Таркибида полисахаридлар бўлган доривор ўсимликлар ва маҳсулотлар” - мавзусидаги маъруза учун услубий қўлланма - Tibbiyot - Referatlar

Таркибида полисахаридлар бўлган доривор ўсимликлар ва маҳсулотлар” - мавзусидаги маъруза учун услубий қўлланма

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

174.5 KB

Ko'chirib olish

Таркибида полисахаридлар бўлган доривор ўсимликлар ва маҳсулотлар” - мавзусидаги маъруза учун услубий қўлланма Режа: 1. Полисахаридларга умумий характеристика, классификацияси. 2. Крахмал, унинг олинадиган манбалари. 3. Физик ва кимёвий хусусиятлари. 4. Медицина ва фармацевтикада ишлатилиши. 5. Инулин, Пектин моддалари. 6. Полисахаридлардан ташкил топган препаратларни олиниш технологияси. 7. Дарахт елимлари. 8. Шиллиқ моддалар ва уларни сақловчи доривор ўсимлик маҳсулотлари.

Полисахаридлар сақловчи доривор ўсимликлар ва уларнинг маҳсулотлари Фармакогнозия фанини махсус қисми таркибида маълум бир гуруҳ биологик актив моддалар сақловчи ўсимликлар ва уларнинг маҳсулотларини ўрганишга бағишланган. Шундай гуруҳ моддалардан бири полисахаридлардир. Полисахаридлар деб - моносахаридлар қолдиқларидан ташкил топган юқори молекулали углеводлар полимерига айтилади. Демак, полисахаридлар тўлиқ гидролизга учраса - моносахаридларга парчаланади. Маълум ўсимлик тўқимасида фотосинтез натижасида ҳосил бўладиган бирламчи модда моносахариддир. Бошқа барча моддалар шу ҳосил бўлган углеводларнинг ўзгариши натижасида ҳосил бўлган иккиламчи моддалар ҳисобланади. Полисахаридлар қуйидаги гуруҳларга бўлинади: 1. Кристал ҳолидаги полисахаридлар (олигосахаридлар ёки қандсимон полисахарид-лар). Улар асосан гексоза ва пентозалардан ташкил топган кристалл ҳолидаги ширин, сувда яхши эрийдиган молекула оғирлиги турғун бўлган моддалардир. 2. Юқори полисахаридлар (қандсимон бўлмаган полисахардлар). Булар ширинмас, сувда эримайдиган ёки сувда эриган ҳолда коллоид эритма ҳосил қиладиган юқори молекулали бирикмалар - полимерларидир. 3. Пектин моддалар. Булар углеводлардан галактурон кислота қолдиқларини ўзаро 1>4 гликозид типида бириккишидан бўлган полимердир. Уларнинг молекуляр массаси 200.000 га яқин. Сувда эрийди, эритма совутилса қуруқ масса - желега айланади.

Юқори полисахаридлар ўз навбатида икки гуруҳга бўлинади: а) Галополисахаридлар - бир хил қанд қолдиқларидан ташкил топган гликонлар (крахмал, гликоген, декстрин, целлюлоза) фруктозадан ташкил топган полифруктозалар (инулин) ва бошқалар. б) Гетерополисахаридлар - иккита турли қанд қолдиқларидан ташкил топган (глюкоза ва маннозадан ташкил топган - глюкоманнон-эремуррон; галактоза ва маннозадан - галактаманнонлар), бир нечта моносахаридлар қолдиқларидан ташкил топган (ўсимлик шиллиқ моддалари, дарахт елимлари ) моддалардир. Полисахаридлардан медицинада ҳамда фармацевтикада крахмал, шиллиқ моддалар, дарахт елимлари ва пектин моддалар ишлатилади. Крахмал - Атуlит (С 6 Н 10 О 5 )n Крахмал ўсимликларда энг кўп тарқалган моддалардан ҳисобланади. У айрим ўсимликларда 86% гача тўпланиши мумкин. Крахмал маълумки, фотосинтсз натижасида ўсимликни хлорофилли бор жойида ҳосил бўлиб сўнгра ўсимликни мева, уруғида ва ер остки қисмларида тўпланади. Баъзан пояда ҳам тўпланиши мумкин (пальмани айрим турлари). Ўсимлик учун крахмал запас озуқа сифатида хизмат қилади. Крахмал олиш усуллари бир неча бўлиши мумкин. Масалан, картошка туганагидан крахмал олиш учун картошка қирилада ва махсус мосламада сув билан бир неча маротаба ювилади. Ювилган сувни эса тиндирилади. Крахмал эса чўкиб қолади. Сувни тўкиб ташланади ва крахмал қуритилади. Олинган крахмалда намлик 20% гача бўлиши мумкин. Уруғ мевалардан крахмални ажратиб олишга оқсил моддалар ва бошқа сувда эримайдиган моддалар ҳалақит қилади. Шунинг учун мева ва уруғни идишда узоқ вақт сувда ачитилади. Натижада оқсил моддалар ва бошқалар

