O‘ta xavfli infeksiyalarda (o‘lat, kuydirgi, Qrim-Kongo gemorragik isitmasi) hamshiralik ishi - Tibbiyot - Referatlar

O‘ta xavfli infeksiyalarda (o‘lat, kuydirgi, Qrim-Kongo gemorragik isitmasi) hamshiralik ishi

Yuklangan vaqt:

21.08.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.513671875 KB

Ko'chirib olish

O‘ta xavfli infeksiyalarda (o‘lat, kuydirgi, Qrim-Kongo gemorragik isitmasi) hamshiralik ishi Reja: 1. Sariq isitma eti о l о giya, epid е mi о l о giya, p а t о g е n е z. 2. Kuydirgi klinik bеlgilаri. Qkgi diаgnоstikаsi.

GEMORRAGIK ISITMALAR Gemorragik isitma kasalliklarini arboviruslar, arenoviruslar va filoviruslar qo‘zg‘atadi. Bugungi kunda dunyo bo‘yicha besh yuzdan ortiq arbovirus turlari aniqlangan, shularning 100 tasidan ko‘prog‘i odamlarda kasallik chaqiradi. Respublikamizda odamlarda kasallik chaqiradigan 20 turga yaqin arboviruslar aniqlangan. Gemorragik isitma kasalliklari qo‘zg‘atuvchilarining rezervuarlari qishloq xo‘jalik hayvonlari, kemiruvchilar, qushlar, kaltakesaklar va boshqalar hisoblanadi, hamda ularning organizmlarida bu kasallik subklinik yoki latent shaklida namoyon bo‘ladi. Arboviruslar qo‘zg‘atadigan gemorragik isitmalar asosan transmissiv yo‘l bilan, ya'ni qon so‘radigan bo‘g‘im oyoqlilarning chaqish jarayonida yuqadi. Arenoviruslar, filoviruslar qo‘zg‘atadigan gemorragik isitmalar esa maishiy – muloqot, havo va parenteral muolajalar orqali o‘tadi. Gemorragik isitma kasalliklari ko‘p jihatlari bilan o‘xshash bo‘lsada, kasallikning kechishi, rivojlanishi, epidemiologik jarayonning namoyon bo‘lishi, qo‘zg‘atuvchilarining o‘ziga xosligi, kasallik qo‘zg‘atuvchilarining manbalari va yuqish mexanizmlari bilan bir-biridan farq qiladi. QRIM – KONGO GEMORRAGIK ISITMASI Sinonimlari: Qrim gemorragik isitmasi (QGI), O‘rta Osiyo gemorragik isitmasi, O‘zbekiston gemorragik isitmasi va hokazo. Etiologiyasi. Qrim – Kongo gemorragik isitmasi (QKGI) qo‘zg‘atuvchisi o‘zida RNK saqlovchi arbovirus bo‘lib, Bunyaviridae oilasiga, Navirovirus turiga kiradi, kasallik qo‘zg‘atuvchi virus yuqorida ta'kidlangandek birinchi bo‘lib 1945 yilda M.P. Chumakov tomonidan topilgan. Keyinchalik Ovropa va O‘rta Osiyo davlatlarida aniqlangan bu viruslar bir xil viruslar bo‘lib, bitta serologik turga mansub ekanligi ma'lum bo‘lgan.

Virus sferik shaklida bo‘lib, diametri 92-96 nm keladi. Virus tashqi muhitda uncha chidamli emas, lekin yuqori haroratga juda sezgirdir. Virus ayniqsa cho‘chqa, Suriya olmaxoni va maymun embrioni buyraklari hujayralariga o‘ta sezgirdir. Virus asosan hujayralar sitoplazmasida joylashadi. Epidemiologiyasi. QKGI virusining areali juda keng: Ovropadan Osiyo va Afrikagacha, hamdo‘stlik davlatlaridan Rossiya Federatsiyasining janubiy regionlarigacha, Ukraina, Moldova, Ozarbayjon, Armaniston, Qozog‘istonning janubiy viloyatlari va boshqa Markaziy Osiyo davlatlari, jumladan O‘zbekiston respublikasining bir qator viloyatlari xududlari ham (Buxoro, Navoyi, Qashqadaryo, Sirdaryo, Jizzax) QKGI bo‘yicha endemik xududlaridan hisoblanadi. QKGI virusi ma'lum tur kannalarida saqlanadi. QKGI qo‘zg‘atuvchisining tabiiy rezervuari va manbalari qishloq xo‘jaligi hayvonlari hamda yovvoyi sut emizuvchilar (quyon, kemiruvchilar, tipratikan va boshqalar) hisoblanadi, virusni tabiatdagi saqlovchisi va tashuvchisi turli xil iksod kanalaridir. QKGI virusining yuqish mexanizmi transmissiv, ya'ni virus kanalarning chaqishi natijasida odamga yuqadi. Odamga kasallik muloqot orqali ham yuqadi, ya'ni bemor qonini so‘rgan kanani ezib o‘ldirganda, hamda QKGI siga chalingan bemorning qoni sog‘lom odam terisi va shilliq kavatiga tushganda yoki bo‘lmasa parenteral muolajalar amalga oshirilganda, kasallik yuqishi mumkin. Bunday holatlarda QKGI siga chalingan bemor kasallik qo‘zg‘atuvchi manbaiga aylanadi va atrofdagi sog‘lom odamlar uchun xavf tug‘diradi. QKGI o‘ziga xos epidemiologik mavsumiylikka ega bo‘lib, kasallik asosan aprel-sentyabr oylarida qayd etiladi (90-95 % aprel-iyun oylarida). Kasallikning bunday epidemiologik mavsumiylikka ega bo‘lishi bevosita iksod kanasi faolligining oshishi bilan bog‘liqdir. QKGI kattalar, ayniqsa mehnat faoliyati cho‘l hududlari bilan bog‘liq bo‘lganlar o‘rtasida (cho‘ponlar va ularning oila a'zolari, qirqimga vaqtinchalik jalb etilganlar, molga qarovchilar, boquvchilar, endemik hududlarida ishlovchilar) ko‘proq qayd etiladi. Kasallikning asosiy

