Tishlarning rivojlanishi - Tibbiyot - Referatlar

Tishlarning rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

26.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

45.65625 KB

Ko'chirib olish

Tishlarning rivojlanishi Reja: 1. Tishlarning rivojlanishi 2. Sut tishlarining rivojlanishi 3. Tishlar anatomiyasi va gistologiyasi. 1

Tishlarning rivojlanishi Stomatologiya klinik fanlar tizimida «stoma, ya ʼ ni bo’shliq, og’iz, “logos” - o’rganish demakdir. Bugungi stomatologiya fani og’iz bo’shlig’i, tishlar, yuz – jag’ suyaklari va sistemasi va unga yaqin turgan barcha organlarni o’rganadi. » 1 ularda yuz beruvchi kasalliklarni oldini oladi va davolaydi, hamda reabilitatsiya qiladi. Insonning sog’lomligiga uygunligida ovqat tanavvulining chaynalishi jag’-yuz sohasining barcha struktur komponentlari jumladan, jag’ suyaklari, chaynov va nutq apparati, uning atrofidagi yumshaq to’qimalar, va jag’larni harakatga keltiruvchi mushaklar, bo’g’im muhim ahamiyat kasb etadi. Bu organlar majmuasi inson tanasining kichik bir qismi bo’lib, organizm hayotida bir qancha muhim vazifalarni bajaradi: ovqatni tishlab uzish va uni maydalab chaynash, mazkur funksiyalar so’lak va ma ʼ da shirasi ajralishini faollashtiradi. Ovqat hazm bo’lishini osonlashtiradi. Bundan tashqari, stamatologik organlar nafas olishda, suyuqliklarni simirib yoki ho’plab ichish va yutishda, so’zlarni (nutqni) to’g’ri talaffuz qilishda faol qatnashadi. Tahsil olayotgan talabalarga chaynov apparati, tishlarning tuzilishi, rivojlanishi, bolaning salomat o’sishidagi ahamiyati haqida, shuningdek tish-jag’ sistemasida va og’iz bo’shligida keng tarqalgan kasalliklar hamda organizmdagi simptomatik belgilari haqida, ularni shifokorlar tomonidan profilaktika chora – tadbirlari to’g’risida tushuncha berishni o’z oldimizga maqsad qilib qo’ydik. Oxirgi yillarga kelib tibbiyotdagi mutaxassislar bosh suyagi yuz-jag’ qismidagi o’sib rivojlanish qonuniyatlarini sinchkovlik bilan o’rganishga bo’lgan qiziqish yildan yilga qiziqish ortib barmoqda. Buning natijasida orttirilgan bilim esa mazkur soha nuqsonlari va deformatsiyalarini bashoratlash, ularni barvaqt oldini olish yoki davolashda muxim omil bo’lib xizmat qiladi. Olimlar kuzatishi natijalari «shuni ko’rsatmoqdaki, ikki yoshli bolaning yuz qismi 73% gacha, to’qqiz yoshida esa 88% gacha o’sib rivojlanishi mumkin ekan. Bunday jadal jarayon mazkur soha organlarining meʼyoriy o’sib rivojlanishi uchun zaruriy shart-sharoitlarni o’z vaqtida yaratib berishimizni taqazo etadi. Shuning uchun ham tish va jag’larning o’sib rivojlanishi haqidagi birlamchi bilimga nafaqat 2

