Марказий нерв тизимининг пренатал ва перинатал зарарланишлари - Tibbiyot - Referatlar

Марказий нерв тизимининг пренатал ва перинатал зарарланишлари

Yuklangan vaqt:

17.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

169.376953125 KB

Ko'chirib olish

Марказий нерв тизимининг пренатал ва перинатал зарарланишлари Режа: Эмбрио- ва фетопатиялар. Эпилептиформ синдром. Гидроцефалия синдроми. Туғма гидроцефалия Орттирилган гидроцефалия Болалар церебрал фалажи (Болалар резидуал энцефалопатияси). Спастик диплегия (Литлл синдроми).

Пренатал ва перинатал касалликларнинг клиник таснифи I. Хавфли омилларнинг таъсир даври: 1. пренатал 2. перинатал II. Этиологияси: 1. гипоксия (асфиксия) 2. шикастланиш (травма) 3. инфекция 4. интоксикация 5. метаболик бузилиш 6. эндокрин ва гуморал бузилиш 7. аутоиммун ўзгаришлар (конфликт) 8. стресслар 9. аниқланган ва номаълум сабабсиз III. Касаллик даври: 1. ўткир (1 ойгача) 2. ўткир ости ёки вақтли тикланиш (3-4 ой) 3. кеч тикланиш (2 йилгача) IV. Оғирлик даражаси: енгил, ўрта, оғир V. Жароҳатланиш ўчоғи: 1. мия пардалари ва ликворнинг ўтказувчи йўллари 2. бош мия пўстлоғи 3. пўстлоқ ости тугунлари 4. мия сўғони 5. мияча 6. орқа мия 7. периферик нервлар 8. аралаш тури VI. Клиник синдромлари: 1. Ўткир давр синдромлари: 1. нейрорефлектор қўзғалишни ошиши 2. умумий угнетения истиробланиш умумий сўндириш

3. гипертензия 4. гипертензия-гидроцефал 5. шайтонлаш 6. коматоз ҳолат 2. Тикланиш даври: 1. астеноневротик 2. вегетатив-висцерал дисфункция 3. ҳаракат бузилиши 4. тутқаноқ синдроми 5. гидроцефал синдром Рухий ва нутқий ривожланишни орқада қолиши статика ва мотор тараққиёт ёки рухий ўзгаришларни устунлиги билан кечади. VII. Оқибати: 1. тикланиш - тўлиқ тузалиш 2. рухий ва нутқий ривожланишни кечикиши 3. энцефалопатия: махаллий микросимптомлар билан, бош мия гиперазаси, компенсирлашган гидроцефалия, астеноневротик синдром, невроз ва психопатологик ҳолатлар. 4. Нерв системасининг қўпол органик белгилари, яъни ҳаракат, рухий, нутқий бузилишлар: олигофрения, эпилепсия, прогрессирланувчи гидроцефалия, микроцефалия, болалар церебрал фалажи ва бошқалар. Янги туғилган чақалоқлар нерв тизимининг патологияси муаммолари замонавий медицинада асосий ўринлардан бирини эгаллаб келмоқда. Бизнинг кузатишларимизча болалик давридаги неврологик касалликлар ичида пре- ва перинатал даврда нерв тизимини зарарланиши 65-80% ни ташкил қилади, шундан миянинг пренатал зарарланишлари тахминан 1/3 қисмини ташкил қилади. Бошқа авторлар ҳам ўзларининг адабиётларида шунга ўхшаш маълумотларни келтирганлар (Бадалян Л.О., 1980 й., Мельничук П.В. 1982 й., Brandt S., Westergaardt Nidsen 1958). Эрта онтогенез даврида аъзо ва тизимларнинг, айниқса, марказий нерв тизими ривожланишининг бузилишига олиб келувчи бир нечта

