Sezuvchanlik retseptorlar xaqida tushuncha - Tibbiyot - Referatlar

Sezuvchanlik retseptorlar xaqida tushuncha

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

390.69921875 KB

Ko'chirib olish

Sezuvchanlik retseptorlar xaqida tushuncha Reja: 1. Sezuvchanlik xaqida tushuncha. Sezgi turlari va faoliyati. 2. Sezgi analizatorining o‘tkazuvchi yo‘llari. Sezgi analizatorining patologiyasi. 3. Bosh va orqa miya pardalari va unig tuzilishi. 4. Bosh va orqa miya pardalari patologiyasi.

Ko‘rish faoliyatining buzilishlari va sabablari Ko‘rish faoliyati buzilishlarining og‘ir turlarida birlamchi ko‘rish asablirining buzilishi shart emas. Ko‘zning perefirik bo‘limlari – muguz parda (ko‘z soqqasining eng usti tiniq pardasi), qorachiq, yorug‘likni qabul qiluvchi elementlar

va h.k kasallanganda ham ko‘rish qobiliyati yo‘qolishi mumkin. Ko‘zning asab retseptorlariga yorug‘lik yetib kelmasligi oqibatida xira ko‘rish yoki umuman ko‘rmay qolish holatlari paydo bo‘ladi. Ko‘pincha neyroinfeksiya, modda almashinuvining buzilishi, ko‘z shikastlanishi, ko‘z soqqasini anomal rivojlanishi ko‘rish qobiliyatining yo‘qolishiga sababchi bo‘ladi. Traxoma, qorachechak kabi kasalliklar ham ko‘zning ko‘rmay qolishiga sababchi bo‘lgan davrlar ham bo‘lgan.Ammo tibbiyotdagi samarali izlanishlar tufayli bunday kasalliklarga barham berish yo‘llari topilgan. Ko‘rish qobiliyatining pasayishi ko‘z a’zolarining, masalan ko‘zning muguz pardasi, qorachig‘i, to‘r pardasi shikastlanganda darhol seziladi. Ko‘rish qobiliyatining ko‘rish yo‘llari po‘stloq markazlari bilan bog‘liq bo‘lgan shikastlar oqibatida pasayishi markaziy ko‘rish shikastlanishi deb yuritiladi.Ushbu jarohatda bemor ko‘ra oladi ammo ko‘rayotgan predmetlarini aniq anglay olmaydi. Masalan, qalam, daftar, kitob yoki soat ko‘rsatilsa ularni nimaga, nima uchun, qayerda ishlatiladi, vazifasi nima ekan degan savollarga mantiqiy javob bera olmaydi. Bunday holatlar psixik ko‘rlik yoki ko‘rish agnaziyasi deb yuritiladi. Ko‘pincha bolalarda harflar ko‘rinishini yoddan chiqarish hollari uchrab turadi, natijada biror matnni o‘qiy olmaslik yoki qiynalib ba’zi harflarni taniy olmay o‘qishdan to‘xtab qolish ham mumkin. Ranglarni ajrata olmaslik ham ko‘rish qobiliyatining buzilganligidir. Bunday hollarda bolalar ranglarning farqlariga bormaydi, ba’zan esa har qanday rang ko‘k rang bo‘lib ko‘rinaveradi. Pedagogik amaliyotda zaif ko‘radigan bolalarni maxsus maktablarda o‘qitish va tarbiya berish uchun ikki guruhga ajratiladi: ko‘rlar va zaif ko‘ruvchilar. Ko‘r bolalar. Odatda yorug‘likni umuman sezmaydiganlarni ko‘rlar toifasiga kiritadilar. Vaholanki hayotda umuman ko‘rmaydigan odamlar kamdan-kam uchraydi. Ko‘pincha yorug‘likni juda zaif sezuvchilar kecha va kunduzni seza oladilar , ularda biroz bo‘lsada ko‘rish qobiliyati saqlangan bo‘ladi .Eng yomon ko‘radiganlardagi koeffitsiyent 0,03-0,04 deb qabul qilingan.(normal ko‘rish qobiliyatiga ega bo‘lganlarda ushbu koeffitsiyent 1ga teng deb qabul qilingan).