stomatologlar, qolaversa shifokorlar, hattoki otaonalar ham ega bo’lmoqliklari shart» 1 . Inson organizimining muhum azolaridan bir bo’lgan tishlarning rivojlanishi murakkab jarayon bo’lib homiladorlik davrining 40-45 kunidan boshlanadi va inson umrining 18-20 yoshiga qadar davom etadi, hatto 25 yoshgacha davom etishi mumkin. Ushbu rivojlanish jarayonlarini besh bosqichga bo’lib o’rganiladi. Ushbu besh davr quydagicha: «I- davr - bolaning tug’ilgan vaqtidan boshlab 6-7 yoshlik davriga qadar. Bu davrda sut tishlar hali yorib chiqmagan bo’lib, ular jag’ suyaklari qarida murtak [follikula] shaklida joylashgan bo’ladi. Mazkur murtaklar embrion shakllanishining 40-45 chi kunidayoq hosil bo’la boshlaydi. II – davr – 6-7 oylik davridan 6-7 yoshga to’lguniga qadar davom etadi. Bu davrda 20 ta sut tishlari maʼlum tartib bilan yorib chiqodi. Ushbu davrni shartli ravishda 3 ta pallaga bo’lib o’rganish mumkin: birinchi palla – sut tishlarining yorib chiqishi bilan kechadi (6-7 oylik vaqtidan 2,5-3 yosh davrigacha). Bu davrga kelib barcha 20 ta sut tishlari chiqib bo’ladi va shunga yarasha tish yoylarining shakli ham to’liq anatomik shaklga (yarim doira) ega bo’ladi; ikkinchi pallasi bolaning 3-4 yosh davriga to’g’ri kelib, bu davrda hech qanday tishlar yorib chiqmaydi; tish yoylarining shakli ham deyarli o’zgarishsiz qoladi. Uchinchi pallasida esa, yuqorigi va pastki frontal (oldingi) tishlar aro yoriqchalar hosil bo’la boshlaydi, oxirgi jag’ tishlarni (ikkinchi sut molyarlari) distal (orqa) tarafidagi milk maydonchasining yuzasi uzaya boradi. Bunday o’zgarishlar doimiy frontal (oldingi – kurak) tishlarining va birinchi molyarlarning tez orada yorib chiqishining belgisi hisoblanadi. 1 3

III - davr bolaning 6 yosh davridan boshlib 12-13 yoshgacha bo’lgan vaqtni o’z ichiga oladi. Bu davrni ham shartli ravishda ikki pallaga bo’lib o’rganiladi: birinchi pallasida doimiy kurak (frontal) va birinchi molyarlar yorib chiqadi; ikkinchi pallasida esa, avval birinchi keyin ikkinchi premolyarlar, keyin qoziq tishlar yorib chiqadi. IV - davr bu vaqtga (12-13 yosh) kelib uchinchi molyarlardan tashqari barcha doimiy tishlar yorib chiqqan bo’ladi va ularning soni 28 taga yetgan bo’ladi. 17-25 yoshlik davriga kelib uchinchi doimiy molyarlar (aql tishlari) yorib chiqishi mumkin» 2 . Sut tishlarining rivojlanishi Sut tishlarining rivojlanishi (doimiy tishlardan farqli o’laroq) to’rt davrni o’z ichiga oladi: 1. Tish murtaklarining hosil bo’lishi va ularning jag’ suyagi alveolasi ichidagi shakllanish davri. 2. Yorib chiqqan tishlar ildizining shakllanish davri. 3. Sut tishlarining to’liq shakllangish davri. 4. Sut tishlari ildizining so’rilish davri. Doimiy tishlar uchun to’rtinchi davr xos emas. Sut tishlari homila hayotining 5-6-haftasidan boshlab rivojlana boshlaydi. Bunda og’iz tirqishining yuqori va pastki yuzalarida epiteliy qalinlashib, mezenxima qavatga botib kiradi. Hosil bo’lgan epitelial tasmachalar (yukori va pastki) yoy shaklida bo’lib, bo’lajak alveolyar o’siq, sohasida joylashadi va tishlarning dastlabki ko’rtaklarining hosil bo’lishiga sabab bo’ladi. Sut tishlarining umumiy tuzilishi doimiy tishlar tuzilishiga o’xshasada, baʼzi bir xususiy belgilari bilan ulardan farq qiladi. Sut tishlari doimiy tishlardagidek koronka toj, bo’yin va ildiz qismlaridan iborat. Sut tishlari o’z o’lchamlari bilan doimiy tishlardan bir qadar kichikdir. Ayniqsa, ularning toj qismida bu farq yaqqol namoyon bo’ladi. Sut tishlarining ildizlari nisbatan uzunroq bo’ladi. Doimiy tishlarga nisbatan sut tishlarining toj qismi pastroq va eniga kengrok bo’ladi. 2 4

