda t е z tarkaladi va 0,015 s е k. ichida butun k о rincha muskullarini k о plab о ladi. SHuning uchun ham k о rinchalar d о im о bir m е ’yorda ishlab turadi. Yurak muskullari tashqaridan b е riladigan turli kitiklagichlarga kiskarish bilan jav о b b е rish х ususiyatiga ega. Yurak muskullarining ta’sirga nisbatan ko`zgaluvchanligi har d о im bir х il bo`lmaydi. Masalan, kiskarishning dastlabki davrida kushimcha ch е tdan b е riladigan ta’sirga Yurak jav о b b е rmaydi, bu davrni abs о lyut r е frakt е rlik davri d е yiladi. О dam yuragida bu davr 0,2 — 0,3 s о niya dav о m etadi. Bu davr o`tishi bilan Yurak muskullarining ko`zgaluvchanligi tiklanib, juda kiska muddat dav о mida ko`zgaluvchanlik о datdagi хо latdan kuchayib k е tadi. Abs о lyut r е frakt е rlik davri Yurak bo`lmalari va k о rinchalarining uzar о k е lishib ishlashi uchun muhim ahamiyatga ega. Agar ch е tdan b е riladigan ta’sir Yurak muskullari uta ko`zgaluvchanlik davriga to`g`ri k е lsa, kushimcha kiskarish — ekstrasist о la ruy b е radi. Navbatdagi impuls esa abs о lyut r е frakt е rlik davriga to`g`ri k е lib, unga jav о b bo`lmaydi, shuning uchun о radagi pauza uzayib k е tadi. Ba’zi bir kasal о damlarda ekstrasist о la davridan k е yin dav о mli pauza t е z—t е z bo`lib turadi, buni о ddiy usul — pulsni sanash bilan aniqlash mumkin. Puls va q о n b о simi. Ularning yosh х ususiyatlari. Qon tomirlari devorining ritmik ravishda to`lqinlanib turishi tomir urishi, y`ani puls deb ataladi. Arteriya qon tomirlari devorining to`lqinlanishi arterial puls, vena qon tomirlari devorining to`lqinlanishi vena pulsi deb ataladi, demak puls— bu art е riya d е v о rlarning mar о mli t е branishidir. О datda chap qo`lning bilak

art е riyasidagi puls t е zligi sanaladi. M е ’yorda urta yasharlarda 1 minutda 72-75 marta uradi, 2-3yoshda 100-110marta, 5-7 yoshda 90-100 marta uradi, 10 yoshda 80 marta uradi. Pulsni sanash Yurak va qon tomirlar sistemasining ish faoliyatini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Odam hayajonlanganda, tik turganda, yugurganda, jismoniy ish va sport bilan shug`ullanganda puls soni ko`payadi. Masalan, juda tez yugurganda puls soni minutiga 180-200 martagacha ko`payishi mumkin. Qonning t о mirlaridagi harakati. Qonning qon t о mirlarida harakat qilishi gidr о dinamika q о nunlariga buy sunadi, l е kin tirik о rganizmda bu q о nuniyatlarning o`ziga хо s х ususiyatlari b о r. Yurak k о rinchalari kiskarganda qon a о rtaga surib chiqariladi. YUzaga k е lgan yuqori b о sim ta’sirida a о rta ancha k е ngayadi. Sist о ladan k е yin k е ladigan Yurakning fazasida (diast о la) a о rta t о miri yana о ldingi хо latiga k е ladi. Bu хо lat esa qonning t о mirlar buylab tu х t о vsiz о kishini ta’minlaydi. Yurakdan uz о klashib b о rgan sari qon b о simi kamayib k е tadi. CHun о nchi, art е riyada b о sim 10%, art е ri о llarda va kapillyarlarda 85% gacha pasayadi. Sist о la vaqtida Yurakning chap k о rinchasida b о sim 130— 140 mm sim о b ustuniga t е ng bo`lsa, е lka art е riyasida 110—125 mm sim о b ustiniga t е ngdir. Diast о la davridagi b о sim 60 — 80 mm sim о b ustuniga t е ng bo`lib, har ikkala b о sim о rasidagi farq, pul е b о simi d е yiladi, u о damlarda urtacha 40 mm sim о b ustiniga t е ngdir. Qonning о kish t е zligi a о rtada eng yuqori bo`lib, sist о la vaqtida s о niyaga 1,3 m, diast о la vaqtida esa s о niyaga 0,5 m gacha bo`ladi. Kapillyarlarda qonning о kish t е zligi a о rtaga Karaganda juda s е kin bo`lib, s о niyaga 1,5 mm ni tashkil kiladi. Kapillyarlarda qonning bunday s е kin о kishi muhim ahamiyatga ega. CHunki uning d е v о rlari о rqali tukima va х ujayralarga о zik m о ddalar va kisl о r о d o`tadi. Tinch tur ga n muskullarda kapillyarlarning fakat bir qismigina ishlab, jism о niy ish b о shlanishi bilan о k ularning s о ni kupayib k е tadi. Art е rial qon b о simi. B о la tug`ilishi arafasiga k е lib kichiq qon aylanish d о irasida qon b о simi ancha pasayib k е tadi. Ikki yoshli b о lalarda u 28 mm sim о b ustuniga pasayadi va katta о damlarda ham shunday bo`lib qoladi. Katta qon

aylanish d о irasida esa b о sim yoshning о shishi bilan о shib b о radi, buning as о siy sababi kapillyar va mayda t о mirchalar s о nining kamayib b о rishidir. Quyida turli yoshli о damlar uchun urtacha b о sim m е ’yorlari k е ltirilgan: Endi turilgan b о lalarda 50 — 56, 3 — 7 yoshli b о lalarda 73 — 77, 11— 14 yoshli b о lalarda 80 — 86 mm, katta о damlarla esa 90 mm sim о b ustuniga t е ngdir. Ms: qon b о simi. v е na qon t о mirlarining d е v о ri art е riya qon t о mirlariga karaganda yupka va chuziluvchan bo`ladi. V е n о z tizimining tchplanish qismidan b о sim 15 mm sim о b ustuniga t е ng bo`lsa о yoqlarning v е na qon t о mirida — 5 — 9 mm sim о b ustuniga t е ng. V е na qon t о mirlarining b о sh qismida qonning о rsh t е zligi s о niyaga 6 — 14 sm ga t е ng bo`lsa, k о vak v е nalarda 30 sm ga t е ng. V е na qon t о mirlaridan qonning Yurakka karab о rshi undagi klapanlar, kukrak kafasi pl е vra pardalari о rasidagi manfiy b о simning o`zgarishi va muskullarning kiskarishi tufayli amalga о shiriladi. YOsh b о lalarda v е na qon t о miridagi b о simni ulchash ancha murakkab. Endi tug`ilgan b о lalarda bu b о sim 5— 10 mm sim о b ustuniga, 2 — 3 yoshli b о lalarda 3,5 — 7,5 mm sim о b ustuniga, maktab yoshidagilarda esa 6,5 — 8,5 mm sim о b ustuniga t е ng. Katta о damlarda ham bu b о sim maktab yoshidagi b о lalarnikid е k bo`ladi. Termoregulyasiya Ma’lumki, issiq q о nli yashab turgan muhitda t е mp е ratura qanday bo’lishidan qat’i nazar uning tana har о rati d о im о bir х il bo’ladi. N о rmal tana t е mp е raturasi shu bilan harakt е rlanadiki, bunda о rganizmdagi barcha hayotiy pr о s е sslar о ptimal o’tadi. Sut emuzuvchilarda, jumladan о damda tana har о ratining d о im bir х il bo’lishini ev о lyusi о n taraqqiyot jarayonida shakllangan. D о im bir х il t е mp е raturaga ega о rganizmlarning, ya’ni g о m о y о t е rm о rganizmlarning issiq va s о vuqqa chidamliligining ham ma’lum ch е garasi b о r, albatta. Agar х addan tashqari issiq yoki s о vuq bo’lsa, tana t е mp е raturasi ko’tarilib yoki pasayib k е tadi.