salmog‘i (80% ko‘proq) 20-60 yoshidagi odamlarga to‘g‘ri keladi, kasallikning 85- 90% erkaklarda uchraydi. Patogenezi. QKGI virusi odam organizmiga kana chaqishi natijasida terining kana chaqqan joyidan kiradi. Bundan tashqari, virus organizmga virus bilan zararlangan bemor qonining sog‘lom odamning jarohatlangan terisi va shilliq qavatiga tushganida va kamdan-kam holarida QKGI kasalligiga chalingan bemorning qonini sog‘lom odamga quyganda, hamda nafas yo‘llari orqali (aspiratsion) tushishi mumkin. Organizmning virus kirgan joyida hech qanday o‘zgarish kuzatilmaydi. Virus qonga tushgach, retikuloendotelial sistema hujayralarida to‘planadi. Retikuloendotelial sistema hujayralarida to‘plangan viruslarning qonga ikkinchi bor ko‘p miqdorda tushishi (virusemiya) natijasida bemorda umumiy zaharlanish hamda qon tomirlari endoteliysi shikastlanishi natijasida turli xil darajadagi trombogemorragik sindrom namoyon bo‘ladi. QKGI kasalligining patogenezi bo‘yicha ko‘pgina masalalalar hanuzgacha to‘lik o‘rganilmagan. Klinikasi. QKGI kasalligining klinik kechishida 4 davr farqlanadi: a) yashirin davri, b) boshlang‘ich yoki umumtoksik davri, d) avj olish va gemorragik alomatlar namoyon bo‘lgan davri, c) rekonvalestsentsiya davri. QKGI gemorragik belgilar bilan va gemorragik belgilarsiz o‘tadi. Kasallik kechishiga qarab esa, engil, o‘rta og‘ir, og‘ir shakllariga bo‘linadi. A. Kasalli kning yashirin davri – kasallik kana chaqib yuqqanida o‘rtacha 3-6 kun, qon va qon ajratmalari bilan muloqotda bo‘lib yuqqanida esa 2-4 kunni tashkil etib, bu davrda bemorda hech qanday shikoyat ham, kasallik alomatlari ham bo‘lmaydi. B. Boshla ng‘ich yoki umumtoksik davri – bir necha soatdan 3 kungacha davom etadi. Kasallik o‘tkir boshlanib, prodromal belgilar kuzatilmaydi. Kishi to‘la sog‘lom paytida tanasi qaltirab, harorati 38,5 – 40,5 o C ko‘tarilib ketadi. Bemorda ich ketish, boshning peshona sohasida kuchli og‘riq, belda, bo‘g‘im va mushaklarda og‘riq, umumiy holsizlik, juda ham tez charchash belgilari sodir bo‘ladi. Bundan

tashqari 30-35% bemorlarda ko‘ngil aynishi, qusish qayd etilib, bu holat ovqat iste'moli bilan bog‘liq bo‘lmaydi. Bemorning ichi suyuq o‘tishi va qornining turli sohalarida og‘riqlar bo‘lishi mumkin. Ob'ektiv ko‘rganda: kasallikning birinchi kunidan bemorning yuzi qizarib, bu qizarish bo‘yin va ko‘krak qismiga tez tarqaladi. Ko‘zlari qizarib, bu qizillik asosan ko‘zning lateral qismida uchburchaksimon shaklda aniqlanadi. Teri quruq, issiq, periferik limfa tugunlari biroz kattalashadi. Isitmalash 1-5 kun, ayrim bemorlarda 5-10 kun va 10-15 kungacha davom etadi. Isitma xarakteri noto‘g‘ri yoki doimiy bo‘lishi mumkin. D. Avj olish va gemorragik alomatlar namoyon bo‘lgan davri – kasallikning 3-6 kunidan boshlab avj olish davri boshlanadi. Gemorragik sindrom qon ketish va qon talash bilan namoyon bo‘ladi. Eng ko‘p uchraydigan gemorragik belgi– gemorragik toshmalardir (33-rasm). Teri, shilliq qavatlar, in'ektsiya joylarida qon talash, burundan qon ketishi, milk, og‘iz shilliq qavatidan qon ketishi, qonli qusish, ichakdan qon ketishi kuzatiladi. Toshma xarakteri bo‘yicha petexial bo‘lib, yassi, teridan ko‘tarilmaydi, bosib ko‘rganda yo‘qolmaydi. Rangi dastlab to‘q-qizg‘ish, keyinchalik qora rang tus oladi. Toshmalar soni bir nechta bo‘lishi mumkin. Toshmalar ko‘krak qafasi, qorinning yonbosh sohasi terisida, elka sohasi, bilak sohasi ichki yuzasi, son terisida, kam hollarda bemor bo‘yin terisida uchrashi mumkin. O‘lchami bo‘yicha nuqtasimon toshmadan diametri 2,0-3,0 sm gacha etadi. Shakli bo‘yicha yumaloq yoki oval bo‘lib, chegarasi aniq, uning atrofidagi terida o‘zgarish bo‘lmaydi. Gemorragik elementlar 5-8 kun saqlanib, so‘ngra oqara boshlaydi va kasallikning 9-14 kunida yo‘qoladi. Barcha hollarda in'ektsiya o‘rinlarida turli o‘lchamlardagi qon talashlar hosil bo‘ladi (34-rasm). Toshma hosil bo‘lishi bilan bir vaktda, ayrim paytda undan bir ikki kun oldin yumshoq va qattiq tanglayda nuqtasimon qontalash aniqlanadi. Shuni ta'kidalash lozimki, kasallik qon orqali odamdan – odamga yuqqanida gemorragik sindrom kuchli va tez rivojlanadi. Bu virusning odam organizmida virulentligining oshishiga bog‘liq. Bu davr 3-7 kundan 10-15 kungacha, o‘rtacha 7-9 kun davom etadi. Ayrim bemorlarda kasallikning ikkinchi