Maʼlumotlarga qaraganda, “doimiy tishlarda toj qismi o’lchamining umumiy tish o’lchamiga nisbati 1:1,33 ni hosil qilsa, sut tishlarida bu ko’rsatkich 1:1,66 ga tengdir. Doimiy tishlarda toj qismiiing kengligi, tish umumiy o’lchamining 1:3,2 qismini, sut tishlarida bu nisbat 1:2 ni tashkil qiladi. Sut tishlari doimiy tishlardan o’ziga xos oqish-ko’kimtir rangi bilan farq qiladi. Sut tishlarining o’ziga xos belgilaridan biri-toj qisminnng ildizga o’tish sohasidagi emaliing qalinlashib, bolishsimon shaklni olishidir” 3 . Bu ayniqsa chaynov tishlarida yaqqol namoyon bo’ladi. Sut tishlarining bo’shlig’i doimiy tishlarnikidan kengroq bo’ladi. Tish pulpasining shoxlari o’tkirlashib, tishning kesuvchi yoki chaynov yuzasiga keskin yaqinlashadi. “Shunday qilib, 2,5-3 yashar bolaning og’iz bo’shlig’ida sut tishlar qatori to’liq shakllanadi va ular quyidagi klinik tish formulasi yordamida ifodalanadi: V IV III II I I II III IV V V IV III II I I II III IV V Bundan ko’rinib turibdiki, sut tishlari klinik formulada doimiy tishlardan farqli o’laroq, arab raqamlari bilan emas, balki rim raqamlarida o’z ifodasini topgan”. Sut tishlarining ildizlari ancha ayrilgan bo’lib, bu ko’p ildizli tishlarda ayniqsa yaqqol seziladi. Sababi, ular o’zlarining orasida doimiy tish kurtaklarini saqlaydi. “Tish ildizi cho’qqisiga yaqin joyda hosil bo’lgan qo’shimcha ildiz kanalchalari doimiy tishnikidan son jihatidan ozroq bo’ladi. 2,5-3 yoshda shakllanib chiqqan sut tishlari bir-biriga zich yopishib turadi. 4 yoshdan boshlab tishlar orasida tirqish hosil bo’la boshlaydi. Bunday holat fiziologik diastema deb ataladi. 6 yoshdan boshlab tishlar orasidagi masofa sezilarli darajada kengaya boshlaydi. Fiziologik diastema-tirqishnint hosil bo’lishi jag’ suyaklarining o’sishi va doimiy tish ko’rtaklarining kattalashuvi bilan bog’liqdir. Sababi, keyinchalik sut 3 5