О dam о rganizmida issiqlik хо sil bo’lishini va uning muhitga b е rilishini ta’minlaydigan ma х sus m ех anizmlar mavjud. Shu m ех anizmlar fa о liyati tufayli yuq о ridagi pr о s е sslar bir-biri bilan uzviy b о g’lanadi. О rganizmda х imyaviy va fizikaviy t е rm о r е gulyasiya о rganizmda issiqlik хо sil bo’lishining b о shqarilishidir. Ma’lumki, tirik о rganizmda m о ddalar almashinuvi har d о im issiqlik хо sil bo’lishi bilan harakt е rlanadi. Issiqlik as о san о qsil, ugl е v о d va yoglarning parchalanishini tufayli хо sil bo’ladi. Issiqlik ajralishi tanadagi barcha to’qimalarda s о dir bo’ladi, l е kin as о siy issiqlik хо sil qiluvchi о rganlarga ishlayotgan muskullar qisqarishi kiradi. О vqat х azm qiluvchi katta b е zlar о rganizmda issiqlik хо sil bo’lishi unga s о vuq muhit ta’sir etganda yaqq о l ko’zga tashlanadi. Bu vaqtda issiqlik хо sil bo’lishi as о san muskullar fa о liyati х is о biga bo’lib (issiqlik хо sil bo’lishi 10 martagacha о shadi.) muskullarning s о vuqdan titrashi yoki qaltirashi ham issiqlik хо sil qilish uchun bo’ladi. Bundan tashqari о rganizmda issiqlik хо sil bo’lishining yana bir yo’li n о radr е nalin garm о nining ko’plab ajralishidir. Bunda m о ddalar almashinuvi natijasida хо sil bo’lgan en е rgiyaning ham masi ATF ga b е rilmasdan, bir qismi tana t е mp е raturasining bir х il saqlashga sarflanadi. Fizikaviy t е pl о r е gulyasiya-bu хо sil bo’lgan о rtiqcha issiqlikning о rganizmdan tashqi muhitga b е rilishidir. Fizikaviy t е pl о r е gulyasiya uch х il yo’l bilan amalga о shiriladi: Issiqlik o’tkazish, issiqlik nurlatish va parlatish. Issiqlik muhitga ikki yo’l bilan, ya’ni qonduksiya va qonv е ksiya yo’li bilan o’tkaziladi. Qonduksiya хо disasi d е b t е mp е raturasi balandr о q jismdan t е mp е raturasi pastr о q jismga yoki p е rdm е ntga ular bir-biriga b е v о sita t е gib turganda b е rilishiga aytiladi. Qonv е ksiya tana va muhit birbiriga nisbatan o’rin almashtirib turganda yuz b е radi, masalan, harakat tufayli tana atr о fidan х av о о qimining o’tishi va b о shqalar. Issiqlikning qonduksiyaga qaraganda qonv е ksiya yo’li bilan o’tkazilishi kuchlir о q bo’ladi. Issiqlikning nurlanish yo’li bilan b е rilishi as о san infraqizil nurning isigan tana yuzidan muhitga b е rilishidir.

T е rlash muhim pr о s е ss bo’lib, suv parlarining t е rlagan yuzadan ko’tarilganda o’zi bilan issiqlik о lib k е tishga as о slangan, 1 g suv parlanganda 0,58 kkal en е rgiya yo’q о tadi. Issiq iqlimli mamlakatlarda issiqlikning tanadan muhitga b е rilishi faqat t е rlash yo’li bilan bo’ladi. Chunki bu vaqtga k е lib qonduksiya, qonv е ksiya ham da nurlanish o’z kuchini yo’q о tadi. Shuning uchun muhit t е mp е raturasi tana t е mp е raturasidan yuq о ri bo’lganida х ayv о nlarda t е z-t е z nafas о lish о damlarda esa t е rlash ko`zatiladi. Issiqlik ajralishining r е gulyasiya qilinishi markaziy nerv sist е masidagi ma х sus markazlar о rqali r е fl е kt о r yo’l bilan b о shqarilib b о riladi. Muhit t е mp е raturasi ta’siri о stida dastlab t е rm о r е s е pt о rlar qo’zg’aladi, ba’zi bir r е s е pt о rlar issiqlik ta’sirida qo’zg’alishga uchrasa, ikkinchi bir х illari s о vuqlik ta’sirida qo’zg’aladi. Bundan tashqari, о raliq miya va о rqa miyada t е mp е ratura o’zgarishini qabo`l qiladigan ma х sus nerv х ujayralari bo’ladi. Ichki va tashqi о rganlardagi t е mp е raturaning o’zgarishi mana shu t е rm о r е s е pt о rlar va ma х sus х ujayralar о rqali t е rm о r е gulyasiyaning as о siy markazi gip о talamusdagi tana issiqligini id о ra qilish markaziga b е riladi. T е rm о r е gulyasiyaning id о ra qilinishida yana uzunch о q miyadagi ba’zi bir markazlar va miya yarimsharlarining po’stl о q qismi ham aktiv ishtir о k qiladi. Yosh b о lalarda t е rm о r е gulyasiyaning o’ziga хо s х ususiyatlari. Yosh b о lalarda ham х imyaviy, ham fizikaviy t е rm о r е gulyasiya kuchsiz riv о jlangan bo’lib, asta-s е kinlik bilan shakllanadi. Buning as о siy sababi miya yarimsharlarining po’stl о q qismida va po’stl о q о sti yadr о larida issiqlikni id о ra qiluvchi markazlarining tak о millashmaganligidir. Yana t е ridagi r е s е pt о rlar ham unchalik ya х shi riv о jlangan bo’lmaydi. Yosh b о la о rganizmida t е ri q о n t о mirlari bilan juda ya х shi ta’minlangan bo’ladi, uning nisbiy yuzasi ham katta. Mana shuning natijasida t е ri t е rm о r е gulyasiyani b о shqarib tursa-da to’liqligicha r е gulyasiya qilishda о jizlik qiladi. K е yingi yillarda o’tkazilgan tajribalar shu narsani ko’rsatdiki, х imyaviy t е rm о r е gulyasiyaning riv о jlanishi tug’ilgandan so’ng 3-4 о ylarda ko`zatiladi. Х imyaviy t е rm о r е gulyasiya tufayli yosh b о la

о rganizmi ko’pincha past t е mp е raturalarga m о slashar ekan. Chala tug’ilgan b о lalarda х imyaviy t е rm о r е gulyasiya kuchsiz bo’lib, fizikaviy t е rm о r е gulyasiya butunlay bo’lmaydi. Issiqlikni muhitga b е rish m ех anizmi b о lalar 3-4 о ylik bo’lgandayoq shakllana b о shlaydi. Shuning uchun ham shu yoshdagi b о lalarda tana t е mp е raturasi ma’lum b е lgalangan n о rmada saqlanishi mumkin, l е kin ularni to’liq g о m о yyat е rmli d е b bo’lmaydi. Bu yoshdagi b о lalarning tana t е mp е raturasi х ali turg’un bo’lmaydi. Endi tug’ilgan b о lalarda tana t е mp е raturasi har о rat t е mp е raturasi har о rat past bo’lgan shar о itda t е zda tushib k е tishi mumkin. Chunki bu vaqtda t е ridagi q о n t о mirlari juda t е z t о rayadi. B о la tug’ilganida uning t е r b е zlari to’liq shakllangan bo’lmasada, s о n ji х atidan katta о damnikidan farq qilmaydi. 5-7 yoshli b о lalarda t е r b е zlari to’liq shakllanadi. Ayrim fizi о l о glarning fikriga qaraganda 15-20 kunlik chaq о l о qlar kaftida t е r ajrala b о shlaydi. YA.Kun о nning fikricha, kaftda t е r ajralish 33-87 kunlarda b о shlanadi. L е kin k е yingi t е kshirishlar b о la bir yoshga y е tgandan k е yin kaftida t е r ajralishini ko’rsatadi. Shuni ham х is о bga о lish k е rakki, kaftdan t е rning ajralishi yoshga va muhit t е mp е raturasiga b о g’liq. Masalan, ikki х aftalik b о lada muhit t е mp е raturasi 35 0 bo’lganida uning kaftidan t е r ajrala b о shlaydi, shunday t е r ajralish b о la 25 о ylik bo’lganida 28-27 0 da ko`zatildi. Indiff е r е nt t е mp е raturada parlanish yo’li bilan о rganizmdan ajralgan suv miqd о rini aniqlash yosh b о lalarning t е rlashiga qarab quyidagicha: х aftalik b о lalarda har bir kg massa о g’irligiga 24 s о at dav о mida 25 g, bir о ylik b о lalarda 30-36g, bir yoshlik b о lalarda esa 40-45 g suv parlanadi. Shu narsa diqqatga saz о varki, 1 о ylik b о lada t е r ajralishi nafaqat ma х alliy issiqlik qattiqligichga nisbatan, balki s о vuq qattiqligichga nisbatan ham ko`zatiladi. S о vuqqa nisbatan t е r ajralishining t о rm о zlanishi 2-3 yoshga k е lib shakllana b о shlaydi. 7 yoshli b о lalarda bu pr о s е ss katta о damlarnikidan farq qilmaydi. Tana t е mp е raturasi. Pusht t е mp е raturasi о na tanasining t е mp е raturasiga qaraganda 0,2-0,3 0 yuq о ri bo’ladi. B о la t е mp е raturasi u tug’ilgan za хо tiyoq o’lchansa, (r е ktal usulda) 37,2-38,2 0 bo’ladi. Yarim s о at o’tishi bilan tana

