Структуравий метаболитик гипотеза - Tibbiyot - Referatlar

Структуравий метаболитик гипотеза

Yuklangan vaqt:

29.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

21.1455078125 KB

Ko'chirib olish

Структуравий метабол и тик гипотеза Режа: 1. Структуравий метабол и тик гипотеза. 2. «Биокимёвий шок» гипотезаси «сульфогидрил» гипотезаси. 3. Радиорезисте нт ликнинг эндоген фон гипотезаси

Бирламчи радиотоксинлар (ЛРТ) ва занжирли реакциялар гипотезаси Утган аср ўрталарида Б.Н.Тарусов раҳбарлигидаги бир гуруҳ тадқиқотчилар нурлантирилган ҳайвонлар жигаридан олинган тузли-сув экстрактининг эритроцитларни гемолизлаш хоссасига эга эканлиги қайд этдилар. Гемолитик хоссага эга бўлган бу омил дастлаб "гемолитик омил" деб аталиб, унинг липид табиатли эканлиги аниқланди, кейин эса, у липидли радиотоксини (ЛРТ) деб аталди. Маълум бўлдики, ЛРТ нурлантиришнинг дастлабки соатларидаёқ жигаргина эмас, ингичка ичакда, уруғдон, буйрак, ошқозон, қон ва бошқа аъзоларда ҳам пайдо бўлади. У ҳатто ўсимлик тўқималари ва микроорганизмларда ҳам пайдо бўлади. ЛРТ табиатан тўйинмаган ёғ кислоталарининг оксидланиши натижасида ҳосил бўладиган маҳсулотлар комплексидан иборат бўлиб, унинг таркибига гидроперекислар, ипоксидлар, алдегид ва кетонлар киради. Текширишлар натижасида ЛРТ таъсиридан гемолизгина эмас, нурдан зарарланишга хос бўлган бошқа ҳодисалар: ҳужайра бўлинишининг кечикиши, қон ҳосил бўлиш, хромосома аппаратининг бузилиши ва ҳоказолар қайд этилади. Шу муносабат билан ЛРТ "табиий радиомимитиклар" деб ҳам аталди. Тарусов ва Эмануэл томонидан илгари сурилган , бирламчи радиотоксинлар гипотезасига , нурдан зарарланишнинг илк босқичла- рида, эркин радикал типидаги занжирли оксидланиш реакциялари- нинг субстрати- липидлар ҳал қилувчи аҳамиятга эга, деб таъкидлов-чи концепция асос бўлди. Липидлар ҳужайра мембранасининг структуравий элементи бўлиб, унинг зарарланиши ҳужайра химизми бошқарилишининг бузилиши орқали, унинг ҳалокатига сабаб бўлади. Концепцияга биноан, нурланиш туфайли содир бўладиган табиий антиоксидантлар системасининг бузилиши ёки ингибирланиши , тармоқланган занжирли реакцияларнинг авж олишига олиб келади. Антиоксидантлар эса, нурлантирилмаган организм ҳужайралари , липидларни ўзлигидан оксидланишдан сақлайди.