tishlarining o’rnini doimiy tishlar egallashidir. Fiziologik diastema-tishlar orasidagi masofaning kengayishi ko’p hollarda yuqori jag’da yaqqol ko’rinadi” 4 . Agar 6 yoshlik bolada fiziologik diastema kuzatilmasa, bu hol jag’-suyaklarining meʼyordagi o’sishi buzilganligidan darak beradi va o’sib chiqishi zarur bo’lgan doimiy tishlar uchun joy tanqisligini bildiradi. Buni nazarda tutgan holda ortodontik tadbirlar qo’llab, diastema hosil qilinadi. Jag’ suyaklari o’sishida faol chaynov jarayoni yaxshi yordam berishini shifokorlar bilishlari zaril. Yuqorida zikr etilgan o’zgarishlardan tashqari sut tishlarida doimiy tishlardagidek yemirilish jarayoni qayd etiladi. Bu hol fiziologik jarayon bo’lib, 3 yoshdan boshlab kuzatiladi. Sut tishlarining chaynov faoliyati davomida yemirilishi bolalarda chaynov a ʼz olarining to’g’ri shakllanib rivojlanishini taʼminlaydi. To’liq chiqib shokllangan tishlar ovqat mahsulotlarini kesish, uzib olish, chaynab maydalash, aralashtirish kabi jarayonlardan tashqari, so’zlashish, yutinish, tovush o’zgartirish kabi vazifalarni bajaradi. Tishlar anatomiyasi va gistologiyasi . Tishlar inson hayotida muhim rol o’ynaydi. Ular ovqatni mexanik maydalab berish bilan birgalikda(chaynash) tishlab, uzib olish, so’zlarni to’g’ri talaffuz etishda ham ishtirok etadi. Shu bilan birga tishlar og’iz bo’shlig’i daxlizi bilan xususiy og’iz bo’shlig’ini bir-biridan ajratib turadi. Tishlar epiteliy va mezenximadan rivojlanadi. Ular yuqori jag’ va pastki jag’ tishlaridan o’sib chiqadi. Suyaklardan farqli o’laroq, tishlar o’z ildizlari bilan milkka kirib turadi. Inson hayoti davomida tishlar ikki marotaba almashinadi. Bolalarda 6-7 yoshgacha saqlangan sut tishlari 14 yoshga yetgunga qadar doimiy tishlar bilan almashinadi. Sut tishlari normal o’sayotgan bola hayotining birinchi yilida yaʼni 6-7 oyligidan boshlab birin ketin chiqa boshlaydi va bola 2-2,5 yoshga to’lganda butunlay chiqib bo’ladi va 20 donaga yetadi hamda 6-7 yoshga qadar turadi. Har bir tish 3 qismdan iborat. Uning og’iz bo’shlig’iga chiqib turgan qismi tish toji, jag’ suyagidan katakka kirib turgan qismi tish ildizi va bu ikki qism o’rtasidagi biroz toraygan joyi tish bo’yni deb ataladi.Tish ildizlari tish katakchalariga predentin deb 4 6

nomlanadigan yupqa parda vositasida maxkam yopishib turadi.Tish ildizi uchida oddiy ko’z bilan ko’rsa bo’ladigan teshik mavjud bo’lib ushbu teshikdan tish bo’shlig’iga qon tomir va nerv tolalari kiradi. Ushbu qon tomir va nervlari tishning yumshoq qismi, yaʼni pulpasini hosil qiladi. 3-rasm. Tish anatomiyasi. Tishlar kimyoviy tarkibi jihatdan suyakka yaqin bo’lib juda zich tuzilgan. Tishni hosil qiluvchi to’qima dentin deb nomlanadi. Dentin mezenximadan hosil bo’ladi. Dentinning tuzilishidagi xususiyat shundaki, uni hosil qilishda qatnashgan maxsus hujayralar tish pulpasidan o’siqchalar shaklida dentin ichiga turtib kiradi. Dentinda oqsil bilan birga mineral tuzlar ham uchraydi. Tishning toj qismini o’rab turgan emal moddasi odam organizmidagi eng mustahkam modda bo’lib, qattiqligi jixatdan kavrsga yaqin turadi. Emal moddasi o’z rivojlanishiga ko’ra epiteliydan hosil bo’lgan bo’lsada mezenximadan hosil bo’lgan sement yoki suyakka nisbatan mustahkamdir. Emal to’qimasini mikroskop ostida ko’rsak S shaklidagi prizmalardan iborat bo’lib, ular dentin moddasiga perpendikulyar holatda kirib boradi. Emal moddasini asosiy qismini anorganik tuzlar hosil qiladi, organik qismi faqat 3-4% ni hosil qiladi. Tishning bo’yni va ildiz qismlarini o’rab turuvchi 7