Ko‘rlar uchun saqlangan minimal ko‘rish qobiliyati biroz bo‘lsada atrof-muhitga moslasha olishga yordam beradi. Ammo ularni o‘qitish yoki mehnatga o‘rgatish ishlarini tahlil va eshitish analizatorlari orqaligina amalga oshirish mumkin. Shu sababli ko‘r bolalar maxsus maktablarda teri (barmoqlardagi) va eshitish analizatori orqali tiflopedagoglar yordamida ta’lim oldilar. Zaif ko‘radigan bolalar. Bu guruhga odatda ko‘rish qobiliyati biroz saqlanganlar (0,04 -0,2 kiritiladi). Ular ko‘pincha maxsus yoritgichlar, lupalar va shunga o‘xshash moslamalar yordamida ko‘rib mashg‘ulotlarga faol qatnasha oladilar. Ko‘ra olmaslik ya’ni ko‘rlik ko‘rlarning asab faoliyatiga salbiy ta’sir qiladi. Chunki ko‘rish qobiliyatining yo‘qolishi tashqi muhitga moslashishini murakkablashtiradi, lekin shuni ham yoddan chiqarmaslik lozimki, ko‘ra olmaslik umuman mehnat layoqatini yo‘qotish degani emas. Hayotda har kungi turmushimizda ko‘rlar o‘z ojizligini yengib hayotga imkon qadar moslasha oladilar. Ayniqsa, irodasi kuchli ko‘rlar bunday ojizlikka juda tez ko‘nikma hosil qilib, sog‘lom insonlardek o‘qiydi, o‘rganadi. Ma’lum bir kasb egasi bo‘ladi va jamiyatda o‘z o‘rnini juda tez topadi. Qanday kuch, qanday iroda, qanday chidamlilik bunday odamlarni o‘z ojizligini yengib o‘tishga undaydi? Bu masal juda ko‘p olimlar, pedagoglar uchun ko‘p yillar davomida muammo bo‘lib kelgan, har turli tajribalar ham o‘tkazib turilgan. Ba’zi olimlar agar inson organizmi a’zolaridan birirtasi o‘z funksiyasini bajara olmay qolsa, shuning hisobiga boshqa a’zolar faolroq ishlaydi, degan taxminga ham borganlar. Boshqa guruh olimlar esa ko‘rlarning sog‘lom odamlarga nisbatan teri sezgirligi va eshitish sezgirligi kuchliroq bo‘lganligi sababli ko‘rlikka ko‘nikib qoladilar degan fikrlar bildirishgan. E.A.Asatiryan, P.K.Anoxin, A.R.Lauriya, M.I.Zemsova, S.I.Zilkina, V.S.Serlov, I.A.Skalyanskiy kabi olimlar keyinroq bu muammoni I.P.Pavlovning oliy asab faoliyati haqidagi nazariyasiga asolanib organizmning doimo o‘zgarib turuvchi muhitga moslashish mexanizmi bilan isbotladilar. Masalan, normal ko‘ra oldigan odam doimo o‘zining ko‘rish qobiliyatiga tayanib turli harakatlarni bajaradi. Bunda eshitish teri orqali sezish funksiyalari unchalik ishtirok etmaydi.