Мазкур концепция нуқтаи назаридан, тўқималарда ҳар доим мавжуд, тўйинмаган ёғ кислоталарнинг оксидланиш маҳсулотлари ҳам ЛРТ жумласига киради. Нурланиш таъсиридан антиоксидантларнинг зарарланиши туфайли, бундай маҳсулотларнинг миқдори яна ҳам ошиб кетиб, радикал тип ўз-ўзини тезлаштирувчи оксидланиш реакцияларнинг авж олишига сабаб бўлади. Баён этилганлар, айнан, радиация таъсирининг бирламчи механизмлари мазмунини ташкил этади. Ҳозирги замон маълумотларини таҳлил қилиш асосида, шундай хулосага келинганки, ЛРТ ва занжирли реакциялар гипотезаси ионлантирувчи радиациянинг биологик таъсирини изоҳловчи универсал назария бўла олмайди. Чунки, ЛРТ мутаген таъсирга эга эмас, у фақат маълум бир доирадаги ҳодисалар билан чекланади, холос. Унинг устига , тармоқланган реакцияларнинг организм шарои-тида авж олиши ҳам мумкин эмас. Бу хил реакцияларнинг узоқ муд- дат давомида тирик системада кўп таркибли метаболизмни амалга ошириб турувчи мавжуд бўлиб туриши ҳам эҳтимолдан йироқ. Шу билан бир қаторда, ЛРТ миқдори билан ионлантирувчи радиацияни нисбий биологик эффективлигини белгиловчи ЭЧУ катталиги ўртасида ҳам ҳеч қандай боғлиқлик қайд этилган эмас. Ва ниҳоят, биосистеманинг зарарланиш даражаси билан радиациянинг турли дозалари таъсирида ЛРТ тўпланиш интенсивлиги аро ҳам миқдорий ва муддатий алоқадорлик мавжуд эмас. Сўнгги маълумотларга кўра, табиий радиосинсибилизаторлик хоссага эга ва бирламчи нурланишга боғлиқ оксидланиш жаёнларида иштирок этувчи липидларнинг перекисли оксидланиш маҳсулотлари биологик объектлар радиорезистентлигининг шаклланишига таъсир кўрсатувчи муҳим эндоген омиллардан ҳисобланади. Аёнки, тирик ҳужайрага ионлантирувчи радиация энергия таъсири билан бир қаторда , ЛРТ дан ташқари, кўплаган бошқа бирикмалар ва мак-ромолекулалар иштирок этади.

Структуравий - метаболитик гипотеза Структуравий - метаболитик гипотеза асосида ионлантирувчи радиация таъсирида, ҳужайрада нафақат соф радиацион-кимёвий жараёнлар авж олади; организмда биокимёвий кучайтирувчи система мавжудлиги туфайли, биологик муҳим макромолекулалар-нинг зарарланишига сабаб бўлувчи юқори актив маҳсулотлар ва тубан молекуляр токсик метаболитлар синтезланади, деб таъкидловчи ғ оя ётади. Гипотезада, ядродаги молекулаларнинг зарарланиши билан бир қаторда, ҳужайранинг нормал фаолиятини таъминловчи юксак тартибланганликка эга цитоплазматик структуралар нормал фаолия-тининг бузилишига ҳам алоҳида ўрин берилади. Бундай юксак координацияланган системанинг бир ёки бир нечта звеноларида содир бўладиган зарарланишлар, ё кимёвий кучайтириш мезанизми томонидан чуқурлаштирилиб, мембраналар ва уларга боғланган метаболитик жараёнлар: ферментларнинг фаолланиши, бошқарувчи системаларнинг издан чиқиши каби бошқа оғир оқибатларга олиб келади. Радиотоксинлар ва занжирли реакциялар гипотезаси сингари, бу гипотезада ҳам, токсик метаболитлар ва бирламчи радиотоксинлар (БРТ) ролига алоҳида ўрин берилади. ªайсики улар организм нурлантирилган пайт ёки нурлантирилишнинг дастлабки соатларида ҳосил бўлади ; ҳужайралар ёки организмга таъсир этиб, асосий радиобиологик эффектларга сабаб бўлади. БРТ - бу хусусиятлари жиҳатидан бир-бирига яқин, аммо турли кимёвий гуруҳларга мансуб моддалар бўлиб, улар айримлари нормал ҳужайрада ҳар доим кам миқдорда мавжуд. Уларнинг баъзилари ҳужайрада нур таъсиридан кўпайса, бошқалари радиацион-кимёвий жараёнлар туфайли пайдо бўлади. Шу хил моддалар жумласига хинонлар ва ортохинонлар киритилган. Картошканинг нурлантирилган намуналаридан олинган экстрактлар ҳайвон танасига киритилганда, унинг тана массаси камайган, ҳужайраларнинг бўлиниши сусайган, ўсимликнинг илдиз ҳужайраларида хромосомалар аберрацияси қайд этилган.