isitma to‘lqini qayd etiladi. Bunda birinchi isitma to‘lqini so‘ngandan keyin, 2-3 kun o‘tgach yana isitma ko‘tariladi, lekin dastlabki isitma darajasiga etmaydi. Ob'ektiv ko‘rganda: bemorning yuzlari, bo‘yin sohasi terisi qizargan, terisi quruk, in'ektsiya joylari ko‘kargan. Periferik limfa tugunlari kattalashgan. Nafas olish majmuasida: burundan tomchi– tomchilab yoki oqim bilan qon kelishi, bu qisqa yoki uzoq, o‘rtacha 3-4 kun davom etishi mumkin. O‘pkada tarqalgan quruq xirillashlar (10-13%) kuzatiladi. Kasallik og‘ir o‘tayotganda o‘pkada mayda o‘chog‘li bronxopnevmoniya belgilari yuzaga keladi. Yurak qon– tomir majmuasida: tomir urishi tezlashgan, sust to‘lalik va taranglikda, A/B– 90- 70/50-30 mm simob ustunida, kollaps holati ham bo‘lishi mumkin. Ovqat hazm qilish majmuasida: ishtahasizilik, qon yo‘qotilayotganda esa og‘iz qurishi, chanqash, qorinning turli joylarida og‘riqlar, ko‘ngil aynishi, qonli qusish kuzatiladi. Bu belgilar kasalllik engil o‘tsa 1-2 kun davom etadi. Ayrim payt bemorlarda to‘xtovsiz qonli qusish kuzatiladi. Ularda milklarning qizarishi va bo‘rtganligi aniqlanib, bu belgi asosan pastki jag‘ milkining kesuvchi tishlari atrofida yaqqol ko‘rinadi. Milklar yumshaydi va qon keta boshlaydi, qon ketishi bir necha soatdan 4-8 kungacha davom etishi mumkin. Kasallikning avj olish davrida bemorning lablari quruq, yorilgan, qonashga moyil, tili quruq, oqish-sarg‘imtir karashli, ko‘pincha «zangsimon» bo‘lib, bu og‘iz shilliq qavatidan, milklardan qon ketishga bog‘liq bo‘ladi. Og‘izdan qo‘lansa hid keladi, bu davrda tanglay murtaklari qizargan bo‘lib tilcha, tanglay murtaklari ravog‘i biroz shishadi va bemor yutinganda og‘riq sezishiga sabab bo‘ladi. Yumshoq tanglayda (asosan til ildizi sohasida), qattiq tanglay shilliq qavatida enantema paydo bo‘lib, kasallikning 3-5 kunida yaqqol rivojlanadi. Enantema gemorragik, mayda nuqtasimon chegarasi aniq bo‘lib, 5-7 kungacha saqlanadi. Qorni yumshoq, epigastral soha va kindik atrofida og‘riq sezadi. Jigar va taloq aksariyat bemorlarda 1-2 sm ga kattalashadi.

Siydik ajratish majmuasida: bel sohasida og‘riq, Pasternatskiy belgisi musbat bo‘lishi, oligouriya, makro- va mikrogematuriya, albuminuriya, anuriya, azotemiya bilan namoyon bo‘ladi. Siydikda 0,99 promilligacha oqsil aniqlanadi. Ayollarda bachadondan qon ketish kuzatiladi. Homilador ayollarda homila tushishi yoki vaqtidan oldin tug‘ruq sodir bo‘lishi mumkin. Kasallikning hamma hollarida bemorlarda birdan yuzaga keluvchi kuchli bosh og‘rig‘i, qaltirash va yuqori isitmalash qayd etiladi. Ayrim payt bosh aylanishi kuzatiladi. Bemorning uyquchanligini, adinamik holatini e'tiborga olish lozim. Og‘ir holatlarda bemorlarda aksincha qo‘zg‘alish, alahsirash, gallyutsinatsiya, meningeal belgilar paydo bo‘lib, keyinchalik to‘la hushini yo‘qotadi, bradikardiya, gipotoniya, qorinda og‘riq, ich qotishi yoki ketishi, ko‘z qorachig‘ilarining nisbatan torayishi, yorug‘likka sust reaktsiyasi bilan namoyon bo‘ladi. Kasallikning avj olish davrida periferik qon taxlilida quyidagi o‘zgarishlar kuzatiladi: 90 % hollarda gipoxrom anemiya, 75-80 % hollarda 1 mm3 qonda eritrotsitlar 2,0-3,0 mln ta aniqlanadi. Kasallik og‘ir o‘tayotganda uzoq vaqt qayta qon ketishi bilan davom etsa, eritrotsitlar soni 1,0 mln gacha, gemoglabin 20-25 g/l gacha kamayadi. Rang ko‘rsatkichi ko‘pincha 1,0 dan past bo‘ladi. Bu davrda qon tahlilidagi xarakterli belgilardan biri trombotsitlar miqdorining kamayishi bo‘lib, bu 2533% tekshirilgan bemorlarda 50 minggacha kamaygani kuzatiladi. Kasallik qancha og‘ir o‘tsa, trombotsitopeniya shunchalik kuchli bo‘ladi. Kasallikning avj olish davrida oq qon tanachalaridagi o‘zgarish leykopeniya (1mm 3 qonda 1100- 4000 gacha) bilan namoyon bo‘ladi. Leykotsitar formulada nisbiy limfotsitoz, neytropeniya, aneozinofiliya yoki eozinopeniya, monotsitopeniya, EChT 30-60 mm/soatgacha tezlashadi. Gemorragik isitma kasalligi 80-95% hollarda o‘rta og‘ir yoki og‘ir shaklda o‘tadi. Rekonvalessensiya davri – bu davr bemorda klinik belgilarning so‘nishi, hosil bo‘lgan gemorragik toshmalarning rangi kundan-kunga yo‘qola boshlashi, ishtahasining ochilishi bilan xarakterlanadi.