Ammo uning ko‘zlari bog‘lab qo‘yilgan holda yurmoqchi bo‘lsa oyoqlari bilan yerni paypaslab, har qanday tovush yoki ovozlargi hatto hidlarga ham e’tibor berib harakatlanadi va x.k. Demak, ko‘rlarda esa ko‘rish qobiliyati yo‘qligi sababli asosan eshitish va sezish analizatorlariga tayangan holda harakatlanadi. Eshitish funksiyasining buzilishlari Eshitish analizatorining shikastlanishi oqibatida eshitish qobiliyatining pasayib ketishi karlik, zaif eshtish, eshitish agnoziyasi kabi nuqsonlar paydo bo‘ladi. Yosh bolalardagi eshitishning pasayishi ko‘pincha eshituv nervlari shikasti bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, maktab yoshidagi bolalarning 70 %dagi karaklik, meningit kasali bilan og‘riganda eshitish azolarining anomal rivojlanishi, turli shikastlar sabab bo‘ladi. Bosh miya po‘stlog‘ining funksiyasi va patologiyasi Bosh miya po‘stlog‘ida sezish, ko‘rish, eshitish, hidlov, ixtiyoriy harakat va boshka proyeksion zonalar-markazlar joylashgan. Bu zonalarda tashqi va ichki muhitdan qabul qilingan taassurotlar oliy darajada analiz va sintez qilinadi va bu taassurotlarga organizm tomonidan tegishli javob qaytariladi. Bundan tashqari, so‘zlash, odam nutqini tushunish, qabul qilingan taassurotlarga nisbatan to‘g‘ri tushuncha hosil qilish (tanish, bilish), hayot tajribasida o‘rganilgan oddiy va murakkab harakatlarni bajarish xususiyatlari, ya’ni oliy nerv faoliyati kabi funksiyalar miya po‘stlog‘i bilan po‘stloq ostida joylashgan boshqa markazlarning o‘zaro aloqasi natijasida ro‘y beradi. Nerv sistemasi organizmni doimo o‘zgarib turuvchi tashqi muhitga moslashtirib turadi. Tashqi va ichki muhit taassurotlari nerv sistemasining analizatorlar deb ataluvchi o‘ziga xos tuzilmalari qabul qilinadi. Analizatorlarning tuzilishi. Har bir analizator uch qismdan iborat: 1. Retseptor qismi - analizatorning organlari, teri va shilliq pardalarda joylashgan periferik qismdir. Retseptorlar kishi organizmda joylanishiga qarab 3 guruhga bulinadi: 1. Ekstroretseptorlar. 2. Proprioretseptorlar.

3. Introretseptorlar. Ekstroretseptorlar ikki xil bo‘ladi: qontakt retseptorlar va distant (ko‘ruv, eshituv, hidlov va boshka) retseptorlar. Retseptorlarning asosiy funksiyasi – har xil tashqi va ichki taassurotlarni nerv impulsiga aylantirib berishdan iborat. Har bir sezgi organida joylashgan retseptor faqat ma’lum bir taassurotnigina qabul kilishga moslashgan bo‘ladi. Masalan, ko‘zning tur qavatida joylashgan retseptorlar yoruglik taassurotlarini, ichki quloqda joylashgan Kortiyev organi retseptorlari tovush taassurotlarini qabul qilishga moslashgandir. Shunday qilib, retseptorlarda boshlang‘ich analiz va oddiy sintez jarayonlari sodir bo‘lib turadi. 2. O‘tkazgich qismi . Xar bir analizatorning po‘stlok qismi nervlardan va o‘tkazuvchi sistemadan iborat bo‘lib, impulsni retseptorlardan markazga yetkazib beradi Markaziy po‘stloq qismi . Xar bir analizatorning po‘stlog‘ qismi bosh miya po‘stlog‘ining alohida sohalarida joylashgan. Umuman, bosh miya po‘stlog‘i analizatorlar kompleksidan iboratdir. Bosh miya po‘stlog‘ida har xil tashqi va ichki taassurotlarni qabul qiluvchi retseptorlarning o‘ziga xos analizator zonalari joylashgan. Masalan, ko‘z va quloqdagi retseptorlarda paydo bo‘lgan ko‘zg‘alishlarni bosh miya po‘stlog‘idagi o‘ziga xos zonalar qabul qiladi. Analizatorlarning periferik qismi (retseptor) ta’sirlarni nerv impulsiga aylantirib beradi uning miya po‘stlog‘idagi qismida oliy sintez va analiz jarayonlari boradi.