Тадқиқотлар натижасига кўра, БРТ-радиация таъсиридан биологик объектда пайдо бўладиган маҳсулотдир, у нурлантирилиш тамом бўлгандан сўнг ҳам ҳосил бўлишда давом этади. Оксидловчи ферментлар системасининг фаолланишида намоён бўладиган дастлабки жараёнлар,биокимёвий кучайтириш механизми фаолия-тининг авж олишини акс эттиради.Нурланиш таъсиридан хинонлар миқдори ошади . Улар БРТ хоссасига эга бўлганлиги учун, пост-радиоцион даврга хос ўзгаришларни ҳам келтириб чиқаради. Ҳужайрада ҳосил бўладиган хинонлар миқдори билан нурланиш дозаси ва нурланишдан кейин ўтган муддат орасида экспоненциал алоқа мавжуд. Бундан ташқари токсинларнинг таъсир этиш вақти билан, яшовчанлик логарифми ўртасида ҳам чизиқли боғланиш мавжуд. БРТ пайдо бўлиш эҳтимоли, демак БРТ таъсирининг рўёбга чиқиш эҳтимоли, дозага боғлиқ равишда ошиб боради. Шу муносабат билан ҳужайранинг ноёб ва кўплаган ички структураларида метаболизми бузилган маҳаллий соҳаларнинг сони ҳам ошиб бораверади. Гипотезга биноан, бу хил чизиқли боғланишнинг юзага келиши, биринчи навбатда, липооксидазалар, полифенолоксидазалар ва пероксидазалар фаоллигининг ошиб кетиши билан изоҳланади. Мазкур гипотеза нуқтаи назаридан, токсинлар ва бирламчи радиотоксинлар, занжирли реакциялар гипотезасидан фарқли ўла-роқ, организмнинг нур таъсирига кўрсатадиган барча реакцияларида, ҳатто узоқ вақтдан сўнг намоён бўладиган оқибатларида ҳам иштирок этади. Гипотезага биноан, ҳужайравий популяциялар ва тўқималарнинг нур сезгирлиги, кўплаган параметрлар билан белгиланиб, қуйидаги қонуниятга бўйсунади. Р = К 1 (О) 2 +К 2 (ПРТ)+К 3 (ФА)+К 4 (РВС)+К 5 (ФС) ум К 6 (ФФС1)+К 7 (ФВ)+К 8 (3В)+К 9 (ФС) макс Бу ерда Р-ҳужайралар популяцияси ёки тўқиманинг нурлар сезгирлиги ; К 1 , К 2 …- коэффициентлар ; О 2 - кислород босими ; ПРТ-радиотоксинга айланувчи моддалар концентрацияси ; ФА -фермент активлиги омили ; РСВ- тикловчи система радиосезгирлиги ; ФС-ёппасига нурлантирилганда атроф-