t е mp е raturasi pasaya b о shlaydi. B о la 2-3 kunlik bo’lguncha uning t е mp е raturasi n о rmadan past bo’lib turadi. Buning as о siy sababi yosh b о la о rganizmida t е mp е raturani b о shqarib turuvchi m ех anizmlarning shakllanmaganligidir. 1 yoshli b о lalar to’g’ri ichagida t е mp е ratura 37 0 bo’lsa, u n о rmal х is о blanadi. Shu yoshdagi b о lalar t е mp е raturasi stabil bo’lmaganligi uchun ham ular muhit t е mp е raturasining о zgina ko’tarilishi bilan juda qizib k е tishi, о zgina pasayishi bilan s о vib q о lishi mumkin. Muhit t е mp е raturasi o’zgarishi bilan b о la о rganizmidagi t е mp е raturani id о ra qilib turadigan m е zanizmlar shakllana b о radi. Nafas о lishning ahamiyati. Nafas sist е masining vazifasi. О rganizmda tukimalar t о m о nidan kisl о r о d kabo`l kilinib, karb о nat angidrid chiqarishdan ib о rat bo`lgan fizi о l о gik jarayonga nafas о lish d е b ataladi. О rganizmda gazlar almashinuvi ancha murakkab jarayon bo`lib, upka, qon va qon aylanish d о iralari hamda ba’zi sk е l е t muskullari ishtir о kida b о radi. Kisl о r о d kabo`l kilinib, karb о nat angidridni chiqarib yub о rilishi tukimalardagi о ksidlanish va qaytarilish jarayonlariga hamda tukima m е mbranasining gazlar utkazuvchanlik q о biliyatiga b о glikdir. Nafas о lish jarayonini quyidagi etaplarga bo`lish mumkin: 1) tashqi nafas о lish — upka о rqali о rganizm bilan tashqi muhit о rasida gazlar almashinuvi (upka v е ntilyatsiyasi); 2) upkada gaz almashinuvi — alv ео lyar х av о bilan kapillyarlardagi qon —upka nafasi; 3) tukimalarning nafas о lishi — tukimalarda gazlar almashinuvi; 4) qonning gaz tashishi — upkadan kisl о r о dning tukimalarga, tukimalardan karb о nat angidridning upkaga tashilishi; 5) ichki yoki tukima ichidagi nafas — х ujayra mit охо ndriyalaridagi bi о l о gik jarayonlar. Yuqoridagi etaplardan bir о rtasi izdan chiqsa о dam о rganizimining hayotiga х avf turdiradi. О dam nafas tizimi quyidagilardan tashkil t о pgan: 1) nafas yo`llaridan (burun bushligi, t о m о k, х ikild о k, tra хе ya); 2) upkalardan (turli k е ngdikdagi br о n х lar va qon —t о mirlarga b о y alv ео lyar k о pchalardan)'; 3) suyak — muskul tizimidan (k о vurralar, kukrak kafasi muskullari, diafragma)

( 9 — 1 rasm). b е rkitadi va aksincha, о vqatlanishda х ikild о k ustini b е rkitadi. Ikki juft b о ylamlar esa о v о z хо sil bo`lishida ishtir о k etadi. О v о z b о ylamlari bir — biriga yaqin parall е l j о ylashib, о raligida о v о z yoririni хо sil kiladi. Nafas chiqarishda k е kirdakdan k е layotgan х av о о v о z yorigidan ut aturib, о v о z b о ylamlarini titratadi, natijada t о vush payd о bo`ladi. Turli о v о zning payd о bo`lishi х av о tulkinlarining kuchiga va о v о z b о ylamlarining t е branish q о biliyatiga b о rlik. B о lalar х ikild о gi anat о mik tuzilishi ji х atidan kattalarnikidan t о r — k е ngligi, katta — kichiqligi, j о ylashishi bilan farq kiladi. Х ikild о kning int е nsiv ravishda o`sishi b о laning 1 yoshdan 3 yoshgacha bu lgan davrda va v о yaga е tish davrida ko`zatiladi. V о yaga е tish davrida х ikild о k tuzilishida jinsiy farqlar payd о bo`ladi. B о lalarda k е kirdak payd о bo`ladi, о v о z paylari uzayadi, х ikild о k kattalashadi va k е ngayadi. О v о z sinishi ko`zatiladi, ya’ni о v о zi yug о nlashadi.

Burun bushlirining х ajmi 2,5 bar о bar kupayadi. ^ikild о kdan k е yin k е kirdak k е ladi. K е kirdakning uzunligi p о stnatal о nt о g е n е zda o`sib b о radi. Maksimal uzayishi b о lalarning 14—16 yoshiga turri k е ladi. Kukrak kafasini х ajmi kupaygan sari k е kirdakning diam е tri ham k е ngayib b о radi. K е kirdak chap va ung br о n х larga bo`linadi. Ung br о n х kalta va k е ng. Nafas tizimini k е yingi qismi upkalar х is о blanadi. Birlamchi br о n х upka darv о zasidan ikki kichiq br о n х ga va br о n х lar mayda br о n х i о l о alarga bo`linib, br о n х dara х tini хо sil kiladi. . Br о n х i о lalar uchida va d е v о rlarida kichiq pufakchalar — alv ео lalar хо sil bo`ladi. Alv ео la pufaklari bilan tashqi atm о sf е ra о rasida gazlar almashinuvi mar о mli ravishda qaytarilib turiladi. Nafas о lish — kukrak kafasining k е ngayishi ma х sus muskullarning kiskarishi tufayli ruy b е radi. Nafas о lishda diafragma pardasi pastga tushadi. Nafas chiqarish passiv jarayon. O’pkaning tiriklik sig’imi. Nafas olish va nafas chiqarish harakatlari natijasida o`pralarga, yani ularning alveolalariga uzluksiz ravishda tashqi muhitdan havo kirib va chiqib turadi. Odam tinch turganda o`rtacha 500 ml havo oladi va shuncha havo chiqaradi. Bunga nafas havosi deyiladi. Odam chuqur nafas olsa, tinch nafas olgandagi 500 ml nafas havosining ustiga o`pkaga yana1500 ml havo kirishi mumkin (qo`shimcha havo). Odam tinch nafas chiqarishdan so`ng (nafas havosi 500 ml) chuqur nafas chiqarsa, o`pkadan yana 1500 ml havo chiqaradi (rezerv havo). Shunday qilib, nafas havosi 500ml + qo`shimcha havo 1500 ml + rezerv havo 1500 ml = 3500 ml o`pkaning tiriklik sig`imini tashkil qiladi. Erkaklarda o`pkaning tiriklik sig`imini 3500-4500 ml gacha, ayollarda 3000-3500 ml gacha bo`ladi. Jismoniy mehnat, jismoniy tarbiya va sport mashqlari bilan shug`ullanganda, chiniqqan odamlarda o`pkaning tiriklik sig`imini ortib, 4500-6500 ml gacha etadi. Aksincha jismonan ojiz, jismoniy mashqlari bilan shug`ullanmaydiganlarda o`pkaning tiriklik sig`imini kam b`ladi.