сувда эрийдиган моддаларга пачаланади ва чўккан крахмалдан юқоридаги усул билан ажратиб олинади ва қуритилади. Крахмални физик ва кимёвий хусусиятлари. Крахмал хидсиз, мазасиз, рангсиз порошок бўлиб, бармоқ орасида ишқаланса ғичирлайди. Сувсиз крахмалнинг зичлиги 1,620 - 1,650 га тенг. Крахмал совуқ сув, спирт, органик эритувчиларда эримайди. Иссиқ 70- 75 ли сувда доначалари шишиб ёрилади ва ёпишқоқ суюқлик - клейстер (крахмал елими) ҳосил бўлади. Клейстер бу қутбланган нурни ўнгга бурадиган коллоид эритмадир. Сифат реакцияси. Крахмал йод эритмаси таъсирида кўк рангга бўялади. Крахмал кислоталар. ишқорлар, диастаза ферменти таъсирида гидролизланади. Гидролиз кислота таъсирида глюкозага, диастаза таъсирида дисахарид - мальтоза ҳосил бўлади. Гидролизланган крахмалдан бир қанча оралиқ моддалар ҳосил бўлади (Декстрин). Крахмал доначаси пардадан ва парда ичидаги моддадан иборат бўлиб, улар тузилиши жиҳатидан бир - биридан фарқ қилади. Парда - амилопектиндан , унинг ичидаги модда эса амилозадан иборат . Амилоза - мальтоза унуми. Крахмал доначасини амилопектин ва амилозадан тузилганлигини аниқловчи реакция. Буюм ойначаси устига крахмални сувдаги аралашмасидан озгина солиб, устига 1-2 томчи 3% ли КОН эритмасидан томизилади, қоплағич ойна билан ёриб микроскопни кичик объективида кўрилади. Микроскопда крахмал доначасини шишиб, уни ёрилиши ва йўқ бўлиши кузатиш мумкин. Препаратдаги ишқорни нейтраллаш учун 1% СН 3 СООН эритмасидан 1 - 2 томчи томизилади, гидролиз натижасида ҳосил бўлган айрим - айрим

бўлакчалар бинафша, баъзилари эса кўк рангга бўялади. Шулардан бинафша рангга киргани амилопектин , кўк рангга бўялгани амилоза ҳисобланади. Медицинада ва фармацевтикада 4 та ўсимликдан олинган крахмал ишлатилади. Улар бир биридан доначаларини катта-кичиклиги, шаклини тузилиши билан фарқ қилади. 1. Картошка крахмали - А mylum Solam : К. ( Solanum fuberosum L . ) туганагидан олинади. 2. Буғдой крахмали - А mylum Tritici , буғдой ( Triticum vulgare L . ) донидан олинади. 3. Жўхори крахмали - А mylum Maydis , жўхори ( Zea mays L . ) донидан олинади. 4. Гуруч крахмали - А mylum Oryz ае, шоли ( Oryza satira L . .) донидан олинадаи. Ишлатилиши. Крахмал бошқа моддалар билан барча чақалоқларга сепиладиган порошок ва терига суртиладиган мойлар тайёрлашда ишлатилади. Меъда ва ичак касалликларида крахмални қайнатиб тайёрланган эритмаси - Decoctum (Mucilago) Amyli берилади, Клейстер шимдирилган бинт травматологияда ишлатилади. Декстрин - Dextrinum эритмаси елим сифатида ишлатилада. Инулин Инулин ҳам крахмал сингари ўсимликлар учун запас озуқа сифатида керак бўлган юқори молекулали фруктозани полимеридир, сувда яхши эрийди. Лекин крахмалга ўхшаб кўп тарқалмаган. Инулин айрим оилаларгагина мансуб бўлган ўсимликларни кўпинча ер остки қисмларида