Har bir analizator zonasi miya po‘stlog‘ining ma’lum bir bo‘lakchasi bilan chegaralanmagan, balki atrofga keng tarqalgandir. Analizatorning zich joylashgan qismlari analizator markazi yoki yadrosi deyiladi. Bir analizatorning periferiyasi ikkinchi analizator sohasi bilan qo‘shilib ketgan bo‘ladi, shuning uchun bir analizator sohasining zararlanishi ikkinchi bir analizator funksiyasining ham o‘zgarishiga olib keladi. Shunday kilib, retseptorlar tashqi taassurotni nerv impulsiga aylantirib bergandan keyin, impuls o‘tkazgich yo‘llar orqali analizator yadrosiga va uning periferiyasiga yetib boradiyu bu yerda oliy analiz va sintez jarayonlari yuz beradi. Bosh miya po‘stlog‘ining oliy faoliyatining buzilishi va neyropsixologik tekshirish usullari. Bosh miya po‘stlog‘ining oliy faoliyati praksis, gnozis, so‘zlash qobiliyati, o‘qish, xotira, hisoblash va fikrlash faoliyatlarini o‘z ichiga oladi. Shu faoliyatlarning normal holatini hamda ularning o‘zgarishlarini aniqlashda neyropsixologiya usullari katta ahamiyatga ega. Neyropsixologiya — bosh miyaning zararlanishi orqasida kelib chiqadigan markaziy nerv sistemasi oliy faoliyatining o‘zgarishlarini va bu o‘zgarishlar bosh miyaning qaysi qismi zararlanganligi natijasida kelib chiqqanligini, psixologik metodlar asosida aniqlash va zararlanish natijasida buzilgan oliy psixik funksiyalarni tiklashnnng to‘g‘ri yo‘llarini o‘rganish bilan shug‘ullanuvchi fandir. Bizning tibbiyotda bu fan akad. A.R.Luriya va uning shogirdlarining ishlarida o‘z aksini topgan. Hozirgi vaktda neyropsixologiya usullari nevrologiya, neyroxirurgiya klinikalarining amaliy faoliyatida topik diagnostika uchun keng qo‘llanilmokda. Neyropsixologiya fani miyaning ma’lum bir qismi zararlangan bosh miya po‘stlog‘ining oliy faoliyatini o‘rganishda kishining ruhiy faoliyatida sodir bo‘luvchi patologik o‘zgarishlarni umumiy tarzda ta’riflash va shu o‘zgarishlar uchun asosiy nuqsonni farq qila bilish va u orqali ikki o‘zgarishlarni aniqlash hamda buning vositasida asosiy tufayli vujudga kelgan simptomlar yig‘indisi sindromni tushuntnrishga intilishni o‘z oldiga asosin maqsad qo‘yadi.

Bosh miyaning chap yarim shari bajaradigan funksiyasi jihatdan dominant, ya’ni ustun yarim shardir. Agar asosiy oliy nerv jarayonlarining boshqarish markazlari shu yarim sharning po‘stlog‘ida joylashgan bo‘lsa, bunday kishilar «o‘naqay» bo‘ladilar, uning yarim sharda joylashgan bo‘lganda esa «chapaqay» bo‘ladilar. O‘naqaylik va chapaqaylikni tekshirish bosh miya yarim sharlarining zararlangan tomonini aniqlashda nihoyatda katta ahamiyatga ega. Asl o‘naqay va chapaqaylardan tashqari, o‘naqalar orasida «yashirin chapaqaylar» ham uchraydi. Bunday kishilar aslida chapaqay bo‘lib tug‘ilganlaru, lekin o‘rgatish va tarbiya natijasida ular o‘ng qo‘l bilan ishlashga odatlanib ketgan bo‘ladilar. O‘naqaylarda yashirin chapaqaylik» belgisnning borligi bosh miyaning dominant yarim shari o‘ng yarim sharda joylashganidan dalolat beradi. Neyropsixologik tekshirish usullari bemorning «chapaqay» va «o‘naqayligini» aniqlashdan boshlanadi, buning uchun avval bemordan qaysi ko‘li bilan yozishi, ovqatlanayotganda qoshiqni qaysi ko‘li bilan ushlashi, o‘tin yorganda boltani qaysi qo‘li bilan ushlashi va xokazo, ya’ni «o‘naqayligi» yoki «chapaqayligi» so‘rab olinadi. So‘ngra qo‘yidagi usullarda tekshirishga o‘tiladi: a) bemordan ko‘l barmoklarini bir-biriga chirmashtirish iltimos qilinadi. Agarda bemor o‘ng qo‘lining bosh barmog‘ini chap qo‘lining bosh barmog‘i ustiga qo‘ysa demak u asl «o‘naqay»-dir. Buning aksi bo‘lsa, ya’ni chap qo‘lning bosh barmog‘i, o‘ng qo‘lining bosh barmog‘i ustiga qo‘yilsa, bu hol bemorning o‘naqay» bo‘lishidan qat’i nazar, unda «chapaqaylik»ning yashirin belgilari borligidan dalolat beradi . b) bemordan o‘ziga o‘naqay bo‘lgan holatni tanlab qo‘llarini qovushtirish iltimos qilinadi, chunonchi, agar bemor qo‘l qovushtirganida o‘ng bilagini chap bilagi ustiga qo‘ysa, bu hol o‘naqaylikdan dalolat beradi. Agarda bemor chap bilagini o‘ng bilagi ustiga qo‘ysa unda «yashirin chapaqaylik» belgilari bor deyish mumkin. v) bemordan qarsak chalish harakatini bajarish so‘raladi. Bu usulda shu narsaga e’tibor qilmoq kerakki, «o‘naqaylar» qarsak harakatida o‘ng qo‘lni faol va chap ko‘lni sust holatda tutadilar. «Chapaqaylar»da esa bu holatning aksi bo‘ladi.