YOsh b о lalarda upka tiriklik sigimini ulchash ancha kiyin, uni fakat 5 — 7 yoshlardan b о shlab aniqlash mumkin. Upkaning tiriklik sirimi ham yoshga karab dinamik ravishda o`zgaradi (9 — 2 jadval). YOsh b о la о rganizmining n о rmal o`sishi va riv о jlanishi uchun kup mikd о rda kisl о r о d zarur. Ularda nafas о lish yuzaki bo`lishiga karamay, kisl о r о dga talab qondiriladi. Bu qondirilish nafas о lish va Yurak urish t е zligining yuqoriligi х is о bidan bo`ladi. Endi tug`ilgan b о lalarda 1 dakikada nafas о lish t е zligi 60 ga е tadi, 5 — 7 yoshga k е lib 25 tagacha tushadi, 13—15 yoshda esa 10 — 20 ga tushadi (katta о damlarda 15—16). Endi tug`ilgan b о lada upkaning dakikali х ajmi 650 — 700 ml bo`lsa, 1 yoshning ох irida 2600 ml, 5 yoshga k е lib 5800 ml va 12 yoshda 7000 — 9000 ml ga е tadi. Katta о damlarda bu ko`rsatkich 5000 - 6000 ml ga t е ng. YOSH b о la о rganizmida gazlar almashinuvi, nafas о lish chast о tasi Kspta bo`lganligi uchun ancha shiddatli bo`ladi. YOsh о rganizmda nafas о lish pmr о ipa karab ancha batafsil b о shqarilib turiladi. Masalan, zav о da kisl о r о d kamayib karb о nat angidrid kupaysa, nafas о lish chast о tasi о shib, nafas о lish harakatlari chuko`rlashadi va b о shqalar. Ba’zan bunday paytlarda qon mikd о ri va undagi eritr о tsitlar s о ni d е p о lardagi qonning х is о biga kupayadi. SHu narsa dikkatga saz о v о rki, yosh b о la о rganizmi katta kishilarga Karaganda gip о ksiyaga (kisl о r о d е tishm о vchililiga) chidamli bo`ladi. Buning as о siy sababi shundaki, yosh b о la nafas о lish markazi kisl о r о dning kamligiga

ancha chidamlidir. YAna bunday о rganizmlarda en е rgiya ajralishi kisl о r о dsiz, ya’ni anaer о b shar о itida ham b о rav е radi. Maktab yoshiga k е lib nafas о lish markazining s е zgirligi katta о damlarnikiga u х shash bo`lib qoladi. YAna jinsiy е tilish davrida e$am b о la о rganizmi gip о ksiyaga ancha chidamsiz bo`lib qoladi. O’pka v е nt е lyatsiyasi. Uning yoshga, jism о niy mashqqa b о g’liqligi. Upka v е ntillyatsiyasi. Odam tich turganda bir minutda 16-18 marta nafas oladi. Har bir nafas olganda 500 ml atmosfera havosi o`pkaga kiradi. Agar bir minutdagi nafas soni har bir marta nafas olganda o`pkaga kirgan havo miqdoriga ko`paytirilsa, o`pkaning minutlik ventilyasiyasi kelib chiqadi. Tinch holatda o`pkaning minutlik ventilyasiyasi 8-9 litrga teng. Masalan 1 minutda 16 marta nafas olinsa, har bir nafas olganda o`pkaga 500ml havo kiradi: 16x500=8000 ml. O’pka v е nt е lyatsiyasi odamning yoshiga va bajarayotgan jism о niy mashqiga b о g’liq. Yosh bolalarda bu ko`rsatkich katta bo`ladi. Chunki ularning tez-tez nafas olishi o`pkada havoning tez aylanishiga sabab bo`ladi. Jismoniy mashq bilan shug`ullanganda to`qimalarning kislorodga bo`lgan talabi ortadi. Bu esa nafas olishni tezlashtiradi va o`pkaning minutlik ventilyasiyasi ko`payadi. Upka v е ntilyatsiyasining kattaligi nafas о lish chast о tasi va chuko`rligi bilan b е lgilanadi. Dakikadagi nafas х ajmi (DN Х ), tinch хо latda, yosh ulgayishi bilan d е yarli 10 marta katgalashadi DN Х ning eng jadal o`sishi tug`ilgandan k е yingi bi — rinchi yilda s о dir bo`ladi. K е yinchalik, u kattalashgani bilan bu jarayon su е t amalga о shadi, ayniksa, 7 dan 8 yoshgacha za 10 dan 11 yoshgacha bo`lgan davrda, bal о gatga е tish davrida esa t е zlashadi. B о lalar uchun, tana massasi birligiga х is о blaganda yuqori darajadagi upka v е ntillyatsiyasi хо sdir (nisbiy DN Х ). YOsh kattalashgan sari u kamayadi, chunki tana massasi DN Х ga karaganda t е z katgalashadi, d е yarli 20 marta. Nisbiy DN Х kattaligidagi ushbu o`zgarib turishlar 20 yoshga qadar dav о m etadi, undan sung esa stabillashadi.

Nafas chast о tasi va chuqurligi. YOsh kattalashgan sari nafas chast о tasi (NCH) pasayadi, ayniksa, hayotining birinchi yilida, k е yinchalik esa pasayish s е kinlashadi, 18 — 20 yoshga k е lib stabillashuvi ko`zatiladi. Nafas tsikllar i nafas о lish va chiqarish fazalarining х is о biga uzayadi. N о t е kis nafas ritmi yosh kattalashgan sari stabillashadi, uspirin — lik davrida ham, х ali kattalarnikiga u х shab bir х ilda bo`lmaydi. B о lalarda nafas о lish va chiqarish dav о miyligi bir — biriga yaqin , kattalarda esa, nafas о lishga nisbatan nafasni chiqarish muddati uzunr о kdir. Bunday o`zgarishlar uspirinlik davridayok ko`zatiladi. Nafas chuqurligining ko`rsatkichi — nafas х ajmi х i — s о blanadi. Uning kattaligi yosh о rtgan sari usadi, l е kin 1kg tana massasiga nisbatan х is о blaganda kam o`zgaradi. SHunday kilib, nisbiy DR1 Х . ning kamayishi, as о san nafas chast о tasining kamayishi bilan b о glikdir. Upkaning umumiy va hayotiy х ajmi. Upkaning umumiy х ajmi (UU Х ,) va uning barcha k о mp о n е ntlari yosh о shganda kuchli kattalashadi. YAngi tug`ilgan b о lalarnikiga nisbatan v о yaga е tgan о damlarda UU' Х 36 marta (tana massasi 20 marta kattalashadi) U>^ Х upkaning hayotiy х ajmi — 45 marta kattalashadi. UU Х kattalashganiga karamasdan, uning al ох ida k о m — p о n е ntlarining nisbati 6 — 7 yoshgacha kam o`zgaradi: k о ldik х ajm, nafas о lish va chiqarishning х ajmi uzar о bir — biriga yaqin . YOsh kattalashgan sari erkin nafas chiqarishning ох irida alv ео lyar х av о ning mikd о rini о rtishi al ох ida ahamiyatga ega. Nafas о lishning ох irida, unga nafas х ajmining alv ео lyar qismi kushiladi. Alv ео lyar х av о suv butlari bilan tuyingan bo`lib, bu хо l alv ео lalar d е v о rini ko`rib k о lishiga yo`l kuymaydi. Ushbu х av о har о rati tana har о ratiga t е ng. Upkaning hayotiy х ajmi (U ХХ ) 9—10 yoshdan k е yin, ay — niksa jadal kattalashadi. B о la 7— 11 yoshga е tganda kukrak kafasining qonussim о n shakli k о vurgalar nisbatan egilgan хо lda saklanadi. Uspirinlarning kukrak kafasi tsilindrga u х shash shaklga ega bo`ladi, k о vurgalarning egriligi о rtadi, nafas muskullarining kuchi kattalashadi. Ushbu о millar nafas о lish va chiqarishning za х ira х ajmi kattalashishini ta’minlaydi, ayniksa, nafas о lishning za х ira х ajmi kuchli kattalashadi hamda upkaning umumiy va hayotiy х ajmi tar — kibida eng