тўпланади. Масалан, асграгулдошлар - қоқи ўт илдизида, цикорий илдизида, қора андиз ва бошқаларда. Инулин молекуласи 34 - 35 та b - D - фруктофуранозадан ташкил топган бўлиб, сўнгги фруктоза пираноза ҳолида бўлади. Кўпинча инулин таркибида 10 - 12 фруктоза молекуласидан ташкил топган инулинлар билан аралашган ҳолида бўлади. H O C H 2 C H 2 O H O H H OO O H 2 C C H 2 O H O H H OO O H 2 C C H 2 O H O H H OO O H O O H OO HC H 2 O H n Инулин Пектин - Pectinum Пектинлар булар асосан D-галактурон кислоталарининг 1 → 4 углерод атомлари орқали ҳосил қилган полимерлари сўлиб ҳужайра деворларини 5% ташкил қилади. Пектин таркибидаги карбоксил метоксил ёки Са ионлари билан боғланган бўлиши мумкин. Саноатда пектин лавлагидан олинади (қуритилган лавлагини) юмшоқ қисмида 25% пектин бўлади), лимонни ва олмани шарбати сиқиб олингандан кейин қолган қолдиқдан ҳам олинади. Саноатда пектин спирт билан чўктириб олинади. Пектин моддаларни энг керакли хусусиятларидан бири, унинг сувда ёпишқоқроқ коллоид эритма ҳосил қилишдир. Бу хусусияти унинг молекуляр массасига ва галактурон кислотанинг метоксилланганлик даражасига ва

аралашма моддаларнинг миқдорига боғлиқдир. Фармацевтикада пектин қимматли эмульгатор, боғловчи модда сифатида қўлланилади. Пектин моддалари доривор ўсимликларда кўп учраганлиги учун, улар биологик таъсир қилувчи моддалар билан бир қаторда таъсир кўрсатишини инобатга олмоқ керак. Шиллик моддалар ва уларни сақловчи доривор ўсимликлар Ўсимлик таркибида учрайдиган шиллиқ моддаларни таркиби ҳар хил бўлиши мумкин, улар асосан пентозонлардан қисман гексозанлардан ташкил топган бўлади. Шиллиқ моддалар асосан ҳужайра ичи ва ҳужайра пўсти, ҳамда оралиқ бирикмаларнинг шиллиқланишидан ҳосил бўлиб, асосан 2 гуруҳга бўлинади: 1. Нормал шиллиқ моддалар , ўсимлик хаёти учун зарур модда сифатида ҳосил бўлади. 2. Патологик шиллиқ моддалар. Ташқи таъсирига жавобан ишлаб чиқарилади, масалан дарахт синганда, лат еганда ва ҳ.о. Нормал шиллиқ моддалар ўсимликларнинг ҳамма органларида бўлиши мумкин. Улар асосан эпидермисда ёки шшшиқ сақловчи махсус қужайраларда ҳам тўпланади. Нормал шиллиқ моддалар ўсимлик ҳаётида муҳим рол ўйнайди. У ўсимлик танасида намликни узоқ вақт сақлаб, қўрғоқчилик вақтларида ўсимликни қуриб қолишидан сақлайди. Уруғларни униб чиқишига қадар сув билан таминлайди. Шиллиқ моддаларни сувли эритмалардан спирт билан чўктириш усули билан олинади. Кислота ва ишқорлар таъсирида гидролизланиб 95% пентозалар (арабиноза ва ксилоза) оз миқдорда ~ 5% гексозалар ҳосил қилади.

Маҳсулот таркибидаги шиллиқ моддаларни қуйидаги сифат реакциялар билан аниқлаш мумкин. 1. Таркибида шиллиқ моддалар бўлган маҳсулотлар ишқор эритмаси таъсирида сариқ рангга бўялади. 2. Микроскопда кўриш учун кесилган маҳсулот. Бўлакчасига метил кўки эритмасидан ёки CuSО 4 ёки 10% ли ишқор эритмасидан томизилса, шиллиқ моддалар сақловчи ҳужайралар тўқ кўк рангга киради. 3. Маҳсулотга қора туш томизилса, шиллиқ моддалар бор ҳужайралар бўялмай, бошқа ҳужайралар эса қораяди.