to’qima sement deb nomlanadi. Uning tarkibi dentindan ham, suyakdan ham farq qiladi. Tish bo’yni va ildizining yuqorigi qismini o’rab turgan sement hujayrasiz bo’lib birlamchi sement, ildizining pastki qismini o’rab turgan qalinlashgan hujayrali qismi esa ikkilamchi sement deb nomlanadi. Tishning ildiz qismini biriktiruvchi to’qima o’rab turadi. U suyak usti pardasi bilan mustahkam bog’langan. Tish yashash sharoitimiz, ovqatlanish va chaynash holatlariga ko’ra quyidagi shakllarda bo’ladi: 1.Oldingi va yon kesuvchi tishlar (kurak) ovqatni tishlab kesib olish uchun xizmat qiladi. 2. Qoziq tishlar ovqatni uzib olish uchun xizmat qiladi. Bu tish yirtqich xayvonlarda yaxshi taraqqiy etgan. 3.Kichik oziq tishlar chaynash, ovqatni mexanik maydalash uchun xizmat qiladi. 4. Katta oziq tishlar bular ham chaynash, ovqatni mexanik maydalash uchun xizmat qiladi. Tishning toj qismida 4 ta yuza farqlanadi. 1)Og’iz daxliziga qaragan yuza- vestibulyar yuza 2) tilga qaragan yuza- lingval yuza 3)tishlarning o’zaro bir biriga yondashib joylashgan yuzasi- kontakt yuza 4)Chaynov yuzasi- okklyuzion yuza Og’iz bo’shlig’ida joylashgan hamma tishlarning toj va ildiz qismlari bir biridan tubdan farq qiladi. Kurak tishlar yuqorigi va pastki jag’larning old qismida joylashgan bo’lib, har bir jag’da 4 tadan. Bu tishlar bir ildiz va birkanalli bo’lib, toj qismi kurak shaklini eslatadi. Kurak tishlarning ildizlari oddiy tuzilgan bo’lib, konusga o’xshaydi. Yuqorigi jag’dagi kurak tishlarning ildizi pastki jag’dagiga nisbatan ancha keng. Tishning toj qismida kesuv yuzasi tomon yupqalasha boradi va o’tkir qirra bilan tugaydi. Qoziq tishlar yuqorigi va pastki jag’larda ikkitadan joylashgan bo’lib, toj qismi shakliga ko’ra bigiz yoki konusga o’xshaydi. Pastki jag’dagi qoziq tishlar 8

kurak tishlarga o’xshab ketadi. Ularning tilga qaragan yuzalari yassiroq, bo’yin qismida bilinar bilinmas do’mboqchasi bor. Bu ham bir ildiz va bir kanalga ega. Kichik oziq tishlar umuman 8 ta bo’lib, yuqorigi va pastki jag’dagi qoziq tishlarning orqasida ikkitadan joylashadi. Ularning chaynov yuzasida ikkitadan do’mboqchalari bo’ladi. Lunj va til tomonda joylashgan bu do’mboqchalar chaynov jarayonini osonlashtiradi. Bu do’mboqchalar sagittal egat orqali bir biridan ajralib turadi. Pastki jag’dagi oziq tishlar odatda uchi o’tkirlashgan bir ildizli va bir kanalli bo’lsa, yuqori jag’dagilarning ildizlari yassilashib kengaygan va birinchi oziq tishda ikki ildiz ikki kanalga ajralgan bo’ladi. Katta oziq tishlar jag’ tishlari bo’lib, kichik oziq tishlaridan keyin joylashgan. Ularining soni jami 12 ta bo’lib, har bir jag’da 6 tadan joylashgan. Bu tishlar ko’p ildizli va chaynov yuzasida do’mboqlarining ko’pligi bilan boshqa tishlardan ajralib turadi hamda chaynash jarayonida asosiy rolni o’ynaydi. Katta jag’ tishlarning eng oxirgisi (jami4ta) kechikib chiqadi va aql tishi deb nom olgan. Aql tishlari odatda odam 18-25 yoshlarga yetganda milkni yorib chiqadi. Baʼzan bu tishlar butunlay chiqmay qolishi ham mumkin. Katta oziq tishlarning chaynov yuzalarida ikkitadan (til va lunj tomonlarida aloxida) do’mboqlar bo’ladi. Bu do’mboqlarni egatlar ajratib turadi. Katta oziq tishlar katta va baquvvat bo’lganligi sababli ularning ildizlari ham ko’p va biroz egilgan bo’ladi. Pastki jag’dagi katta oziq tishlarining ildizlari ikkita kanallari 3tadan bo’lsa, yuqori jag’dagi tishlarda 3ta ildiz va 3ta kanallardan iborat. Aql tishlarning ham ildizlari xuddi shunday bo’lib, ko’pincha bir bir birga qo’shilib ketgan bo’ladi. Sut tishlar doimiy tishlardan farq qiladi. Ularda kichik oziq tishlari bo’lmaydi. Qolaversa ildizlari kalta va yo’g’on, tish bo’shlig’i keng, toj qismi kalta, kichik hamda tish rangining ko’kimtir-oqish ekanligi bilan farq qiladi. Ushbu anatomik tuzilish tufayli bolalarda kechadigan yallig’lanish jarayonlari juda tez rivojlanadi. Yuqori jag’ tishlari yuqorigi jag’ arteriyasidan qon oladi: old jag’ tishlari yuqorigi old alveolyar arteriyadan, pastki ko’z arteriyasidan, orqa tomondagi 9