Gemorragik isitma kasalligi asoratlari: ko‘p miqdorda qon yo‘qotish natijasida gemorragik karaxtlik, ikkilamchi infeksiya qo‘shilishi tufayli o‘choqli yoki bo‘lakli pnevmoniya, sepsis, o‘pka shishi, o‘tkir buyrak etishmovchiligi, otit, tromboflebit, bo‘lishi mumkin. Tashxisoti. Bemorni erta aniqlash, uni samarali davolash hamda epidemiyaga qarshi choratadbirlarni o‘z vaqtida tashkil etish uchun ahamiyatlidir. Ammo gemorragik isitmaning boshlang‘ich davrida, ya'ni umumtoksik belgilar paydo bo‘lganda bemorga tashxis qo‘yish juda qiyin. Shuning uchun ham bu kasallikka tashxis ko‘pincha gemorrragik davrida qo‘yiladi. QKGI kasalligi tarqoq (sporadik) qayd etilganda, 90-95% holatlarda «O‘tkir respirator infeksiya» va «noma'lum etiologiyali isitma» tashxislari bilan yotqiziladi. Shu bilan birgalikda bu kasallikni boshglang‘ich davrida dastlabki tashxis qo‘yishda ayrim klinik va epidemiologik mezonlar mavjud. Epidemiologik anamnezda: bemorning tabiiy o‘choqdan ekanligi, kana chaqqanligi, kanani qo‘li bilan ezib o‘ldirganligi, qo‘llari mayda shoxli hayvonlarning junini qirqayotganda kana qoni bilan ifloslanishi va hokazolar surishtiriladi. Laboratoriyaviy tashxisoti. Gemorragik isitmalarda bemor qonida virus yoki unga qarshi paydo bo‘lgan spetsifik antitelo serologik usulda aniqlanadi. Virusni ajratish faqat virusologiya ilmiy tekshirish institutlarining ruxsatnomasi bo‘lgan tahlilxonalarda o‘tkaziladi. Buning uchun kasallikning o‘tkir davrida, yuqori isitma paytida, bilak venasidan qon olinadi. Olingan qon ikkiga bo‘linib, biri virusni ajratish uchun, ikkinchisi esa serologik reaktsiya uchun foydalaniladi. Serologik tekshiruviga olingan qon steril penitsillin yoki insulin flakoniga solinib, yoriqlanib, maxsus muz solingan konteynerga yoki keng og‘izli termosga solinadi. Serologik tahlil uchun juft zardob kasallikning boshlang‘ich davrida va 2-3 haftadan keyin olinadi. Tahlilga qon olinayotganda, uning sachrashidan, teri va shilliq qavatlarni ifloslanishidan ehtiyot bo‘lish kerak. O‘lim holati qayd etilganda, laboratoriya tekshiruviga murda organlari bo‘laklari (miya, jigar, taloq, buyrak, o‘pka) steril

flakonlarga solinib, maxsus laboratoriyaga yuboriladi. Kasallikning birinchi haftasida o‘lim yuz bersa, murdadan olingan sektsion materiallardan hamma hollarda virus ajratiladi. Davosi. O‘zbekiston gemorragik isitmasida maxsus davo maqsadida rekonvalestsentlarning qoni va qon zardoblari kasallik kechim og‘irligiga mos holda vena ichiga tomchilab yuboriladi. Hozirgi kunda viruslarga qarshi preparatlar (amiksin, ribavirin)ning bu kasalliklarda samaradorligi isbotlangan. Davo choralari asosan zaharlanish, gemorragiyani bartaraf etish va yurak–qon tomir sistemasi faoliyatini yaxshilashga qaratilgan bo‘ladi. Bemor 2-4 hafta davomida o‘rnida yotadi. Oson hazm bo‘ladigan kalloriyali, vitaminlarga boy ovqat beriladi. Mineral suvlar, ho‘l meva va sabzavot sharbatlari ko‘p beriladi. Vitamin C, B va P preparatlari tayinlanadi. Qusishga qarshi yalpiz prepa- ratlari, anestezin va novakainning 0,5 % eritmasi osh qoshiqda uch mahal ichiriladi. Me'da 2-3 % li soda eritmasi bilan qayta-qayta yuviladi. Venaga 10%li osh tuzi eritmasi va teri ostiga 1ml, 2,5 %li aminazin yuboriladi. Zaharlanish kuchli bo‘lganda qon quyiladi, kortikosteroidlar tavsiya etiladi. Gemorragiyaga qarshi kaltsiy xloridning 10%li eritmasidan 10ml, natriy xloridning 10%li eritmasidan 10-50 ml, jelatinaning 10%li eritmasidan 10 ml, kaltsiy glyukonatning 10%li eritmasidan 5-10mldan venaga yuboriladi. Gemostatik dozada qayta-qayta qon quyiladi. Mabodo qandaydir asoratlar paydo bo‘lsa, antibiotiklar tayinlanadi. Profilaktikasi. Profilaktik chora tadbirlar- tabiiy o‘choqlarda kemiruvchilarni yo‘qotishga qaratilgan. Shuning bilan birga turar joylarda va ular atroflarida sanitariya-gigiena qoidalariga qat'iy rioya qilishdan iborat. Gemorragik isitma kasalligining kasalxona ichi infeksiyasi siftida qayd etilishining oldini olish maqsadida quyidagilarga e'tibor qaratilishi qat'iyan talab etiladi: Etiologiyasidan qat'iy nazar gemorragik isitma kasalligiga chalingan yoki shu kasallikka gumon qilinganlar, hamda kana chaqqanlar yuqumli kasalliklar kasalxonasining (bo‘limining) maxsus jihozlangan xonasiga (boksiga) «Epid tashuv» yoki «tez yordam» avtotransportlarida olib kelinib yotqiziladi. Bemorga