Ширач ўсимлиги (Эремурус) ер остки қисмидан Реглюкоман препаратини олиш чизмаси. Майдаланган маҳсулот Н 2 О, 1:10, t 0 – 20 0 , 2,5-3 соат (аралаштир)

Сувли экстракт ПС + оқсиллар Оқсил моддалар чўкма Маҳсулот қолдиқ ПС (кисл. мухит) ПС чўкмав ыход ПС чўкмаҚисмадан нидрол ПССпирт (1:2) ТХУ (СООН) цинтрифуг. Спирт (1:2) 0,05н Н Cl 83-85 0, соат Спирт (1:2)

Гликоманнан ва глюкофруктанларни ажратиш тизмаси (Polygonatum sewerzowii) Қуритилган ПС (препарат) Мед. препарат Сувсизлантириш (Р 2 О 5 ) 2,5-3 % ПС эритмали стерил (в ыход 70 % ) Реглюкоман Майдаланган маҳсулот Сп-т. Экетр. МаҳсулотС 2 Н 5 ОН (1:10) 1 соат қайнат.

Сувли экстракт Кунжара Фильтрат Глюкофруктонлар Глюкоманнанлар Сувда эрийдиг. ПС 1. (фаол кўмир) 2. (қуюлтириш) 3. (ацетон билан чўктириш) Оқсилдан тозалаш (ТХУ 5 %) (цинтрифуг-т)

Ўсимликлардаги шиллик моддаларни миқдорини аниқлаш 1. Шиллиқ моддалар сувда эриб ёпишқоқ коллоид эритма ҳосил килади. Бу эритмани ёпишқоқлиги эриган шиллиқ модданинг концентрациясига тўғри пропорционал. Шунинг учун маҳсулотдан ажратиб олинган суюқликни ёпишкоқлигига қараб (Вискозиметр ёрдамида) аниқланади. 2. Маълум миқдордаги маҳсулотдан шиллиқ моддалар совуқ сувда эритиб олинади ва спирт билан чўктирилади. Сўнгра чўкма ювилиб, 60-80 0 қуритиб тортилади. Шиллиқ моддалар % миқдорда аниқланади. Шиллиқ моддали маҳсулотлар, уларнинг дори турлари меъда-ичак касалликларида, нафас йўллари шамоллаганда ўраб олувчи дори сифатида ишлатилади, йўтални қолдиради, балғам кўчирадиган восита сифатида ишлатилади. Шу билан бирга полисахаридлар ҳисобланган полиглюкин, реополиглюкинлар қон ўрнини олувчи сифатида қўлланилади. Патологик шиллиқ моддалар ёки дарахт елимлари Дарахт елимлари патологик шиллиқ моддаларнинг ўсимлик тўқималаридан оқиб чиқиб, пўстлоқнинг жароҳатланган жойини қоплаб қотишидан хоснл бўлади, шу билан микроорганизмларни ўсимлик танасига

кириши ва уни чиритишдан сақлайди. Бундан ташқари, елим ўсимлик учун (Астрагал) запас озуқа сифатида ҳам хизмат қилади. Елим кўпинча дуккакдошлар (акация, астрагал) ва раъногулдошлар (ўрик, шафтоли, олча, гилос) оиласига кирувчи бута ва дарахтларда хосил бўлади. Елим кўпинча эрта баҳорда вужудга келади. Чунки ёғингарчилик туфайли дарахт пўстлок ивийди ва қуригандан сўнг пўстлок ёрилади ва елим оқиб чиқиб ёрилган жойни қоплайди. Елим кимёвий томондан гексоза ва пентозалардан ташқари қанд, елим кислота-ларнинг калий, магний, кальций тузлари ҳам учрайди. Оқиб чиқаётган елим дарахт таркибидаги ҳар хил моддаларни ўзида эритиб олиб чиқишни туфайли, ранги, таркиби билан бир - биридан фарқ қилади. Юқори сифатли елим рангсиз, ёки оч сариқ бўлиб ўзига хос ширин мазага эга. Органик эритувчиларда эримайди, сувда эриб коллоид эритма хосил қилади, спиртда чўкади. Елим сувда эришига қараб 3 гуруҳга бўлинада. 1. Арабин - сувда яхши эрийдиган елим. 2. Бассорин - сувда кам эрийдиган, лекин сувда яхши шишадиган елим. 3. Церазин - сувда эримайдиган, кам шишадиган елим. Бу елим иссиқ сувда қисман эриши мумкин. Медицинада ўраб олувчи сифатида, фармацевтикада эмульгатор сифатида ва техникада ишлатилади. Гулхайри ўсимлигининг илдизи - Radices Alth аеае Ўсимликни номи: Доривор гулхайри - Althaea officinalis Оиласи: Гулхайридошлар - Маlvасеае Гулхайри кўп йиллик, бўйи 150 - 160 см га етадиган ўт ўсимлик бўлиб пояси битта ёки бир нечта, тик ўсувчи, цилиндрсимон, кам шохли, пастки