yuqori jag’ tishlari esa yuqorigi orqa alveolyar arteriyadan qon oladi. Pastki jag’ning hamma tishlari pastki alveolyar arteriyadan qon oladi va har qaysi alveolyar qon tomirlardan tishlarga, milklarga shoxchalar chiqadi. Xuddi shu nomdagi venalar qonni yuz venasiga quyadi. Limfa tomirlari esa pastki jag’, engak osti, va bo’yinning xususiy limfa tomirlariga quyiladi. Yuqorigi jag’ tishlari yuqorigi alveolyar nervdan, pastki jag’ tishlari esa pastki alveolyar nervlardan innervatsiyalanadi. Tishning gistologiyasida tuzilishiga ko’ra yumshoq va qattiq qisimlardan iborat bo’ladi. Tishning yumshoq tarkibi pulp ava periodontdan iborat bo’lib qattiq qismi esa emal dentin, sement tafovut qiladi. Emal. Emal tish toj qismini qoplab turadi. Emalning qalinligi tishning turli qismlarida turlicha bo’ladi. Tish bo’yning chekka qismlarida yupqaroq chaynov yuzalarida esa qalinroq bo’ladi. Emalning qattiqligini esa mineral tuzlar va kristallarning joylashishi beradi. Emalda mineral tuzlar 96% ni tashkil qiladi. Anorganik moddalarning ko’p qismini kalsiy karbonat, kalsiy fosfat tuzlaridan iborat. Organik moddalar 3,5% tashkil etib mukoproteid va oqsillardan iborat. Emal yuzasi yupqa nasmit parda bilan qoplangan. Ushbu parda tishning bo’yin qismida milk epiteliysi bilan tutashib ketadi. Tishning emali yo’g’onligi 3-5 mkm bo’lgan emal prizmalaridan tuzilgan. Prizmalar besh olti qirralik cho’ziq shaklli tuzilmalardir. Prizmaning ustki pardasi o’ziga nisbatan organik moddani ko’proq tutadi. Emal prizmalarining yo’nalishi juda murakkab bo’lib, ular radial spiral dentinga nisbatan perpendikulyar joylashgan bo’ladi. Emal maʼlum miqdorda o’zidan suv, mochevina va ayrim bo’yoqlarni o’tkazishi mumkin. Organik qismida aminokislotalardan: gistidin, lizin, glitsin, sistin va nordon mukopolisaharidlar lipidlar va ishqoriy fosfatazalar mavjud. Dentin. Dentin tishning asosiy qismini tashkil etadi. Unda 72% anorganik va 28% organik moddalardan iborat. Asosiy modda tarkibiga kollagen, fibrillalar va yopishqoq modda kiradi. Dentinda kollagen tolalardan tashqari pulpaga yaqin qismda tangensial tolalar uchraydi. Dentin kanalchalari pulpadan boshlanib xuddi nur kabi tarqalgan bo’ladi, Dyentinda odontoblast hujayralari mavjud bo’lib, bu hujayraning tanasi va o’simtalari bor, uning tanasi pulpada, o’simtasi esa 10