«O‘naqay» kishining o‘ng qo‘lini sust holatda tutishi «yashirin» chapaqaylik belgisi borligidan darak beradi. Yuqoridagi tekshirish usullari bajarilgandan so‘ng bemorning ikkala jimjilog‘idagi tirnoqlari yuzasi solishtiriladi. Chap qo‘l jimjilog‘ining tirnoq yuzasi o‘ng qo‘l jimjilog‘ining tirnoq yuzasiga nisbatan kengroq bo‘lishi ham yashirin chapaqaylik belgisidir. Praksis , uning buzilishi va tekshirish usullari. Yangi tug‘ilgan bolada piramida yo‘lining rivojlanishi natijasida, ko‘ziga birinchi bo‘lib ko‘ringan har qanday narsaga talpinish va ularni olish uchun ixtiyoriy harakat qilishi unda shartli reflekslar paydo bo‘lganligini ko‘rsatadi. Bu harakatlarning qayta-qayta takrorlanishi natijasida inson o‘zining butun umri davomida hayot uchun zarur bo‘lgan murakkab harakatlarni o‘zlashtirib boradi. Mana shunday odat tusiga kirgan ixtiyoriy harakatlar kompleksiga praksiya deyiladi. Praksiya bexosdan, erkin ravishda, ya’ni fikrni jalb qilmasdan, ayrim maqsadlarni amalga oshiradigan odatiy harakatlardir. Apraksiyaning turlari va tekshirish usullari, Apraksiya asosan uch turli ko‘rinishda uchraydi. Ideator apraksiya . Bu holatda murakkab harakatning o‘zaro aloqasi va assotsiatsiyasi buziladi. Bemor ma’lum bir maqsadni amalga oshiruvchi harakatlarning ba’zi bir elementlarini bajara olsada, lekin bu elementlarni ketma- ket bajarish rejasi buziladi va maqsad amalga oshmaydi. Masalan, bemor oldiga papiros chekishni maksad qilib qo‘ydi Lekin buning uchun bemor cho‘ntagidan papiros va gugurt chiqarsa-da, u gugurt cho‘pini og‘ziga olib, papirosni gugurt qutichasiga surtishi mumkin, yoki bemorga choy iching degan buyruq berilsa, u buyruqni tushunib, choy ichmoqchi bo‘ladi. Lekin bunnng uchun oldin qanday harakat kilishni esidan chiqaradi, oldin choynakni ko‘tarish kerakmi yoki piyolanimi; choyni choynakda piyolaga yoki piyoladan choynakka quyiladimi, degan masalalar bemor uchun hal qilib bo‘lmaydigan muammo bo‘lib qoladi Ideator apraksiyasida ko‘rsatilgan harakatni bemor kaftda bajara olmaydi