кисми ёғочланган. Барги оддий, пояда банди билан кетма-кет жойлашган, юқоридагилари бутун, тухумсимон, ўрта ва пасткилари 3 ёки 5 бўлакли, қўшимча барги чизиқсимон ёки ланцетсимон. Баргни чети тишсимон қиррали. Ўсимлик сертук бўлганлиги учун кул ранг яшил бўлиб кўринади. Гуллари барг қўлтиғида, пояни учига жойлашган. Гул косачаси икки қаватли, пасткиси 8-12 бўлакка ажралган, юқоридагиси 5 бўлакли. Косача барглари мева билан қолади. Тожбарги 5 та, пушти рангда, оталиги кўп, оналик тугуни 15-25 хоналн, юкорига жойлашган. Меваси - ясси, юмалоқ серуруғли қуруқ мева. Июнь - сентябрда гуллайди, меваси июлдан пиша бошлайди. Ўрта Осиёда кам учрайди. Армон гулхайриси Ўзбекистонни барча вилоятларида учрайди. Маҳсулотни тайёрлаш. Кавлаб олиниб ўқ илдизининг ёғочланган ва майда илдизлари қирқиб ташланади, факат ёғочланмаган юмшоқ қисми ва йўғон ён илдизлари қолдирилади, тупроқдан тозаланиб, сўлитилади, пичоқ билан кулранг пробка қисми қирқиб ташланади. Маҳсулот қуритувчи мосламаларда 40 0 С дан юқори бўлмаган ҳароратда қуритилади. Маҳсулотнинг ташқи кўриниши. Маҳсулот цилиндирсимон, устки томони оқ, узунлиги 35 см гача, диаметри 0,5 - 2 см ли илдиз бўлакларидан иборат. Илдиз сертолали ўзига хос ҳиди ва ширин мазаси бор. Маҳсулотнннг микроскопик тузилиши. Иккиламчи пўстлоқда паренхима ҳужайра-лари крахмалга тўлалигини, стеридлар группасини кўриш мумкин, шиллиқ моддалар бор ҳалта ҳужайралар, друзлар кўп. Камбий, ўзак нур ҳужайралари бор. Шиллиқ моддали ҳужайраларни метил кўки, қора тушда бўяб кўриш мумкин, Юқори сифатли маҳсулот флораглюцин - хлорид кислота таъсирида қизил рангга бўялмайди. Кимёвий таркиби. Илдиз таркибида 35% шиллиқ моддалар, 37%

крахмал, 2% гача L - аспарагин, 1,7% гача мой. 10,26 сахароза, пектин ва бошқа моддалар бор. Ишлатилиши. Препаратлари ўраб олувчи, балғам кўчирувчи, яллиғланишга қарши, юқори нафас йўллари шамоллаганда ишлатилади. Доривор препаратлари. Қайнатма - Decoctum Althaeae, суюқ экстракт - Extractum Althaeae fluidum, қуруқ экстракт - Extractum Althaeae siccum, шарбат - sirupus Althaeaе. Турли йиғмалар таркибига киради. Қайнатма илдиздан фақат совуқ сувда тайёрланади (шувдай қилинганда шиллиқ моддалар ажралиб чиқади, лекин крахмал илдизда қолади). Доривор гулҳайри ўсимлик ер устки қисмидан ажратиб олинган углеводлардан мукалтин препарати олинади. Мукалтин балғам кўчирувчи дори сифатиада юқори нафас йўллари шамолловида ишлатилади. Кўка барги - Folia farfara е - лист мать и мачехи. Кўка - Tussilago farfara L. - матъ и мачехи. Астрадолшар - Asteraсеае - астровые. Кўка узун, судралиб ўсувчи, илдизпояли кўп йиллик ўт ўсимлик. Эрта баҳорда бир нечта шохланмаган поя ўсиб чиқади. Поя тангачасимон баргчалар билан қопланган бўлиб поя учида гуллари саватчага тўпланган. Саватча четидаги гуллари тилсимон бўлиб бир неча қатор жойлашган, ўртадагилари найчасимон. Меваси - учмали писта. Апрель - май ойида гуллари (илдизолди тўп барглари чиқмасдан олдин), май, июлда меваси пишади. Ўсимлик гуллаб бўлгандан кейин илдиз олди барглари ўсиб чиқади. Географик тарқалиши: МХД лари ва ўрта Осиёнинг тоғлик ерларида, дарё, ариқ бўйларида, жарлиқларда ўсади.