kanalchalarda joylashgan bo’ladi. Dentin kanalchalari orqali dentinning oziqlanishi taʼminlanadi. Sement. Sement tishning tishning ildiz va bo’yin qismlarida dentinning tashqi qismini qoplab turgan qattiq tuzilmadir. Tarkibini 30% ini organik 70% ini anorganik moddalar tashkil qiladi. Gistologik jihatdan hujayrali va hujayrasiz sementlar tashkil qiladi. Hujayrasiz sement kollagen tolalar va yopishqoq amorf moddalardan tashkil topgan. Hujayrali sement tish ildizi uchi qismida joylashadi. Sementning bu xili sementoblast hujayralaridan va asosiy moddadan iborat. Sement periodontda joylashgan tomirlardan diffuz yo’l oqali oziqlanadi. Dentin kanalchalari bilan sementoblast hujayralarining o’siqlari o’rtasida anastomozlar bo’lib, ular muhim ahamiyatga ega. Pulpaning qon bilan taʼminlanishi buzilganda (yallig’langanda, pulpa olib tashlanganda, tish ildizlari plombalanganda) ushbu anastomozlar orqali dentinning oziqlanishi taʼminlanadi. Pulpa «yoki tishning yumshoq qismi tish toji bo’shlig’ida va ildiz kanalchalarida yotadi, u qon tomirlarga va nyerv tolalariga boy siyrak tolali, shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan tashkil topgan 5 ». Unda 3ta periferik oraliq va markaziy qavatlar farqlanadi. Pulpa periferik qavatida bir qator ko’p o’siqli odontoblast hujayralardan tashkil topgan (dentinoblastlar). Ushbu hujayralarning uzunligi 30 mkm va eni 6mkm dan oshmaydi. Ana shu odontoblast hujayralarning o’simtalari dentin kanalchalariga kirib turadi. Bu o’simtalar emal bilan dentin orasidagi minerallar almashinuvini taʼminlab beradi. Oraliq qavatda prekollagen tolalar va mayda kambial hujayralari takomillashib odontoblastlarga aylanadi. Bu yerda fibroblast xujyralar gistiotsitlar va makrofaglarni ko’rish mumkin. Periodont. Pyeriodont suyak alveolasi va tish ildizi oralig’ida joylashgan, biriktiruvchi to’qimadan iborat tuzilma, asosan Sharpeey toalari va sement hamda suyak chuqurchalariga tutashib ketgan kollagen tolalardan iborat. Bu tolalar bir qancha guruhlarni tashkil qiladi. Kollagen tolalarning milk guruhi periodontni, milkni xususiy qavati bilan bog’laydi. Tolalarning tishlararo guruppasi bir tish sementidan ikkinchi tish sementi tomon yo’nalgan bo’ladi. «Shu ikki guruh tolalar 5 11