1. Motor apriksiya . Bunda bemor ko‘rsatilgan harakatni ham qayta bajara olmaydi. Bemor buyruqni tushunsa ham butun harakatning ayrim elementlarini bajara olmaydi, ma’nosiz va o‘rinsiz harakatlar bilan javob qaytaradi. Masalan, stolda yotgan qalamni oling deyilsa, qo‘lini yuqoriga ko‘tarishi yoki boshqa bir o‘rinsiz harakat qilishi mumkin, lekin qo‘l stol ustidagi qalamga bormaydi, maqsad bajarilmaydi. 2. Konstruktiv apraksiya . Bunda manda bulaklardan butun narsa tuzish qobiliyati yo‘qoladi. Masalan, bemor ayrim elementlardan iltimos qilingan biron shaklni tuzib berish qobiliyatini yo‘qotadi. Masalan, gugurt cho‘plaridan kubcha yoki yulduzcha shaklini yasab bera olmaydi. Konstruktiv apraksiya bosh miya burchak pushtasi zararlanganda yuz beradi. 3. Konstruktiv praksiyani aniqlash. Bunda bemordan raqamsiz soatga qarab vaqtni aniqlash, gugurt cho‘plaridan har xil shakllar yasash va o‘ziga tanish bo‘lgan rasmlarni chizib ko‘rsatish iltimos qilinadi. Apraksiyada bemor raqamsiz soatga katta va kichik millarni fikran joylashtira olmaydi, teskari yozilgan harflarni to‘g‘rilay olmaydi va ularning qaysi biri teskari yozilganini aytib berolmaydi (BA KK VV YEYE), geometrik shakllarni ham chiza olmaydi. Bunday holat bosh miya tepa bo‘limining pastki qismlari zararlanishi natijasida kelib chiqadi. Og‘iz praksiyasini tekshirish. Buning uchun bemordan tilini chiqarish, uni yuqori va pastki lablar ustiga qo‘yish, chaynash va hushtak chalish harakatlarinn qilib ko‘rsatish so‘raladi. Apraksiyada bemor har bir harakatni boshlashidan avval uzoq o‘ylaydi va shunga qaramasdan kerakli natijaga erisha olmaydi, u o‘rinsiz harakatlar qiladi yoki bir xil hara-katdan ikkinchisiga o‘ta olmaydi. Bemorda ovkatni chaynash faoliyati saqlanishiga qaramasdan, u shu harakatni iltimosga ko‘ra bajara olmaydi. Og‘iz apraksiyasi sensomotor zonasnning pastki qismi zararlanishi natijasida kelib chiqadi Gnozis, uning buzilishi va tekshirish usullari. Bola tug‘ilgandan keyin o‘z otasi yokn onasini birinchi marta tanib olishi, so‘ngra o‘ziga boqib turgan bir qancha chehralar orasidan o‘z onasini tanib olib, ko‘lib qo‘yishi, birinchi shiqildok ovozinn eshitib, o‘nga boqishi , shu shiqildoq ovozi ikkinchi marta qaytarilganda

har tomonga alanglab, uni qidirishi – ko‘ruv va eshituv jarayonlari shakllanayotganidan dalolat beradi. Kishi o‘z hayotida yuzlab, minglab kishilar qiyofasini va yuzlab, minglab buyumlarni tanib oladi, ularning nomlarini eslab qoladi. Shuningdek, inson musiqa ohanglarini, turli xil tovushlarni bir-biridan farq qilgani holda, eslab qoladi. Mana shularga gnoziya, ya’ni ko‘rish, tanish va bilish jarayoni deyiladi.Gnozisning buzilishi agnoziya deyiladi. Agnoziyaning quyidagi turlari uchraydi: Astereognoz . Astereognoz bo‘lganda bemorning ko‘zi yumuk holatda qo‘liga berilgan narsaning nima ekanligini aytib berolmaydi, lekin uning hajmini, qanday materialdan yasalganligini, tashqi belgilarini aytib berishi mumkin. Shunday qilib, asteriyeognozda buyumlarning ayrim belgilarini aniqlash qobiliyati saqlanib qolsada, buyum to‘g‘risida umumiy tushuncha hosil bo‘lmaydi. Astereognoz bosh miyaning tepa qismida patologik jarayonlar ro‘y berishi natijasida kelib chiqadi. Eshitish agnoziyasi . Eshitish agnoziyasi deb, tovushlarni aniqlay olish qobiliyatiniig buzilishiga aytilali. Masalan, bemor ovoz yoki tovushlar qanday hayvon yoki buyumga tegishli ekanini ajrata olmaydi. Garchi bemor tovush yoki ovozni eshitsada, ammo bu tovush va ovozlarni bir-biridan ajratib olish qobiliyati yo‘qoladi. Masalan, it uvillashi, sigir marashi, soat chiqillashini bir-biridan ajrata olmaydi. Patologik jarayon miya po‘stlog‘ining chakka qismida joylashgan vaqtda eshitish agnoziyasi yuz beradi. Ko‘ruv agnoziyasi yoki optik agnoziya. Optik agnoziyada bemor atrofdagi narsalarni ko‘radi, lekin tanimaydi, qayta ko‘rganda ham taniy olmaydi. Optik agnoziyaga chexrani tanish agnoziyasi ham kiradi. Chexrani tanish agnoziyasida bemor eng yakin odamining (otasi, onasi, xotini va bolasining) chexrasini ham taniy olmaydi, lekin uning qoshi, ko‘zi qanaqa rangdaligini to‘g‘ri aytib bera oladn. Bu holat bosh miyada analiz jarayoni saqlanib qolganiga qaramasdan, sintez jarayoni buzilganligi belgisidir. Chehrani tanish agnoziyasida bemor buyumlar va harflarni bemalol taniydi, yozish va o‘qish qobiliyatlari ham saqlanib qoladi.