Маҳсулот тайёрлаш. Ўсимликнинг илдизолди барглари ёзнинг биринчи ярмида бандининг ярмидан узиб йиғилади. Ёш ва доғли барглари терилмайди. Салқин ерда қуритилади Маҳсулотнинг ташқи кўриниши. Тайёр маҳсулот юмалоқ ёки кенг тухумсимон бўлиб, панжасимон томирланган, бир оз бўлакли, сийрак тишсимон қиррали, асос қисми юраксимон, узунлиги 8-15см, эни 10 см, Юқори томони яшил, туксиз, пастки томони эса сертук, шунинг учун оқиш кўринади. Маҳсулот ҳидсиз, бир оз аччиқ, шилимшиқ мазага эга. Кимёвий таркиби: Маҳсулот таркибида аччиқ гликозидлар, олма ва вино кислоталар, витамин С, каратиноидлар, флаваноидлар, 8-9% ошловчи моддалар бор. Ишлатилиши. Кўка препаратлари юмшатувчи, балғам кўчирувчи, дезинфекция ва яллиғланишга қарши таъсирга эга. Шунинг учун бу препаратлар бронхит, ларингит ва ўпка касалликларида балғам кўчирувчи сифатида ишлатилади. Доривор препаратлари. Дамлама, қайнатма - Decoctum foliorum Farfarae. Барг кўкрак касалликларида қўлланиладиган тер ҳайдовчи йиғмалар таркибига киради. Катта зубтурум барги - Folia plantaginis majoris - лист подорожника. Катта зубтурум - Plantago major L. - подоржник большой. Зубтурумдошлар - Plantaginaceae - подорожниковые. Зубтурум кўп йиллик, илдизпояли ўт ўсимлик. Ер устига узун қанотли, бандли илдиз олди тўп барглари ва гул ўқи ўсиб чиқади (1 ёки бир нечта). Гули майда, кўримсиз. Гул косачаси 4 бўлакка қирқилган, гултожиси оч кўнғир рангли 4 бўлакли, оталиги 4 та. Оналик тугуни икки хонали, юқорига жойлашган.

Меваси - тухумсимон, кўп уруғли кўсакча. Май - июнь ойида гуллайди. Географик тарқалиши. МХД ларнинг йўл ёқаларида, дала ва экинзорларда, ўтлоқ ва ўрмон четларида ва ариқ бўйларида ўсади. Маҳсулот тайёрлаш. Ўсимлик барги йил бўйи йиғилади ва салқин ерда қуритилади. Маҳсулотнинг ташқи куриниши. Тайёр маҳсулот тухумсимон, эллипссимон, текис қиррали, 5 - 9 гача ейсимон томирланган, узунлиги 12 см, эни 8 см, калта бандли барглардан иборат. Маҳсулот ҳидсиз, аччиқроқ мазаси бор. Химиявий таркиби. Маҳсулот таркибида асосий моддаси шиллиқ моддалар бўлиб, ундан ташқари гликозид аукубин, аччиқ ва ошловчи моддалар, флавоноидлар, каротин, аскорбин кислотаси, витамин К бўлади. Ишлатилиши. Зубтурум препаратлари меъда - ичак касалликлари (гастрит, энтерит, энтероколит) да ишлатилади. Доривор препаратлари. Дамлама, янги йиғилган баргнинг шираси, препарат - плантаглюцид. Барг йўталда бериладиган чой - йиғмалар таркибига киради. Тиббиётда катта зубтурум билан бир қаторда ўрта ва ланцетсимон зубтурум ўсимликлари ҳам ишлатилади. Ўрта зубтурум - Plantago media L. (баргини икки томони тукли калта бандли). Ланцетсимон зубтурум - Plantago lanceolata L. (барги ланцетсимон). Бурга зубтуруми уруғи - semeni psyllil - семена подорожника блошного. Бурга зубтурими - Plantago psyllinum L . - подорожник блошн ый. Зубтурумдошлар - Plantaginaceae - подорожниковые. Бурга зубтурумини бўйи 10 - 40 см келадиган бир йилликк ўт ўсимлик.