birgalikda tishning aylana bog’lamini hosil qiladi. Tish alveolasi bilan bog’langan periodont tolalari 4 tutamni hosil qiladi. 1) Suyak alveolasidan sementga ketgan tutamlar. 2) Tish uzunasi bo’ylab tikka ketgan tutamlar. 3) Suyakdan boshlanib tish uchi tomon yo’nalgan va sementga botib kiruvchi qiyshiq tutamlar. 4) Tish ildizining uchidan atorf suyakka yo’nalgan cho’qqi tutamlar. Periodont tishning bog’lovchi apparati hisoblanib» 6 , chaynash mobaynida bosimning bir meʼyorda taqsimlanishini taʼminlaydi. Tishlar inson hayoti uchun kerak bo’lgan eng muhim va zarur, butun umr xizmat qilishi kerak bo’lgan a ʼz olardan biridir, bir qancha hayotiy muhim vazifalarni bajaradi. Inson tanasi tishlar tufayli tabiat ehsonlaridan to’la bahramand bo’ladi. Chunki tishlar yordamida oziq-ovqatlar tutib, uzib olinadi, chaynab maydalanadi, hamda so’lak va meʼda shirasi ajralishini tezlashtirib, ovqatning meʼdada hazm bo’lishini osonlashtiradi. «Ovqatni chaynash, ayniqsa bolalar va o’simrlar jag’ suyaklarining normal o’sishida, tishlarning o’z vaqtida yorib chiqishida va ularning fiziologik siyqalanishida, jag’-yuz muskullarining uyg’un rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Biror tish kemtik bo’lib qolsa yoki tushib ketsa, yo bo’lmasa noto’g’ri joylashgan bo’lsa, boshqa tishlarga ham taʼsir qiladi, boshqa tishlar tushib ketgan tish o’rniga og’ib, qiyshayib o’sadi. Oqibatda bolaning jag’-yuz tuzilishida o’zgarish paydo bo’ladi, tish-jag’ apparati funksiyasi buziladi, uning ish qobiliyati pasayadi. Bu o’z navbatida organizmdagi fiziologik taraqqiyotning buzilishiga olib keladi. Bunday o’zgarishlar ayniqsa bolalarda sezilarli bo’ladi. Chunki bola tug’ilgandan boshlab, yetti yoshga yetguncha uning og’irligi 7-8 marta, 15 yoshga kelib esa 12-13 marta oshadi. Maʼlumki, tananing bunday zo’r berib o’sishi uchun ovqat moddasi yetarli bo’lishi kerak, lekin buning uchun chaynov apparati, jumladan tishlar sog’lom bo’lishi lozim. Shundagina ovqat yaxshi maydanalib, yaxshi hazm bo’ladi va singadi» 7 . 6 7 12

Tishlar har bir jag’da maʼlum tartib bilan joylashdi. «Tish qatorlari yosh bolalarda yarim yoysimon, kattalarda (doimiy tishlov (prikus) davrida) tepa jag’da ellipssimon, pastki jag’da parabolasimon shaklga ega bo’ladi. Tepa va pastki tish qatorlarining maksimal jipslashgan holatdagi bir-biriga bo’lgan munosabati «tishlov holati» , yaʼni «okklyuziya holati» deb ataladi. Odatda okklyuziyalar inson yoshiga qarab uch xil: sut (vaqtinchalik), almashinuv davri va doimiy okklyuziyalar davriga ega. Sut tishlov davri 2,5 yoshdan 6 yoshgacha davom etadi, sut tishlari doimiy tishlarga almashina boshlanishi bilan almashinuv okklyuziya davri deb ataladi va bu davr 10-12 yoshgacha, yaʼni doimiy tishlar sut tishlar o’rnini to’liq egallab bo’lguniga qadar davom etadi, shundan so’ng doimiy tishlov davri boshlanadi va bu davr inson umrining oxirigacha yoki uning hayoti davomida doimiy tishlarning tushib ketguniga qadar davom etadi» 8 . 8 S.N.Mаxsudоv, G.R.Shukurоvа, Bоlаlаr stоmаtоlоgiyаsi о'quv qо'llаnmа. Tоshkent. Yаngiyul pоligrаph service. 2008. 13

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002. 14

O'xshashlar

Tishlarning taraqqiyoti va almashinishi

Epiteliy to’qimasining rivojlanishi va regenerasiyasi

Jinsiy hujayralar va embrionning rivojlanishi

Epiteliy to’qimasining rivojlanishi va regenerasiyasi

Kapitalizm va mustamlaka davridagi tibbiyotning rivojlanishi