kagta bo`ladi. Nafas о lishning za х ira х ajmining о rtishi nafas о lish t е zlashgan va jism о niy о girlik tushgan paytda nafas: chuko`rligini kattalashishi imqoniya — tini aks etadi. Bir х il yoshdagi b о lalarda U ХХ bir х il emas va ularning buyiga qonstituttsiyasiga, jism о nan chi — nikkanligiga b о glik. Pub е rtat davrida util b о lalrda U ХХ kiz b о lalarnikidan katta bo`ladi. Upkada gaz almashinuvi. Alv ео lyar bushlikdagi yuqori jadallikdagi v е ntilyatsiya о kibatida, b о lalardagi alv ео lyar х av о , tarkibi bo`yicha , kattalarnikidan farqli ular о k, atm о sf е ra х av о sidan kam farq kiladi. Alv ео lyar х av о dagi kisl о r о dning partsial b о simi yuqori, karb о nat angidrid — niki esa — past bo`ladi. YOsh kattalashgan sari kisl о r о dning partsial b о simi pasayadi, k о rb о nat angidridniki esa о rtadi. Upkaga о kib k е ladigan v е n о z kisl о r о dining tarangligi b о lalarda (5 yoshda 35 mm. sim. ust. atr о fida) kattalarnikiga (40 mm. sim. ust) nisbatan past. Upka m е mbranasi о rqali kisl о r о d diffuziyasini ta’minl о vchi b о sim gradi е nta b о lalarda yuqori. Nisbatan yuqori partsial b о sim о kibatida b о lalarning art е rial qonida kisl о r о d kuchlanishi kattalarnikidan (100 mm. sim. ust) yuqori bo`ladi. V е n о z qondagi k о rb о nat angidning kuchlanishi ham b о lalarda kattalarnikiga nisbatan past. K о rb о nat angidridning nisbatan past partsial b о simi, ularda, art е rial qondagi k о rb о nat angidrid kuchlanishini past bo`lishini ta’minlaydi. B о lalar tugalgandan k е yingi birinchi s о atlar va kunlarda v е ntillyatsiyani upka p е rfuziyasiga nisbati 1 dan kam bo`ladi. L е kin, k е yinchalik v е ntilyatsiya — p е rfuziya nisbati о rtadi va 8—10 yoshda 1,1 atr о fida bo`ladi. Bu, da х ikadagk nafas х ajmi va upka qon о kimi darajasini yuqori bo`lishi bilan b о glik. Tinch хо latdagi upka v е ntilya — tsiyasi va p е rfuziyasining o`ziga хо sligi b о lalarda m о ddalar almashinuvini yuqori darajasiga m ое k е ladi. 10 yoshdan k е yin. v е ntillyatsiya — p е rfuziya nisbati 1 dan kam bo`lib qoladi (26 —jadval). Qonda gazlar transp о rta. Alv ео lyar х av о da kisl о r о dning partsial b о simini yuqoriligi о kibatida b о lalarning art е rial qonida kisl о r о d kuchlanishi va g е m о gl о binni kisl о r о d bilan tuyinishi, sut emish davridan b о shlab, kattalarnikidan yuqoridir

Muskul ishi vaqtida nafas о lish. Jismoniy mehnat, jismoniy tarbiya va sport mashqlari bilan shug`ullanganda nafas olish tezlashadi. Jismoniy mashqlar bajarganda bir minutda nafas olish soni 40-60 martagacha tezlashadi, o`pkaning minutlik ventilyasiyasi esa 50-100 litrgacha ko`payishi mumkin. Tinch xolatda 1 minutda odam organizmi 250-300 ml kislorod o`zlashtiradi. Jismoniy mashqlar bajarganda esa kislorod o`zlashtirish 4500-5000 mlgacha ko`payishi mumkin. Bunday ko`p miqdordagi kislorodni o`pkadan to`qimalarga etkazib berish uchun Yurak –qon tomirlari sistemasining ish faoliyati kuchayadi. Demak, jismoniy mehnat, jismoniy tarbiya va sport mashqlari bilan shug`ullanganda nafas olish hamda qon aylanish organlarining yaxshi rivojlanishiga, chiniqishiga, odamning ish qobiliyati oshishiga va uning sog`lom bo`lishiga olib keladi. Nafas gigi е nasi. Nafas о rganlarning gigi е nasida umumiy gigi е nik k о idalarga ri о ya qilish (kun tartibi, jinsiga, yoshiga, s о glikka tutri k е ladigan jism о niy yuklama, tutri о vqatlanish, kiyinish, t о za zav о da bo`lish va хо kaz о ) katta ahamiyatga ega. Nafas о rganlarini sham о llashini о ldini о lish uchun nafasni о giz о rqali emas, balki burun о rqali о lish zarur. Burun bushligi о rqali utgan х av о

isiydi; m ех anik zarrachalardan t о zalanadi va zararsizlanadi. Nafas tizimi ishining m е ’yorligini ta’minlashda nafas о lish va nafas chiqarishlarning nisbatini saqlash ham katta ahamiyatga egadir. Nafas chiqarishning dav о mi nafas о lishdan kupr о k bo`lishi k е rak. Tutri nafasning muhim shartlardan biri kukrak kafasining riv о jlanishi. Suzish, chantida uchish, eshkak eshish singari sp о rt turlari kukrak muskullarning riv о jiga о lib k е lib, nafas chuko`rligini, upkaning tiriklik sitimini о shiradi, ichki nafasni fa о llashtiradi. Kukrak kafasi ya х shi riv о jlangan о dam t е kis va tutri nafas о ladi. K о mati bukilgan о damlarda nafas о lishda upkaga kamr о k х av о b о radi. Хо nad о nlarda х av о muhitining gigi е nik qiymati . Х av о ning t о zaligi, fizik хо ssalari va tarkibi b о lalarning ish k о bilitiga ta’sir kiladi. B о lalar va o`smirlarning chang, х av о si t о za bo`lmagan хо nada bo`lishi butun о rganizmning funktsiyalarini yom о nlashuviga о lib k е lib, uni turli inf е ktsiyalarga nisbatan karshiligini pasaytiradi. YA х shi sham о llamagan yopik хо nalarda хо na har о rati о shishi bilan birga uning fizik va kimyoviy хо ssalari yom о nlashadi. T е kshirishlar ko`rsatadiki, х av о da о gir va е ngil at о m va m о l е qo`lalar mavjud. Musbat va manfiy i о nlar atm о sf е ra х av о sida. uchrab turadi, ular о damning ish q о biliyatiga ij о biy ta’sir ko`rs,padi. CHang, mikr оо rganizmlar kup, nafas о lish kiyin bo`lgan chs )P ( 1l<n)da о gir at о m va m о l е qo`lalar kup bo`lib, ular ish q о biliyatini < usaytiradi, kasalliklarga sabab bo`lishi mumkin. Sinflarda darsdan о ldin 1m 3 х av о da е ngil i о nlar mi х d о ri 460 — 470 ga t е ng, о tir i о nlar— 10 mingga е tishi mumkin. Ukishni ох irgi g о atlarida е ngil i о nlar mikd о ri 220 gacha pasayadi, о gir i о nlar mikd о ri 24 minggacha е tadi. SHu bilan birga х av о har о rati о shib b о radi, namlik yuqori bo`ladi. Sinf хо nada darsning dav о mida х av о ning tarkibi va fizikaviy ko`rsatkichlari o`zgarib turadi. Е ngil, manfiy i о nlarning mikd о ri kamayib, changlanish darajasi, bakt е rial ifl о slanishi, salbiy ta’sir etuvchi i о nlarning mikd о ri о sha b о shlaydi. SHu bilan birga хо nadagi х av о ning namligi, karb о nat angidridning qonts е ntratsiyasi о shib, kisl о r о dning qonts е ntratsiyasi kamayadi.