tibbiy yordam faqat maxsus tayyorgarlikdan o‘tgan vrach va o‘rta tibbiyot xodimlari tomonidan beriladi. Kichik tibbiyot xodimlarini bemorga xizmat ko‘rsatishi ta'qiqlanadi.Bemor parvarishiga, unga yordam ko‘rsatishga oila a'zolari, qarindoshlari va yaqinlarining ishtiroki qat'iyan man etiladi. Qo‘llari jarohatlangan, yiringli jarayonlari bo‘lgan tibbiyot xodimlari bemorlarga tibbiy yordam ko‘rsatish va parvarish qilish uchun ruxsat etilmaydi. Bemorlarga tibbiy yordam ko‘rsatishda va parvarish qilishda tibbiyot xodimlari birinchi tur o‘latga qarshi kostyumdan foydalanadi. Qo‘llariga ikki juft rezinali qo‘lqop ustma-ust kiyilishi, og‘iz burunga 4 qavatli doka niqob va ko‘zga ko‘zoynak taqilishi shart. Bemorga tibbiy yordam ko‘rsatish va parvarish etishda bemorlar qoni bilan ifloslanishdan juda ehtiyot bo‘lishi kerak. Tibbiyot xodimlari bemorlarning qoni orqali o‘ziga bu kasallikni yuqtirib olishi mumkinligini har soniyada yodlarida tutishlari shart. Vrach bemorlarni ko‘rgandan so‘ng, o‘rta tibbiyot xodimi muolaja va bemorlar parvarishi bilan shug‘ullangandan keyin qo‘llarini 3%li xloramin eritmasida ho‘llangan sochiq bilan artishi kerak. Foydalanilgan rezinali qo‘lqop, niqob echilib, 3%li xloramin eritmasiga cho‘ktirilib, 1 soat davomida saqlanadi, so‘ngra yuviladi. Ko‘zoynak 70% li etil spirtida ho‘llangan bint bilan artiladi. Bemor qoni va boshqa chiqindilari bilan ifloslangan kiyimlari ham 3%li xloramin eritmasida ivitiladi va so‘ngra yuviladi. Bemor chiqindilariga (qon, siydik, najas, qusuq moddalari, so‘lagi) xlorli ohak yoki gipoxlorit kaltsiy kukuni (1:2 nisbatda) sepilib aralashtiriladi, 2 soat davomida ekspozitsiya qilinadi va kanalizatsiyaga oqiziladi, kanalizatsiya bo‘lmagan taqdirda maxsus xandakka tashlanadi. Bemor chiqindilari bilan ifloslangan yumshoq jihozlar, tibbiy asbob – uskunalar 3%li xloramin eritmasida yuqumsizlantiriladi, idish– tovoqlar esa 2%li sodali eritmaga solinib, 20 min qaynatiladi. Bemor chiqindilari bilan ifloslangan salfetkalar, paxtali shariklar, bintlar qog‘oz va hokazolar maxsus idishga solinib, mufel o‘chog‘ida yoqib yuboriladi.

Bemorni davolashda va parvarishida ishtirok etgan tibbiyot xodimlari olti kun davomida tibbiy kuzatuvga olinadi. UZOQ SHARQ GEMORRAGIK ISITMASI YOKI GEMORRAGIK NEFROZO – NEFRIT Etiologiyasi. Bu isitmani ham arbovirus avlodiga kiradigan virus qo‘zg‘atadi. Virusning rezervuari mayda kemiruvchi hayvonlardir (sichqonlar va kalamushlar). Kasallik odamlarga kemiruvchilarning ektoparazitlari orqali transmissiv yo‘l bilan yuqadi. Kemiruvchilar najasi bilan ifloslangan har xil buyumlar orqali ham yuqishi mumkin (kontakt yo‘li), lekin odamga yuqmaydi. Bu kasallik Uzoq Sharq, Koreya, Rossiyaning Yaroslavl, Kalinin va Tula viloyatlarida uchraydi. Patogenezi. Odam organizmiga kirgan viruslar retikulo-endotelial to‘qimalariga o‘rnashib, shu erda ko‘payadi, so‘ngra qonga tushadi va butun organizmga tarqaladi. Virusemiya 5-6 kun davom etadi. Organizm virus toksini bilan zaharlanadi. Virus toksini bevosita mayda qon tomirlari va asab tizimiga ta'sir qiladi. Vegetativ asab tizimi parasimpatik qismining funktsiyasi kuchayib ketadi. Buyrak qon tomirlari va kapillyarlari zararlanadi, bu o‘z navbatida buyrak kanalchalarining torayib, oliguriya boshlanadi. Siydikda silindrlar, eritrotsitlar, oqsil, epiteliy hujayralari paydo bo‘ladi. Qonda qoldiq azot miqdori ko‘payadi, ba'zi bemorlarda qon bosimi ko‘tariladi (buyrakka aloqador gipertoniya). Bemorning hamma organlaridagi mayda qon tomirlar devorida destruktiv o‘zgarishlar yuz beradi. Biriktiruvchi to‘qimalar, asab tizimida sitolizga xos o‘zgarishlar ko‘riladi. Buyrakda intersititsial– gemorragik nefrit alomatlari yuz beradi. Klinikasi. Yashirin davri 11-26 kun davom etadi. Kasallik to‘satdan boshlanadi. Bemor eti uvishib, harorati 39-40 darajaga ko‘tariladi va 3-5 kun davomida shu holda turadi. Bemorning boshi, mushaklari, beli og‘riydi, darmoni quriydi. Ishtahasi yo‘qoladi, ko‘ngli aynib, qusadi, ko‘zi xiralashadi. Keyin harorat sekin–asta pasayib, kasallikning 4-9 kunlariga borganda normal darajagacha tushadi. Kasallik engil o‘tganida harorat ko‘tarilmasligi mumkin.

Bemorlar atrofga e'tibor bermay xayol surganday bo‘lib yotadi. Bemor tanasining yuqori qismi va yuzi qizargan bo‘ladi. Ko‘zlari ham qip-qizarib, shilliq pardalari shishib turadi. Kasallikning 2- 3kuni ko‘krak kafasining yon tomonlari, elkaning ichki tomonida va qo‘ltiqqa petexial toshma ko‘rinadi. Tanglayda enantema paydo bo‘ladi. Toshmalar 1-2 haftadan so‘ng yo‘qoladi. Ukol qilgan joylarga qon quyilib qoladi. Ba'zan uchuq toshadi. Bemor me'da sohasida og‘riq sezadi, ba'zan ketma-ket qusaveradi. Qusuq qon aralash bo‘ladi. Bemorni hiqichoq tutishi juda holdan ketkazadi. Bemor tili karash bilan qoplanadi, tomoq shilliq pardasi qizaradi, ba'zan enantema va gemorragiya ko‘rinadi. Ichak shilliq pardasi va qorin pardasi orasidagi to‘qimalariga qon quyilishi, qorin og‘rigiga sabab bo‘ladi. Jigar shishadi, og‘riydi. Bu isitmada buyrakning zararlanishi xarakterlidir. Siydikda oqsil va eritrotsitlar topiladi. Kasallikning 5-7 kunlaridan boshlab Pasternatskiy belgisi yaqqol aniqlanadi, siydik kamayib, anuriyagacha boradi. Oliguriya 9-12 kungacha davom etadi, so‘ngra poliuriya bilan almashinadi, bemorlar bir kecha-kunduzda 3- 5 l gacha siyadi. Shu vaqtda bemorni tashnalik bezovta qiladi. Poliuriya yaxshi alomat hisoblanadi. Tekshi- rishlar buyrakning kontsentrlash funktsiyasi buzilganini ko‘r- satadi. Qonda qoldiq azot ko‘payadi. Ba'zi holllarda bemorning es hushi kirarli– chaqirli bo‘lib turadi, galyutsinatsiya, infek- sion psixoz va meningizm alomatlari ko‘rinadi. Bemorning ko‘zi xiralashadi, buyumlar qizg‘ish bo‘lib ko‘rinadi. Bunday holat 2-3 kun davom etadi. Bu darddan sog‘ayish davri 2- 3 oyga cho‘ziladi. Laboratoriyaviy tashxisoti. Kasallik virusini jo‘ja embrionida urchitish yo‘li bilan ajratib olish mumkin. Kasallikning ikkinchi haftasidan boshlab KBR musbat natija bera boshlaydi. Tashxis uchun siydikni tekshirish muhim ahamiyatga ega. Hamma vaqt albuminuriya aniqlanadi. Siydik cho‘kmasida eritrotsitlar, gialin va mumsimon silindrlar, buyrak epiteliyasi hujayralari topiladi. Kasallikning birinchi kunlarida gemoglobin va eritrotsitlar miqdori ko‘payadi va leykotsitlar soni kamayadi.