К o‘ruv agnoziyasi bosh miya po‘stlog‘i ensa qismining tashqi tomoni zararlanishi natijasida kelib chiqadi. Hid va ta’m bilish agnoziyasi. Hidni va tamni ajrata bilish qobiliyatiniig buzilishiga yoki yo‘qolishiga hid va ta’m bilish agnoziyasi deyiladi. Yozish qobiliyati, uning buzilishi va tekshirish usullari . Yozish qobiliyati so‘zlash faoliyatining murakkab turiga kiradi. Bolaning so‘zlash qobiliyati avtomatik ravishda rivojlana boradi, yozish qobiliyati esa, ancha keyinroq o‘rganish natijasida taraqqiy etadi. Bola boshlang‘ich sinflarda yozayotgan so‘zlariniig harflarini fikrlab, ongli ravishda artikulyatsiyalaydi va analiz qiladi. Lekin kishi ulg‘aya borgan sari, yozish qobiliyati ham avtomatlashib boradi. Yozish qobiliyatiniig saqlanishi bir necha asoslarga bog‘liq, masalan, harflarni artikulyatsiya qilish, fonemalarni eshitish, eshitilgan tovushlarni analiz qilish, fonemalarni ko‘ruv va qo‘l harakatlari vositasida harflarga aylantirish shular jumlasiga kiradi. Shu kompleksning bironta zvenosi chiqsa, darhol yozish qobiliyati buziladi. Yozish qobiliyatiniig buzilishi agrafiya deb ataladi. Yozish faoliyatining buzilishi topik diagnostika uchun katta ahamiyatga ega, chunki u bosh miya chap yarim sharlarining qaysi qismi zararlanganligiga qarab har xil ko‘rinishda ro‘y beradi. Tekshirish usullari: a) birinchi usulda bemordan ayrim harflarni ko‘chirnb yozish iltimos qilinadi. Agar bemorda ko‘rish gnoziyasi yoki uning o‘ng qo‘lida erkin harakat buzilgan bo‘lsa, bu ishni bajara olmaydi; b) ikkinchi usulda bemordan aytilgan so‘zlar yoki gaplarni yozish suraladi. Sensor afaziyaga yoki akustiko mnestik afaziyaga uchragan bemor bu topshiriqni bajara olmaydi. Uning analiz va sintez qilish qobiliyati buzilganligi sababli bemorning yozuvida ikki xil – verbal va literal parafaziya uchraydi, ya’ni u yo so‘zlarda harflarni tashlab ketadi yoki harflarni almashtirib yuboradi; v) uchinchi usul avtomatik yozish qobiliyatini tekshirish kiradi. Bunda bemordan uiga juda tanish bo‘lgan so‘zlarni yozish so‘raladi, masalan, «olma», «koptok», «paxta» va xokazo. Kinetik, ya’ni efferent afaziyaga uchragan bemor bu