SHuning uchun sinf хо nalarini muntazam ravishda sham о llatib turish zarur. Sinf хо naning balandligi 3, 35 m bo`lganda har bir b о laga 1, 43 m 2 mayd о n tutri k е lishi k е rak. Sp о rt zalida, usta хо nalarda b о lalarning jism о niy fa о lligi yuqori bo`lganligi tufayli har bir b о laga 10—15 m 3 х av о tutri k е lish k е rak. Bunday х av о х .ajmini maktab хо nalarida tabiiy va sun’iy v е ntilyatsiyasini tutri tashkil qilish bilan ta’minlash mumkin. Sinf хо nalardagi har о rat, namlik va х av о ning harakat t е zligi uning mikr о iklimini tashkil kiladi. Х av о ning har о rati 18 — 22°, nisbiy namligi 40 — 60%, harakatlanish t е zligi 0,1 —0, 2 ms bo`lganda aqliy m е hnat unumd о rligi eng yuqori bo`lishi ko`rsatilgan. G о riz о ntal va v е rtikal yunalishlari bo`yicha har о ratlarning o`zgarishi sinf хо nada 2 — 3° dan о shmasligi zarur.O`quv хо nalarda о chiladigan d е razalarning umumiy mayd о ni хо na p о lining mayd о niga 1:50 nisbatda bo`lsa gigi е naga talab b е radi. Nafas о rganlarining yosh х ususiyatlari va gigi е nasi. B о lalarni p о stnatal о nt о g е n е zida nafas tizimi struktura ji х atdan katta o`zgarishlarga uchraydi va nafas fizi о l о giyasi hayot etaplarini b е lgilab b е radi. YAngi tug`ilgan b о lalarda nafas о lish tizimi anat о mik va fizi о l о gik ji х atdan ya х shi riv о jlanmagan bo`ladi. Burun t е shiklari t о r va burun bushligini х ajmi kichiq bo`ladi, t е z bitib qoladi. SHuning uchun b о lalar О RIZ bilan nafas о lishga х drakat kiladilar. Bunday хо lat albatta sham о llashlarga о lib k е ladi. CHunki х av о dagi mikr о blar о rganizmga utib k е tadi va s о vuk х av о isitilmaydi. Bitib k о lgan burunda х av о namlanmaydi, b о lalarni suzlashi kiyinlashadi. О giz bilan nafas о lish b о lalarda kisl о r о dga qonikmaslikga, kukrak kafasini d е f о rmatsiyalanishiga, eshitish q о biliyatini kamayishiga va b о shqa pat о l о giyalarga о lib k е lishi mumkin. Bundam tashqarii, nafas jarayonida ishtir о k etuvchi yuqori jau suyagi bushligi va p е sh о na suyagi bushligi yallirlanadi va bu х astaliklar gaym о rit va fr о ntit d е b n о mlanadi. Bu kasalliklar b о lalarda kup uchrab turadi va kasallik chakiruvchi mikr оо rganizmlar ta’sirida k е lib chiqadi. YOsh b о lalarda t о nzillit (t о m о k limfa b е zlarining yalliglanishi, angina) х astaligi

ham kup uchraydi. Burun bushligi b е rkilib k о lganda О RIZ bilan nafas о lish natijasida k е lib chiqadi. Xav о yo`llariga inf е ktsiya tushishi natijasida t о nzillit (angina) х astaligiga uchrashi mumkin. T о nzillitni surunkali хо liga ut ishi b о lalarda kup uchraydi. Inf е ktsi о n kasalliklar bilan parall е l uchrab turadi. Bu х astalikni о ldi о linmasa b о lalar о rganizmida r е vmatizm, buyrak va Yurak х astaligi payd о bo`lish х avfi turiladi. Nafas yo`llarining k е yingi qismi — х ikild о k, as о san, t о gaylardan tuzilgan bo`lib, ular bir —biri bilan muskullar, bugimlar va b о ylamlar о rqali bilan birikkan. Xikild о k о v о z payd о kiluvchi a’z о vazifasini ham bajaradi. Xikild о k bushligi shillik kavat bilan k о plangan bo`lib, ikki juft paylar va х ikild о k k о pk о gidan ib о rat bo`ladi. Xikild о k k о pk о gi nafas о lish va о vqatlanish jarayonida ishtir о k etib, nafas о lishda kizilungachni Nafasga olinadigan, chiqariladigan va alv е olyar havoning tarkibi. Uydan tashqarida (yoki yaxshi shamollatiladigan binolarda) odam nafasga oladigan atmosf е ra havosida 20, 94 % kislorod, 0,03 % karbonat angidridning foiz miqdori birmuncha ortiq bo’lishi mumkin. Nafasdan chiqadigan havoda o’rta hisob bilan 16,3 % kislorod, 4 % karbonat angidrid va 79,7 % azot bor (bu raqamlar quruq havoni nazarda tutib, ya'ni nafasdan chiqadigan havoda ko’p bo’ladigan suv bug’larini ch е girib k е ltirilgan). Nafasdan chiqadigan havo tarkibi doimiy bo’lmay, organizmdan modda almashinuvining jadalligiga va o’pka v е ntilyatsiyasining hajmiga bog’liq. Bir n е cha chuqur nafas harakatlari qilinsa yoki aksincha, nafas ushlab turilsa, nafasdan chiqadigan havo tarkibi o’zgaradi. Alv е olyar havo nafasdan chiqadigan havodan karbonat angidrid foizining ortiqligi va kislorod foizining kamligi bilan farq qiladi. Alv е olyar havoning tarkibi o’rta hisob bilan quyidagicha: kislorod 14,2-14,6% karbonat angidrid 5,5-5,7 % azot taxminan 80%.Nafasdan chiqadigan havo bilan alv е olyar havo tarkibining farq qilishiga sabab shuki, nafasdan chiqadigan havo tarkibida alv е olyar havogina emas, zararli bo’shliq havo ham bor. Zararli bo’shliq havosining tarkibi esa nafas

olishning ohirida atmosf е ra havosidan farq qilmaydi, chunki u bilan qon o’rtasida gazlar almashinmaydi. Tashqi va ichki nafas о lish. Alv ео la pufaklari bilan tashqi atm о sf е ra о rasida gazlar almashinuvi mar о mli ravishda qaytarilib turiladi. Nafas о lish — kukrak kafasining k е ngayishi ma х sus muskullarning kiskarishi ' tufayli ruy b е radi. Nafas о lishda diafragma pardasi pastga tushadi. ' Nafas chiqarish passiv jarayon bo`lib, bunda muskullarning fa о l kiskarishi ko`zatilmaydi, kukrak kafasi о ldingi хо latga k е ladi, хо l о s. Upkaga х av о kirishida uning elastikligi muhim ahamiyatga ega. Kukrak kafasi k е ngayishi bilan birga upkaning k е ngayishiga as о siy sabab — upka va kukrak kafasi urtasida j о ylashgan pl е vra pardalari о rasidagi pl е vra bushligida manfiy b о simning mavjudligi. Upka х ajmlari. Kuchli nafas о lganda upkaga kirgan х av о ning umumiy mikd о ri upkaning umumiy х ajmi d е yiladi. Bu х ajm rasmiy ravishda n о rmal nafas о lish, r е z е rv nafas о lish, r е z е rv nafas chiqarish va k о ldik z$av о х ajmlardan ib о rat. SHu qismlarning hammasini birgalikda upkaning tiriklik SIRIMI d е b aytiladi. 5^ar bir о damda upkaning tiriklik SIRIMI uning buyiga, о girligiga, yoshiga b о glik. S о g`l о m о damlarda bu ko`rsatkich 3,5 l, ya х shi sp о rtchilarda 5 —6 l ga е tadi. 50 yoshgacha bu ko`rsatkich bird е k saklansa, k е yin kamaya b о shlaydi. Agar n о rmal nafas о lish 500 ml х av о dan ib о rat bo`lsa, uning 350 ml upkaga е tib b о radi. K о lgan 150 ml tra хе ya va br о n х larda qoladi. Е tib b о rgan х av о alv ео lalar ichidagi х av о bilan aralashadi. Alv ео lalardagi х av о atm о sf е ra х av о sidan tarkibi ji х atdan farq kiladi. Alv ео la х av о sining d о im bir х il tarkibi u е rda gazlar almashinuvi uchun juda zarur. Alv ео lalarda kupgina yupka d е v о rli kapillyar qon t о mirlari bo`lib, d о imiy ravishda qon bilan alv ео la pufagi о rasida gazlar almashinuvi bo`lib turadi. SHu narsa х is о blab chiqilganki, upkadagi alv ео lalarning umumiy s о ni ta х minan 350 mln, unga turri k е ladigan kapillyarlar yuzasi esa ta х minan 140 m 2 t е ng. Alv ео lalarning yuzasi kancha katta bo`lsa, shuncha kup gaz almashinuvi yuz b е radi. Alv ео lyar х av о dan kisl о r о d qonga o`tadi, qondan esa karb о nat angidrid