Kasallik avjiga chiqqanida leykotsitoz (30-50 ming) boshlanib, qonda mielotsitlar, promielotsitlar va megaloblastlar paydo bo‘ladi. Ba'zan ulkan neytrofillar ko‘rinadi. Sog‘ayish davrida yanada qaytadan leykopeniya bo‘ladi, limfotsitlar kamayib, monotsitlar ko‘payadi, ba'zan gisteotsitlar paydo bo‘ladi, eozinofillar yo‘qoladi, Tyurk hujayralari topiladi. ECHT boshlanishda sekinlashadi, keyin tezlashadi. Davosi. Buyrak sindromi bilan o‘tadigan gemorragik isitmaning davosi boshqa xil gemorragik isitmalar davosi bilan bir xil, agar azotemiya holati yuz bersa, gemodializ yoki peritonial dializ tavsiya qilinadi. Poliuriya davrida suv – eliktrolitlar muvozanatini saqlashga qaratilgan davo choralari qo‘llaniladi. Profilaktikasi. Bemor albatta kasalxonaga joylanadi va kasallikning vrach va hamshiralarga yuqmaslik choralariga alohida e'tibor qilinadi. Endemik o‘choqlarda kemruvchilarni yo‘q qilishga qaratilgan choralar ko‘riladi. OMSK GEMORRAGIK ISITMASI Omsk gemorragik isitmasi (OGI)- tabbiy o‘cho?li o‘tkir virusli infektsiya bo‘lib, isitma, gemorragik sindrom va asab tizimini zararlanishi bilan tavsiflanadi. Etiologiyasi. OGIni arbovirus avlodiga kiradigan virus qo‘zg‘atadi. Epidemiologiyasi. Ondatralar, suv qalamushlari vz boshqa kemiruvchilar, qushlar infektsiya manbadiydir Kasallik odamga iksoda, gamaz kanalari va boshqa turdagi kanalar chaqqanida, odam kasal hayvonlarga qarab turganda, laboratoriya sharoitlarida respirator yo‘l bilan yuqadi. Patogenezi. Kasallik kapillyarlar endoteliysi, vegetativ asab tizimi, buyrak usti bezlari va qon yaratuvchi a'zolarga vipyc ta'sir etishi natijasida kelib chiqadi. Klinikasi. Yashirin davri 2-4 kun davom etadi. OGI ning klinikasi QKGI ning klinikasini eslatadi. Lekin OGI da gemorragik ekzantema doimo kuzatilmaydi, me'da-ichak yo‘llari va boshqa a'zolardan qon ketishi kam uchraydi. Nerv sistemasi tomonidan bo‘ladigan o‘zgarishlar kuchli namoyon bo‘ladi.

Bemorlarning bir qismida atipik pnevmoniya yoki bronxit kuzatiladi. Isitma 4-5 kundan 12 qungacha davom etishi mumkin. Periferik qonda leykopeniya, neytrofilyoz, trombotsitopeniya va aneozinofiliya kuzatiladi. Tashxis qo‘yish, davolash va profilaktikasi QKGI singari olib boriladi. SARIQ ISITMA Sariq isitma (SI) - pashshalari tarqatadigan tabiiy o‘choqli arbovirus infeksiyasi bo‘lib, o‘tkir isitma, gemorragik sindrom, shok va jigar-buyrak etishmovchiligi bilan kechadigan kasallikdir. Etiologiyasi. SI kasalligini Flaviviridae oilasiga Flavivirus avlodiga mansub bo‘lgan, o‘zida RNK saqlovchi Flavivirus febricus qo‘zg‘atadi. Virus odamning ichki organlarini shikastlash qobiliyatnga ega ekanligi inobatga olinib, Viscerophilus tropicus nomini olgan. Virus tashqi muhitga uncha chidamli emas, dezinfektsiyalovchy moddalarning odatdagi konsentratsiyalari ta'sirida bir zumda nobud bo‘ladi, Q60°C gacha isitilganda virus o‘z faolligini 10 daqiqa davomida yo‘qotadi. Virus quritilgan holda +100-110°C da 5 soatgacha tirik saqlanadi, muzlatilgan holda esa bir necha yilgacha o‘z faolligini saqlaydi. Epidemiologiyasi. SI kasalligi tipik tabiiy o‘choqli yuqumli kasallik hisoblanadi. Kasallikning tabiiy endemik o‘choqlari Markaziy va Janubiy Amerika hamda G‘arbiy va Markaziy Afrikaning tropik hududlarida joylashgan. Epidemiologik nuqtai nazardan SI kasalligining ikkita shakli mavjud: birinchisi "jungli" va ikkinchisi "shahar. JSST tasnifiga ko‘ra unig oraliq shakli ham mavjud. Kasallikning "jungli" tabiiy o‘choqlarida ayrim tur maymunlar, chumolixo‘rlar va boshqa bir qator hayvonlar kasallik qo‘zg‘atuvchisining manbalari hisoblansa, kasallikning "shahar" shaklida bemor odam kasallik qo‘zg‘atuvchisining manbai bo‘lib xizmat qiladi. Oraliq shaklida esa YFV bilan zararlangan maymunlar kasallik qo‘zg‘atuvchisining manbai hisoblanadi.