муҳит билан алоқа омили ; ФФСГ-геномнинг физиологик барқарорлик омили ; ФВ-тикланиш омили ; ЗВ-ҳимоя моддалари концентрацияси. Гипотезага биноан, ионлантирувчи нурланишнинг ҳужайрага кўрсатадиган таъсирига оид назарий модель яратишда, қуйидаги принциплар инобатга олиниши лозим. 1.Ионлантирувчи нурланиш энергиясининг моддага узатилишдаги дискретлик. 2. Радиациянинг, молекула ва ҳужайра структурасига бевосита ҳамда воситали таъсир этиши натижасида, у ёки бу радиацион эффектга сабаб бўлиши. 3. Ҳужайра структурасининг микрогетерогенлиги ва метаболитик структура ҳамда ҳар хил структуралар фаолиятининг бирдай эмаслиги. 4. Ҳужайра ҳаёт фаолиятининг ўз-ўзидан бошқарилиш , метаболитик ва генетик информациянинг сақланиши ва узатилиши асосида мак-ромолекуляр матрицанинг ётиши. 5. Ҳужайранинг бир бутунлиги ва барча структуралар ва алмашинув жараёнларнинг алоқадорлиги ҳаётнинг оддий шакли бўлмиш ҳужайра мавжудлигининг зарурий шарти эканлиги. Санаб ўтилган омиллар йиғиндиси радиобиологиянинг асосий парадоксини изоҳлашга қаратилган бўлиб, аслида дастлабки икки принцип тегиш концепциясини, навбатдаги учтаси эса, нишон концепциясини акс эттириб, ундан фақат, ҳужайравий структура хилма -хиллигининг кўплигини тан олиши билан фарқланади. Охирги омил, зарарланишнинг вақт эътибори билан авж олишини инобатга олиб, стохастик гипотеза доирасида эътиборга лойиқ. Структуравий - метаболитик гипотезанинг асосий қоидалари, кўп жиҳатдан стохастик гипотезага ўхшайди. Фарқи фақат шундаки, стохастик гипотеза доза эгри чизиқларини таҳлил қилишда миқдорий категориялар билан иш кўрса, структуравий-метаболитик гипотеза ҳужайра ва тўқималарнинг радиациядан зарарланишлар кетма-кетлиги кинетикасини

сифатий жиҳатдан тасвирлашга интилади ва ҳал қилувчи ролни заҳарли моддалар зиммасига юклайди. Демак, структура-метоболитик гипотезани ҳам ионловчи ра-диациянинг биологик таъсирини изоҳловчи универсал назария сифатида қабул қилиб бўлмайди. Чунки гипотезада, БРТ концентрацияси ва унинг ҳосил бўлиш кинетикасини белгиловчи, ионловчи радиация НБЭ нинг ЭЧУ га боғлиқлиги, тўпланган БРТ билан зарарланиш даражаси ўртасидаги алоқа ҳам ўз аксини топмаган. Ундан ташқари, гипотезага биноан, БРТ ҳосил бўлиши муддати, нурлантириш бошланганидан тортиб, бир неча соатлар, ҳатто бир неча суткаларгача чўзилса, унда БРТ нинг бирламчилик роли ҳақида нима дейиш мумкин? Шулар билан бир қаторда, мазкур гипотезада, ҳужайра нурдан зарарланишининг бирламчи жараёнларида, етакчи ролнинг ҳақли равишда, структуравий ташкилланганлик ва ҳар бир звенодаги аниқ тартибланганликларнинг бузилишига берилганлигига эътироз билди-риб бўлмайди.

Фойдаланиладиган адабиётлар: 1. М.Н. Муминова, М.А. Максумова «Касбий этика ва этикет», услубий қўлланма, Т.,2006. 2. И.А.Каримов «Истиқлол ва маънавият» Т.,1994. 3. И.А.Каримов «Ўзбекистон буюк келажак сари» Т.,1998. 4. Н.Э.Муҳаммадиев «Касб этикаси ва эстетик маданияти»- Тошкент,1998 й. 5. М.Абдуллаев, Э.Хакимов «Введение в этику»-Наманган, 1998. 6. Абдулла Шер «Ахлоқшунослик» Маърузалар матни, Тошкент, 2000 7. В.Г. Федцов «Культура сервиса» Учебно-практическое пособие - М., «ПРИОР», 2001. 8. А.А. Авлоний «Туркий гулистон ёҳуд аҳлоқ», Т. 1992. 9. Ю.Ю.Петрунин, В.К. Борисов «Этика бизнеса» М., «Дело»,2000. 10. С.С.Гуломов «Тадбиркорлик ва кичик бизнес» - Т., «Шарк», 2002.

O'xshashlar

Гормонлар олиш

Антиоксидант ва адоптоген таъсирга эга препаратлар фармакологияси

Нафас олиш механизмлари

Радиофармацевтик препаратлар

Ионлантирувчи нурлар биологик таъсир механизмлари ҳақидаги гипотезалар