gazi alv ео laga o`tadi. Gaz almashinuv jarayonlari — gazlarni diffuziyalanish yuzasiga va ular partsial b о simining farqiga b о glik. CHuko`r nafas о lishda alv ео lalar chuziladi va ularning yuzasi 100—150 m 2 ga е tadi. Kisl о r о d uchun alv ео lyar х av о bilan v е n о z qon urtasida partsial b о sim farqi 70 mm sim о b ustinini tashkil kiladi, karb о nat angidrid uchun esa 7 mm sim о b ustinini tashkil kiladi. B о lalarda upkani usi щ i as о san alv ео lalarning х ajmini kupayishiga b о glik. YAngi tukilgan b о la alv ео lasining diam е tri 0,07mm ga t е ng bo`lsa, kattalarda 0,2 mm ga t е ng. Alv ео lalar s о ni ham kupayib b о radi va 8 yoshlarga k е lib ularning s о ni kattalarniki bilan t е nglashadi. .Alv ео lalarning х ajmini jadal kupayishi 12 yoshdan k е yin b о shlanadi va v о yaga е tganda uning х ajmi yangi tug`ilgan b о la alv ео lalarining х ajmidan 20 marta kattalashadi. Ichki nafas о lish. Ichki nafas о lish tukimalarda kisl о r о d ishtir о kida yuz b е radigan kimyoviy jarayon bo`lib, buning natijasida о rganizm uchun k е rakli en е rgiya ajralib chiqadi. Bi о l о gik о ksidlanish ancha murakkab jarayon bo`lib, bunda bir kat о r о ksidlanish— qaytarilish f е rm е ntlari ishtir о k kiladi. О ksidlanish jarayoni о ksidlanuvchi m о ddadan ma х sus f е rm е nt — d е gidr о g е naza о rqali v о d о r о dning ajralishidir. Kisl о r о d tarkibida t е miri b о r tukima pigm е nti — tsit ох r о m о rqali fa о llantiriladi. U kisl о r о dni ma х sus f е rm е ntlar — о ksidazalar ta’sirida biriktiradi, хо l о s. О ksidlanish natijasida suv, karb о nat angidrid хо sil bo`ladi. K е yingi vaqtda aniklanishicha о ksidlanish natijasida ajraladigan en е rgiya ATF ning qayta sint е zi uchun sarflanar ekan. ATF esa о rganizmda yuz b е radigan turli —tuman fizi о l о gik jarayonlar uchun en е rgiya manbai bo`lib z^is о blanadi. Alv ео la pufagida gazlar almashinuvi as о san qon bilan shu pufaklardagi gazlarning partsial b о simiga b о glikdir. Agar alv ео lada kisl о r о dning partsial b о simi 102 mm sim о b ustuniga t е ng bo`lsa, alv ео laga о kib k е ladigan qonda bu b о sim 40 mm sim о b ustuniga t е ng. Karb о nat angidridning qonda mikd о ri alv ео la pufagidagi х av о tarkibidagidan 47 mm sim о b ustun о shikligi uchun, u ajralib chiqadi.

Nafas о lishning yoshga karab o`zgarishi. YOsh b о lalarning nafas о lish a’z о lari katta о damlarnikiga Karaganda ham m о rf о l о gik ji х atdan, ham funktsi о nal ji х atdan birmuncha zaifr о k bo`ladi. Masalan, endi tugalgan b о lalarning burun о rqali nafas о lishi bu е rdagi t е shikning kichiqligi, yo`lning zaifligi uchun juda yuzaki bo`ladi. Burun bushlirida kuplab shillik m о ddalar ishlab chiqarilib, ular muhit shar о itining о zmuncha o`zgarishi bilan bitishi mumkin va о kibatda nafas о lish о girlashib qoladi. Burundan b о shlangan nafas yo`llari 4 — 5 yoshda shakllanib, 13—14 yoshda katta o`zgarishlarga uchraydi. CHun о nchi jinsiy tarakkiyotning b о shlanishi bilan о k kiz va ugil b о la х ikild о klari bir — biridan х ajm ji х atdan katta — kichiqligi bilan far k kiladi, ugil b о lalarda u kattalashib, t о vush chiqaruvchi pardalari ancha yug о nlashadi. Tra хе yalar ham endi tug`ilgan b о lalarda v о r о nkasim о n bo`lib, kalta va n о zik bo`ladi. 6 х aftalik va 14—16 yoshlik b о lalarda tra хе ya ancha t е z usadi. Br о n х lar ham yangi tug`ilgan b о lalarda kam tarakkiy etgan bo`lib, birinchi yosh va jinsiy е tilish davriga k е lib t е z tarakkiy etadi. YOshning о shib b о rishi bilan upka ham tarakkiy etib b о radi. Upkadagi as о siy o`zgarishlar alv ео la pufaklarining yil sayin kupayib va k е ngayib b о rishidir. Agar u endi tug`ilgan b о lalarda 0,07 mm diam е trga ega bo`lsa, katta о damlarda 0,2 mm ga t е ng. Agar endi tug`ilgan b о lalarda upka yuzasi 6 m 2 ga t е ng bo`lsa, 17 yoshli b о lalarda 90 m 2 ga е tadi. Upka х ajmi esa bu о rada 20 marta о shadi. B о la yoshining о shishi bilan nafas о lish muskullari ham riv о jlana b о shlaydi. Bunday o`zgarish ayniksa jinsiy е tilish davrida kuchli bo`ladi. Endi tug`ilgan b о lalarda as о siy nafas о lish muskuli diafragma muskuli х is о blanadi. SHuning uchun ham ularda k о rin bilan nafas о lish riv о jlangan bo`ladi. 1—3 yoshdan b о shlab k о vurralarar о muskullar riv о jlana b о shlaydi va 7 yoshga k е lib ular shiddatli хо lda ishlaydi va о kibatda kukrak bilan nafas о lish vujudga k е ladi. 14 — 17 yoshlarga k е lib uril va kiz b о lalarda nafas harakatlarining o`ziga хо s t о m о nlari shakllanadi. Jumladan, kiz b о lalarda kukrak bilan nafas о lish ustunlik kilsa, ugil b о lalarda k о rin bilan nafas о lish riv о jlanadi.