SI kasalligi tabiiy sharoitda asosan ayrim tur chivinlar orqali transmissiv yo‘l bilan yuqadi. Bemor odam asosan kasallik inkubatsion davrining oxirgi kunlarida va kasallik boshlanishining 3-4 kunlari, ya'ni faol virusemiya davrida kasallik manbai bo‘lib xizmat qiladi. Infeksiya odamga aksariyat hollarda SI kasalligi virusi bilan zararlangan urg‘ochi chivinning (A.aegypti va h.k.) chaqishi natijasida yuqadi. Chivinlar odamlarga asosan kunduz kunlari, kamdan-kam hollarda esa tunda hujum qiladi. Virus bilan zararlangan chivinlar shamolning yo‘nalishi bo‘yicha 1-1,5 km gacha uchishi va aholi punktlarida SI kasalligining ommaviy tusda qayd etilishiga sabab bo‘lishi mumkin. SI kasalligida virus organizmga jarohatlangan teri va shilliq qavatlar hamda turli parenteral muolajalar orqali yuqadi. Odamlarda SI kasalligiga beriluvchanlik darajasi juda yuqori. Kasallikdan so‘ng turg‘un immunitet hosil bo‘lib, uningdavomiyligi uzoq vaqtgacha (10 yilgacha) saqlanib qoladi. Patogenezi. Kasallik patogenezi jarayonini 5 ta bosqichga (fazaga) bo‘lish mumkin: birinchi bosqichda virus organizmga chivin chaqishi natijasida teri orqali tushadi (tabiiy sharoitda), ikkinchi bosqichda virus limfogen yul bilan regionar limfa tugunlarida yig‘iladi (bu kasallikning inkubatsion davriga to‘g‘ri keladi), uchinchi bosqichda virus o‘zining pantroplilik xususiyatini namoyon qilib, turli organ va sistemalar xujayralariga kirib, ularni shikastlaydi, natijada kasallikning klinik alomatlari paydo bo‘ladi. Kasallikning to‘rtinchi bosqichida virus birinchi navbatda kapillyarlar endoteliylarini shikastlab, qon ivish jarayoni buzilishiga va bu holat, o‘z navbatida, gemorragik diatez klinikasining kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Gemodinamik buzilishlar va hujayralarning nobud bo‘lishi natijasida ichki organlar, ayniqsa, jigar-buyrak etishmovchiligi va kasallikning boshqa klinik alomatlari kelib chiqadi. Kasallikning bu bosqichi og‘ir kechib, o‘lim holati qayd etiladi.Kasallikning beshinchi bosqichida kasallik alomatlari yo‘qolib, tuzalish, ya'ni sog‘ayish hamda immunitet paydo bo‘lish jarayonlari boshlanadi. Virusning

boshqa yo‘llar bilan organizmga tushishida ham (jarohatlangan teri va shilliq qavatga virus tushishi natijasida, parenteral muolajalar jarayonida, aerogen yo‘l bilan) kasallikning patogenezi, yuqorida ta'kidlanganidek, bosqichma-bosqich rivojlanadi. Klinikasi. Kasallikning yashirin davri odatda 3-6 kun davom etadi, ba'zi hollarda esa bu davr 10-12 kungacha cho‘zilishi mumkin. Kasallik innaparant shakldan (kasallik klinik alomatlari bilinarbilinmas kechadi) to og‘ir o‘tkir shakllargacha namoyon bo‘lib, ba'zida o‘lim bilan tugaydi. Kasallikning boshlang‘ich davri 3-4 kun davom etadi va bu davr virusemiya jarayoniga to‘g‘ri keladi. Kasallikning gipertermik davri to‘satdan o‘tkir boshlanadi, bemorning tana harorati 39,5- 40°C gacha ko‘tariladi, eti uvishib, qaltiraydi, boshi, beli og‘riydi. Aksariyat bemorlarning ko‘ngli aynib, qusadi, qusuq ba'zida qon aralash bo‘ladi, ba'zi bemorlarda ichning suyuq o‘tishi qayd etiladi. Bemorning yuzi, bo‘yni va ko‘kragining yuqori qismi qizaradi, sklera tomirlarining in'ektsiyasi kuzatilib, ko‘zi xuddi quyon ko‘ziga o‘xshab qizaradi ("quyon ko‘z"). Bemor yorug‘likka qaray olmaydi, ko‘zlaridan tinmay yosh oqadi. Qon tomir urishi tezlashadi, keyinchalik jigar kattalashadi. Boshlang‘ich davrining oxirida ko‘z oqi va teri sarg‘ayadi. Qonda giperbilirubinemiya va fermentlar faolligining oshganligi (de Rittis koeffitsienti 1 dan yuqori) aniqlanadi. Jigarda tarqoq nekroz alomatlari aniqlanadi. Taloq va boshqa a'zolarda ham patologik o‘zgarishlar yuz beradi, badanda ba'zan petexiyalar paydo bo‘ladi. Bu davr 3-4 kun davom etadi. Gipertermiya davridan so‘ng, remissiya davri boshlanib, bu davr bir necha soatdan 1-1,5 kungacha davom etadi. Bunda harorat tushib, bemorning ahvoli yaxshilanadi. Ba'zan remissiyadan so‘ng, bemor sog‘ayib ketadi. Kasallikning o‘rta va og‘ir kechishida, bu qisqa muddatli remissiyadan so‘ng, kasallikning reaktiv davri boshlanadi. Bu davr venalardagi staz davri ham deb yuritiladi. Bemorning ahvoli yana yomonlashib, tana harorati ko‘tariladi, sariqlik ko‘payadi, badanda tarqoq gemorragik diatez alomatlari paydo bo‘ladi. Milk qonaydi, bemor