Пояси сершох, юқори қисми безли туклар билан қопланган. Барги чизиқсимон, қарама қарши жойлашган. Гуллари калта, шарсимон бошоққа тўпланган косача, тож барглари, оталиги тўрттадан, оналик тугуни икки хонали, юқорига жойлашган. Меваси - икки уругли кўсак. Июлда гуллайди, уруғи августда етилади. Географик тарқалиши. Фақат Озербайжонда ёввойи ҳолда учрайди. Бошқа жойларда экилади. Маҳсулот тайёрлаш. Мева етилгандан сўнг ўриб олинади, қуритилиб, элаб олинади. Маҳсулотнинг ташқи кўриниши. Тайёр маҳсулот қайиқчасимон уруғдан иборат. Уруғнинг икки томони ботиқ, ташқи томони қабариқ, ичига қайирилган. Устки томони қизил жигарранг, ҳидсиз, шиллиқ мазага эга. Химиявий таркиби. Шиллиқ моддалар, глюкозид аукубин, мой, оқсил моддалар бор. Ишлатилиши. Кучсиз сурги дори ва ўраб олувчи восита сифатида ишлатилади. Доривор препаратлари. Шиллиқ эритмаси - Mucilago psylii, янги йиғилган ўсимлик шираси. Бурга зубтуруми уруғи билан франгула экстракти аралашмасидан сурги дори - пургенол тайёрланади. Бурга зубтурумн ер устки қисмидан ҳам плантоглюцид олишда фойдаланади. Бурга зубтуруми билан бир қаторда Plantago indica L . ҳам ишлатилади (ўрта Осиёда учрайди). ( Жўка ) - Липа гули - Flores Tiliae - цветки липы. Майда баргли липа (юраксимон) (жўка) - Tilia cordata -Липа сердцевидная. Йирик баргли липа (жўка) - Tilia Planthyphyllos - Липа плостколистная. Жўкадошлар - Тiliaсеае - Липывые.

Майда баргли липа бўйи 25 м етадиган дарахт. Барги тез тўкиладиган қўшимча баргли, узун банди билан пояда кетма-кет ўрнашган, қийшиқ юраксимон, ўткнр учли, аррасимон қиррали. Юқориси туксиз, патки томони томирлари бўйлаб тўп - тўп туклар билан қопланган. Гуллари 5-11 тадан бўлиб ярим соябонга тўпланган. Меваси - тухумсимон - шарсимон 1 уруғли ёнғоқча. Йирнк барглн липа баргни пастки томонида туташ туклар билан қопланганлиги, гул тўплами 2 - 5 та йирикроқ гуллари борлиги, меваси йирик, 5 қиррали ёнғоқча бўлиши билан майда баргли липада фарқ қилади. Липа июн - июлда гуллайди, меваси август - сетябрда етилади. Географик тарқалиши. Липа ёввойи ҳолда МХД - ларини Европа қисмида ўсади. Бизда манзарали дарахт сифатида ўстирилади. Маҳсулот тайёрлаш. Ўсимлик 2 хафта гуллайди. Шу даврда гул йиғилади, салқида қуритилади. Маҳсулотнинг ташқи кўриниши. Тайёр маҳсулот гулолди баргчали сарғиш - оқ рангли, ярим соябонга тўпланган гул тўпламидан ташкил топган. Гул тўплашнинг асосий ўки гул олди баргчаси чўзик ланцетсимон, тўмтоқ учли, текис қиррали бўлиб узунлиги 6 см, эни 1,5 см. Косача ва тож барги 5 тадан, бирлашмаган, ўзига ҳос ёқимли ҳиди в шилимшиқ – ширин, бир оз буриштирувчи мазаси бор. Химиявий таркиби. Асосий моддаси шиллиқ моддалар, 0,05% эфир мойи бор. Ишлатилиши. Маҳсулот тер ҳайдовчи бўлиб ишлатилади. Бактероцид таъсирига эга бўлгани учун, огиз чайқалади. Доривор препарати дамламаси - Infusum Flores Tiliае. Терлагадиган йиғмалар таркибига киради.