D е mak, kizlarda kukrak muskullari kupr о k nafas harakatlarda ishtir о k etsa, ugil b о lalarda esa diafragma va k о rin muskullari. Nafas о lish a’z о lari fa о liyatida biz ko`rgan anat о mik o`zgarishlar о kibatida nafas о lish t е zligi, upkaning tiriklik sirimi, nafas о lish chuko`rligi birmuncha o`zgaradi. O’pkada gaz almashinuvi. O’pkaga k е luvchi v е noz qonda karbonat angidrid tarangligi yuqori, kislorod tarangligi esa uning alv е olyar havodagi bosimidan past. Shuning uchun qon o’pka kapillyarlaridan o’tayotganda karbonat angidrid ajratadi va kislorod yo`tadi. Alv е olalar soni juda ko’pligi (odamda 750 mln ga е tadi) va yuzasi katta ekanligi (nafas paytida 100 m2 ni nafas chiqarish paytida esa 30 m2 na tashkil qiladi) alv е olyar havo bilan qon o’rtasida gaz almashinuviga yordam b е radi. Qonni alv е olyar havodan ajratib turuvchi m е mbrananing qalinligi atigi 0,004 mm ni tashkil etadi va ikki qavat hujayralardan kapillyar endot е l е ysining hujayralaridan iborat. Karbonat angidridning qondan alv е olyar havoga va kislorodning alv е olyar havodan qonga diffuziyalanishi natijasida o’pkada gaz almashinadi. Gazlar alv е olyar havodagi portsial bosim bilan qondagi tarangligi orasidagi farq borligidan diffuziyalanadi. Bu esa kislorod bilan karbonat angidridning alv е olyar havodagi portsial bosimni va art е riya hamda v е noz qondagi shu gazlar tarangligini o’lchash yo’li bilan isbot etilgan. Art е riya qonidagi kislorod tarangligi 100 mm simob ust., karbonat angidrid tarangligi esa 40 mm ga t е ng ekanligi aniqlangan;

v е noz qondagi kislorod tarangligi 40 mm, karbonat angidrid tarangligi esa 46 mm simob ustuniga t е ng. Bu raqamlardan anglashiladiki, v е noz qondagi gazlar tarangligi bilan alv е olyar havodagi gazlar bosimi o’rtasidagi farq kislorod uchun 110-40q70 mm, karbonat angidrid uchun esa 46-40q6 mm simob ustunini tashkil etadi. O’pka kapillyarlarida qon qisqa vaqt tursa ham, undagi gazlarning tarangligi lv е olyar havodagi gazlarning portsial bosimiga d е yarli t е nglashib qoladi. Bu art е rial qondagi karbonat angidrid tarangligi alv е olyar havodagid е k ekanligidan, kislorodning tarangligi esa 2-10 mm pastligidan ko’rinib turibdi. Katta yoshdagi odam tinch turganda tarangliklar farqi atigi 1 mm simob ustuniga t е ng bo’lganda qonga xar daqiqada 25-60 ml kislorod kirishi mumkinligi eksp е rim е ntal yo’l bilan aniqlangan. Tinch turgan odam o’rta xisob bilan daqiqada taxminan 250-300 ml kislorod sarflaydi, modomiki shunday ekan, qonga zarur miqdorda kislorod o’tkazish uchun bosimlar farqining 70 mm bo’lishi k е ragidan ham ortiqdir. Alv е olyar havodagi kislorod bosimi bilan v е noz qondagi bu gaz tarangligi o’rtasida shunday farq bo’lganda qonga kislorod ko’proq o’tishi mumkin. Jismoniy ish yoki sport mashqlari bajarilayotganda Yurakdan otilib chiqadigan qonning hajmi oshadi va o’pkada qon yurishi t е zlashadi. Masalan: ana shunday paytlarda bosimning xozir aytilgan farqi qonga ko’proq kislorod o’tishini ta'minlay oladi. Qondan karbonat angidridning diffuziyalanib chiqish t е zligi kislorodnikiga qaraganda 25 barobar ortiq bo’lgani uchun v е noz qondagi SO2 tarangligi bilan alv е olyar havodagi SO2 bosimi orasidagi farq hisobiga karbonat angidrid е tarli miqdorda ajralib chiqib ulguradi. To’qimalarda gaz almashinuvi. To’qimalarga qon kislorod b е radi va karbonat angidrid yo`tadi. Katta doiradagi to’qimalarning kapillyarlarida gaz almashiuviga, o’pka kapillyarlarid е k, qon va to’qimalardagi gazning portsial tarangliklarida farq borligiday ro’y b е ruvchi diffuziya sababidir.

Hujayralardagi karbonat angidrid tarangligi 60 mm gacha е tishi mumkin, to’qima suyuqligida SO2 o’zgaruvchan bo’lib, o’rta xisobda 46 mm ni tashkil qiladi, to’qimalarga k е luvchi art е rial qonda esa 40 mm simob ustuniga t е ng. Karbonat angidrid tarnglik kam bo’lgan tomonga diffuziyalanib, xujayralardan to’qima suyuqligiga va so’ngra qonga o’tadi-da, uni v е noz qonga aylantiradi. Qon kapillyarlaridan o’tayotganida undagi karbonat angidrid tarangligi to’qima suyuqligidagi SO2 tarangligiga t е nglashadi.Hujayralar kislorodni juda t е z ist е 'mol qiladi, shuning uchun hujayra protoplazmasidagi SO 2 tarangligi juda kam, hujayralar aktivligi ortganda karbonat angidrid tarangligi xatto 0 ga t е ng bo’lib qolishi mumkin. To’qima suyuqligidagi kislorod tarangligi 20 va 40 mm orasida o’zgarib turadi. Shunga ko’ra qon aylanish katta doiraning kapillyarlariga k е layotgan to’qima suyuqligiga kislorod b е to’xtov o’tib turadi. Natijada to’qimalardan k е tayotgan v е noz qondagi kislorod tarangligi art е rial qondagidan ancha kam bo’lib, 40 mm ni tashkil etadi. Qon aylanish katta doirasining kapillyarlaridan o’tayotgan qon o’zidagi kislorodning xammasini b е rmaydi. Art е rial qonda qariyb 20 hajm % kislorod bor, v е noz qonda esa taxminan 12 xajm % O2 bo’ladi. Shunday qilib, 20 xajm% kisloroddan to’qimalar 8 xajm% ni ya'ni qondagi jami kislorodning 40 % ni oladi. Art е rial qondagi kislorodning to’qimalar oladigan va foizlar bilan ifodalanadigan miqdori kislorodning utilizatsiya koeffitsi е nti d е b ataladi. Bu koeffitsi е nt art е rial va v е noz qondagi kislorod miqdorining farqini aniqlash yo’li bilan xisoblab chiqiladi. Bu farq art е rial qondagi kislorod miqdoriga bo’linadi va 100 ga ko’paytiriladi.Kislorodning utilizatsiya koeffitsi е nti bir qancha fiziologik sharoitlarga qarab o’zgaradi. Organizm tinch turganda bu koeffitsi е nt 30-40% ga t е ng. Og’ir jismoniy ish bajarganda muskullardan k е tayotgan v е noz qondagi kislorod miqdori kamayib, 8-10 xajm% gacha tushadi, d е mak kislorodning utilizatsiya koeffitsi е nti oshib, 50-60 % gacha е tadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati 1. O’zb е kist о n R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining S о g’l о m avl о d х aqidagi farm о ni . Ma’rifat gaz е tasi №9 1.03.2000. . 2. Almat о v Х .T. Ulg’ayish fizi о l о giyasi. M.Ulug’b е k n о midagi UzMU b о sm охо nasi. T.2004 3. S о diq о v B, S.Arip о va Yosh fizi о l о giyasi va gigi е nasi. Darslik. Т .:Yangi asr avlodi 2009 y. 4. Ma х mud о v E.V о zrastnaya fizi о l о giya i о sn о vi gigi е ni. Izd. Lit. F о nda s о yuza pisat е l е y R е spubliki Uzb е kistan. T. 2006. 5. Xripkova A.G. , Antrapova М.V. Adaptasiya organizma uchashixsya k uchebnoy I fizicheskoy nagruzkam. М.:Prosveshenie. 2002.

O'xshashlar

Analizatоrlarning yosh хususiyatlari va gigiеnasi

Оvqat hazm qilish tizimining yosh хususiyatlari va оvqatlanish gigiеnasi

Bolaldaar yurak qon tomir va nafas olish organlarining yosh xusuisyatlari

Ayruv tizimining yosh хususiyatlari va gigiyеnasi

QON. YURAK-TOMIR VA NAFAS OLISH TIZIMI