qon qusadi. Tomir urishi siyraklashadi. Qon bosimi pasayishda davom etadi. Oliguriya, entsefalit avj oladi. Jigar va buyrak faoliyatida yuz beradigan etishmovchilik jarayoni natijasida bemor ko‘pincha kasallikning 7-9 kuni vafot etadi. Kasalliqda isitma o‘rta hisob bilan 8-9 kun davom etadi. Isitma pasayganidan keyin sog‘ayish davri boshlanadi. Endemik o‘choqlarda yashaydigan mahalliy aholida, kasallik engil ko‘rinishda o‘tishi mumkin. Ularda sariqlik va gemorragik alomatlari kuzatilmaydi. Shu sababdan bunday bemorlarga klinik tashxis qo‘yish qiyin. Endemik o‘choqlarda kasallikning engil shakllari ko‘proq uchraydi. Bu shaklda uchraydigan kasallik 1-3 kun davomida sog‘ayish bilan tugaydi. SI kasalligi juda engil, engil, o‘rta og‘ir, og‘ir va juda og‘ir (tez kechadigan) klinik shakllariga ajratiladi. Kasallikning juda engil hamda engil shakllari endemik o‘choqlarda mahalliy aholi o‘rtasida qayd etiladi va bu kasallar kasallik ommaviy tusda qayd etilganida, faqat laboratoriya usuli yordamida tekshirilgandagina aniqlandi. Bu toifa bemorlarda tana harorati uncha yuqori bo‘lmaydi va qisqa muddatli ko‘tariladi. Bundan tashqari, bemorlarda bosh og‘rig‘i, ba'zi bemorlarda esa ko‘z oqi biroz sarg‘ayishi, kuchsiz albuminuriya qayd etiladi, 1-2kundan keyin kasallikning bu alomatlari yo‘qolib,bemorda hech qanday asorat qolmasdan, tuzalib ketadi.Muqaddam SI kasalligida o‘lim ko‘rsatkichi juda yuqori bo‘lgan (40-90%). SI kasalligiga qarshi vaktsina qo‘llanila boshlanganidan keyin bu ko‘rsatkich 5 foizgacha tushgan. Tashxisoti. Kasallikning tashxisi epidemiologik, klinik va laboratoriya ma'lumotlariga asoslanadi. Bemordan epidemiologik anamnez yig‘ilganda, oxirgi 6-12 kun davomida bemorning SI kasalligi bo‘yicha endemik hududlarda bo‘lganligi, uni chivin chaqqanligi, sariqlik va isitma alomatlari bo‘lgan bemorlar bilan muloqotda bo‘lganligi surishtiriladi. Kasallikning kechishidagi davriylik, intoksikatsiyaning o‘ziga xosligi, sariqliq va isitmalash alomatlari, paypaslaganda jigar hamda taloqning kattalashishi va og‘riqli bo‘lishi kasallikka tashxis qo‘yishda yordam beradi.

Kasallikning laboratoriya tashxisotida virusologik va serologik usullardan foydalaniladi. Qondan virus kasallikning boshlang‘ich davrida 3-4 kuni, virusemiya davrida ajratiladi. Serologik tekshirishlar o‘tkazish uchun "juft zardob" olinadi, bu maqsadda kasallikning birinchi haftasi oxirida birinchi va 5-7 kun o‘tgandan so‘ng ikkinchi qon zardobi olinib tekshiriladi KBR, IFT) usuli va h.k.). Kasallikning boshlang‘ich davrida IFA da anti-YFV-IgM aniqlanadi. Davosi. SI kasalligining maxsus davolash usullari ishlab chiqilmagan. Bemor patogenetik davolanadi. Kasallikni davolashda dezintoksikatsion hamda gemostazni korrektsiya qiluvchi doridarmonlar tayinlanishi kerak. Agar bemorda jigar-buyrak etishmovchiligi rivojlanish xavfi tug‘ilsa, unda gemodializ o‘tkaziladi. Ikkilamchi infektsiyaning oldini olish maqsadida bemorga antibiotiklar buyuriladi. Profilaktikasi. SI kasalligining profilaktikasi uch yo‘nalishda amalga oshiriladi: -chivinlarga qarshi kurash (endemik zonalarda), ya'ni dezinseksiya tadbiri; -SI kasalligining chetdan (endemik zonalardan) kirib kelishining oldnni olish; -immunoprofilaktika o‘tkazish.

ADABIYOTLARNING EL Е KTRON VARIANTLARI 1. Axmedova M.D., Obloqulov A.R., Boboxo‘jaev S.N. Yuqumli kasalliklarda hamshiralik ishi. Tashkent, 2007. 2. Axmedova M.D., Obloqulov A.R., Boboxo‘jayev S.N. Yuqumli kasalliklarda hamshiralik ishi. Buxoro, 2007. 3. Axmedova M.D., Obloqulov A.R., Boboxo‘jayev S.N. Yuqumli kasalliklarda hamshiralik ishi. Buxoro, 2014. 4. Zakirxodjaev A.X. Detskie infekstionn ы e bolezni. T., 2008. 5. Uchaykin V.F. Infekstionn ы e bolezni u detey. M., 1998. 6. Zokirxo‘jaev A.X. Bolalar yuqumli kasalliklari. T., 2008. 7. Majidov V.M. Yuqumli kasalliklar. Tibbiyot oliy o‘quv yurtlari uchun o‘quv qo‘llanma. Toshkent, 1995. 8. Emond R., Rouland X., Uelsbi F. Infekstionn ы e bolezni. Stvetnoy atlas. Moskva, 1998. 9. Shuvalova E.P. Infekstionn ы e bolezni. Uchebnaya literatura dlya studentov medistinskix institutov. Moskva, 1999. 10. Kazanstev A.P., Zubik T.M., Ivanov K.S., Kazanstev V.A. Differenstialnaya diagnostika infekstionnыx bolezney. Moskva, 1999.

O'xshashlar

Bolalarning yuqumli kasalliklari darslik

OIV-infekciyasi.OITS (Hamshiralik ishi)

Ko‘kyo‘tal, Difteriya-Bo‘g‘mada hamshiralik ishi (Mashg’ulot ishi)

Sog‟lom turmush tarzi (hamshiralik ishi)

KAMQONLIK. GEMORRAGIK DIATEZLAR.