topshiriqni bajara olmaydi. Uning xatida ortiqcha chiziqlar uchraydi yoki bitta harfni bir necha martalab qaytaraveradi (perseveratsiya) yoki xatning oxirgi bug‘imlarini juda maydalashtirib yuboradi (mikrografiya);. O‘qish qobiliyati, uning buzilishi va tekshirish usullari. O‘qish qobiliyati bosh miya po‘stlog‘ining oliy faoliyati ko‘rinishlaridan biri bo‘lib, miya zararlanganda bu faoliyatning buzilishi yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan praksis, gnozis, so‘zlash va yozish faoliyatlari singari topik diagnostika qilishda katta ahamiyatga ega. O‘qish qobiliyatining yozish qobiliyatidan farqi shundaki, bu jarayon harflarni ko‘rish va analiz qilishdan boshlanib, o‘qilgan narsaning mazmunini to‘g‘ri tushunish bilan tugallanadi, ya’ni o‘qish – bu so‘zdan fikrga tomon bosib o‘tiladigan yo‘ldir. Bunda tayyor yozilgan xatni analiz qilish va har bitta so‘zni hamda butun matnni tushunish talab etiladi. Tekshirish usullari: a) birinchi usulda bemordan alohida harflarni tanish va ularni o‘qish so‘raladi; b ) ikkinchi usulda bemordan alohida butin va so‘zlarni o‘qish so‘raladi; v) uchinchi usulda bemordan noto‘g‘ri yozilgan so‘zlarni analiz qilish so‘raladi qilinadi; g) to‘rtinchi usulda bemordan gaplarni va matnlarni o‘qib chiqish va analiz qilish so‘raladi qilinadi. O‘qish qobiliyatining buzilishi aleksiya deb ataladi. Bosh miya po‘stlog‘ining qaysi qismi zararlanganligiga qarab o‘qish qobiliyati har xil turda buziladi. Bosh miya chap yarim shari chakka qismining tepa pushtasidagi po‘stlog‘i zararlanishi natijasida bemor o‘ziga notanish bo‘lgan so‘zlarni o‘qiy olmaydi, chunki unda so‘zdagi harflarni analiz qilish qobiliyati buzilgan bo‘ladi. Chap yarim sharining premotor zonasi pastki qismining zararlanishi natijasida bemorning o‘qishi mutlaqo boshqacha turda o‘zgaradi, ya’ni bemor harflarni birbiriga tez qo‘shib, ravon o‘qib keta olmaydi. u albatta, har bitta harfni alohida o‘qiydi. Shuni aytib o‘tish kerakki, bosh miyaning ensa qismi zararlangan taqdirda so‘zlash qobiliyati garchi saqlanib qolsada, lekin ko‘rish qobiliyatining buzilishi

natijasida o‘qish faoliyati ham buziladi va bu hol ko‘ruv aleksiyasiga olib keladi. Ko‘ruv aleksiyasi ikki turga bo‘linadi: lateral va verbal aleksiyalar. Lateral aleksiyaga duchor bo‘lgan bemor alohida berilgan harflarni to‘g‘ri o‘zlashtira olmaydi, masalan, «m» harfini «n» deb o‘qiydi, yoki «k» harfini «x» yoki «v» deb o‘qiydi. Verbal aleksiyada bemor yozilgan so‘zni birdaniga o‘zlashtira olmaydi va ularni taniy olmaydi.

Adabiyotlar: 1. Po‘latxo‘jayeva M.R. Defektologiyaning klinik asoslari. O‘quv qo‘llanma. T., TDPU - 2013. 2. Alimov X.A., Manasipova I.X. Nekotoriye voprosi organizatsii i razvitiya psixiatricheskoy pomoshi v Uzbekistane. Trudi Tashkentskoy psixiatricheskoy bolnitsi. NII tom. T:, 1996. 2.Agranovskiy M.L. Obshaya meditsinskaya psixologiya i psixopatologiya. Andijan. «Andijon», 2004 – 215. 3.Sodiqova Q, Aripova S.X, Shaxmurova G.A . Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi. T., “Yangi asr avlodi” - 2009. 4.McGill-Franzen A., Allington R.L. (Eds.) Handbook of Reading Disability Research. Routledge, 2011. — 522 p. 5.David Ronald. Clinical Pediatric Neurology.Third edition. Demos Medical Publishing, 2009 - 640 p.

O'xshashlar

Kasallik xaqida umumiy tushuncha

Dori vositalari xaqida tushuncha dorilarning boshqa omillar bilan uzaro munosabati

Patofiziologiya fani, usullari, vazifalari. Umumiy nozologiya. Etiolgiya va patogеnеz xaqida tushuncha. Kasallik va uning davrlari

Giyohvandlik haqida tushuncha

Jarrohlik haqida tushuncha