Ламинария (денгиз карами) - Laminaria - морская капуста. Чучук ламинария - Laminaria sacharina . Япон ламинарияси - Laminaria japonica . Ламинариядошлар - Laminariaceae. Ламинария узунлиги 3 - 6 м га етадиган чўзинчоқ баргсимон пластинкадан, пояга ўхшаш қисмидан ва денгиз тагига ёпиштириб турувчи ризоидлардан иборат. Ламинария турлари қўнғир денгиз сув ўтларига кирадиган, спора ёрдамида кўпаювчи, чўзинчоқ баргсимон пластинка - таллом, поя ва резоидлардан ташкил топган ўсимликлардир. Япон ламинариясининг талломи жуда йирик бўлиб 10 м гача узунлиги етади эни 10-35 см. Шакар ламинариясининг талломи чизиқсимон, тўлкинсимон қиррали, 110 см гача узунлиги, эни - 5-40см. Бармоқсимон кесилган ламинариянинг талломи бармоқсимон кесилган узунлиги 200 см гача, эни 14 см гача бўлади. Географик тарқалиши. Денгизларда кўп учрайди. Маҳсулот тайёрлаш. Денгизлардан махсус 5 - 6 м узунликдаги ҳаскашлар билан териб, тозалаб, қуёшда қуритилади. Маҳсулотнинг ташқи кўриниши. Тайёр маҳсулот яшил кўнғир ранги юпқа, текис, мўрт, бўлакчалардан иборат. Дорихоналарга йирик порошок ҳолида келтирилади. Кимёвий таркиби. Ламинария таркибида 30% гача полисахарид ламинарин, 21% маннит, 25% гача альгин кислота, каротин, витаминлардан В 2 , В 12 , С, 2,7 - 3% йод бўлади. Йоднинг 40 - 90% боғланган ҳолда учрайди. Ишлатилиши. Сурги дори сифатида меъда ишини нормаллаштириш учун берилади. Рахит атеросклероз, ширинча, остеомелит, бўқоқни даволашда ва олдини олишда ишлатилади. Модда алмашинувини яхшилашда ишлатилади. Қадимдан Хитой ва Японияда парҳез сифатида ишлатиб келганлар.

Зиғир уруғи - Semeni Lini Ўсимлик номи: Зиғир - Linum ussitatissimum Оиласи - Зиғирдошлар - Linaceae Зиғир бир йллик, пояси тик ўсувчи, ингичка, цилиндрсимон, юқори қисми шохланган ўт ўсимлик. Барги ланцетсимон ёки чизиқсимон, ўткир учли, текис қиррали, бандсиз пояга кетма - кет ўрнашган. Гуллари поя ва шохлари учида бўлади. Косачабарги, тожбарги, оталиги 5 тадан, оналик тугуни 5 хонали юқорига жойлашган. Тожбарги зангори, меваси - 10 уруғли, юмалоқ қуруқ кўсакча. Июль - август ойларида гуллайди. Экиладиган зиғир бир неча хил бўлиб узун толали ва сершохлиси аҳамиятли ҳисобланади. Узун толалидан асосан тола олиш учун экилади, бўйи 120 см, Сершохлидан мой олиш учун экилади, бўйи 50 см. Узун толалини меваси пишганда очилмайди. Сершох зиғирни меваси пишганда очилади. Географик тарқалиши. Асосан экилади. Маҳсулот тайёрлаш. Зиғир меваси сарғаймасдан илдизи билан суғуриб олинади. Қуригандан сўнг ўсимликни янчиб, меваси элаб олинади. Пояси эса тола олиш учун ажратиб қўйилади. Маҳсулотни ташқн кўриниши. Маҳсулот ясси, тухумсимон уруғдан иборат. Уруғнинг бир учи ингичка, иккинчи томони эса энли ва юмалок, усти силлиқ ялтироқ ва сарғиш - кўнғир рангли бўлади. Агар уруғини усти ялтироқ бўлмаса, у пишмаган - сифатсиз ҳисобланади. Маҳсулот ҳидсиз шиллиқ ёғга ўхшаш мазаси бўлиб сувга солингадда усти шиллиқланади ва сув тагига чўкади. Кимёвий таркиби. 30 - 48% қурийдиган мой, 5 - 12% шиллиқ моддалар, 18-33% оқсил моддалар, 12 - 26% углеводлар, ферментлар, каротин бўлади.

Ишлатилиши. Зиғир уруғи ўраб олувчи, ич юмшатувчи дори сифатида кўлланилади. Шиллик эритма тайёрлаш учун уруғ бутунлигича иссиқ сувда (1:30) чайқатилади. Уруғини 15 - 20% ли қайнатмаси оғиз чайқаш учун ишлатилади. Зиғр мойи медицинада, озик - овқат саноатида ва техникада кўлланилади. Зиғир толасини ивитиб тола олинади. Доривор препаратлари. Шиллик эритма Mucilago seminis Lini, 15 - 20% қайнатма - Decoctum semenis Lini, уруғ порошоги (уни) Farina Lini.

O'xshashlar

Фармакогнозия - ўқув тизимидаги алоҳида фан мавзусидаги маъруза учун услубий қўлланма

Таркибида терпеноидлар бўлган доривор ўсимликлар ва махсулотлар

Фармакогнозияни илмда ва фанда тутган ўрни

Табиий хом ашёлардан биологик фаол моддаларни экстракциялаб олиш

Доривор ўсимлик маҳсулотларини фармакогаостик анализ усуллари