факторларнинг таъсири мия дисморфогенезининг этиологик полиморфизмидан далолат беради, унинг хусусиятлари ва даражаси эса шу зарарли омилларнинг таъсир қилиш вақти ва давомийлигига боғлиқ. Шу муддатларни ҳисобга олган ҳолда ҳомила даврида 3 гуруҳ зарарланишлар ажратилади: 1. Бластопатия (ҳомила ривожланишининг дастлабки 3 хафтаси), кўпинча тухум хужайранинг нобуд бўлишига олиб келади. 2. Эмбриопатия (4-12 хафта, йўлдош ривожлангунгача бўлган давр). 3. Фетопатия (12-28 хафта, эрта фетал давр ва кечки фетал ёки туғруққача - антенатал давр). Эмбрио- ва фетопатиялар. Эмбрипатияларда кузатиладиган аъзо ва тизимларнинг ривожланиш нуқсонлари бир нечта зарарли омиллар таъсирида келиб чиқади. Шулардан энг кўп учрайдигани токсик, вирусли омиллар бўлиб, бирламчи органогенез давридаги у ёки бу тўқима структураларининг бир хил типдаги ўзгаришларини келтириб чиқаради ва ўсиш ҳамда такомиллашиш жараёнларининг етишмовчилиги билан боғлиқ. Энг юқори митотик активлик, тератоген таъсирларга юқори сезувчанлик даври эмбрионал ривожланишнинг 4-6 хафтасига тўғри келади; бу даврда марказий нерв тизими ривожланишининг сезиларли камчиликлар келиб чиқиши мумкин. Юракнинг туғма нуқсонлари кўпроқ 4-6-хафтада; кўзлардаги нуқсонлар 5-6-хафтада, ички қулоқ нуқсони эса 9-12- хафтада келиб чиқади. Миянинг парциал дисморфогенез холатлари хомила ривожланишининг турли даврларида келиб чиқиши мумкин, чунки мия структураларининг юқори даражадаги такомиллашуви (бошқа аъзо ва тизимлардан фарқли равишда) хомила ривожланишининг хамма босқичларида ва кейинчалик постнатал хаётда ҳам давом этади. Вирусли инфекциялардан асосий ахамиятга эга бўлганлардан қуйидагилар: рубеолёз инфекция, гидроцефалия, тутқаноқлар, катаракта, карлик, психик ривожланишдан орқада қолиш, камроқ ҳолларда

глаукома, микрофтальмия, микроцефалияларнинг ривожланиши билан кечадиган эмбриопатияларни келтириб чиқаради. Шулар билан биргаликда гипотрофия кузатилади ва унинг фонида - туғма юрак нуқсонлари, гепато- ва спленомегалия, тромбоцитопеник пурпура кузатилади; цитомегалия билан эмбрионал даврида зарарланганда тератогенезни келтириб чиқаради. Хомила ривожланишининг 45-ойларида ва ундан кейин ҳам ҳомила бу вирус билан касалланиши мумкин. Касалликнинг тарқалган шаклида спленомегалия ва тромбоцитопения фонида янги туғилган чақалоқлар, айниқса, чала туғилганларда клиник кўриниши сариқлик ва кўп миқдорда геморрагиялар билан намоён бўлади, шу билан бирга фокал ва генераллашган тутқаноқлар, спастик парез ва параличлар, гидроцефалия, психик ривожланишнинг орқада қолиши каби холатлар кузатилиши мумкин. Рентгенологик текширувларда калла ичи кальцификатлари аниқланади. Цитомегалия вируси кўпинча хомила тушиши ёки ўлик туғилишни келтириб чиқаради. Респиратор инфекциялар, онада сезиларли ўзгаришлар келтириб чиқармаган ҳолда, ҳомила ривожланишига чуқур таъсир қилиб, ундаги чуқур ўзгаришларга, миянинг парциал ва глобал дефецитларига сабаб бўлади. Келиб чиқадиган ўзгаришлар носпецифик, яъни касалликни келтириб чиқарувчи омилларнинг турлилигига қарамасдан морфологик ва синдромологик ўхшашликка эга бўлиши мумкин. Мия ва бошқа аъзоларнинг специфик ўзгаришлари она ва ҳомила қонининг резус ва АВО келишмовчилиги, токсоплазмоз ва онанинг баъзи системали касалликларида кузатилади (қандли диабет, гипо- ва гипертиреоз ва б.). Ҳомила ва она қонининг резус ва АВО келишмовчилигида боғланмаган билирубиннинг токсик таъсири натижасида асосий ўзгаришлар миянинг базал ўзаклари (думли ва ясмиқсимон, таламус, рангпар шар ва бошқалар) да келиб чиқади. Янги туғилган чақалоқларда кўп учрайдиган коматоз холатлар фонида тутқаноқлар, кўз харакатларининг бузилишлари кузатилади. Шу билан бир қаторда жигар ва талоқнинг катталашиши, анемия кузатилади. Гемолизнинг токсик махсулотларини йўқотишга қаратилган даво

муолажалари ўз вақтида олиб борилмаса, мушаклар дистонияси, гиперкинезлар, ғилайлик, “ботаётган қуёш” симптоми, эшитишнинг пасайиши, психомотор ривожланишдан орқада қолиш каби ўзгаришлар келиб чиқади. Туғма токсоплазмоз хореоретинит, иридоциклит кўринишидаги кўзнинг специфик зарарланишлари билан характерланади. Кўз нерви атрофияси, кўз олмаси харакатлари бузилишлари, нистагм, микро- ва анофтальмиялар ҳам кузатилади. Энг кўп учрайдиган клиник кўринишлари бу гидроцефалия, тутқаноқлар, спастик парез ва параличлар, микроцефалия ва олигофрениялардир. Краниограммада майда, кўп сонли кальцификатлар аниқланади. Менингоэнцефалит кўринишида фаол кечувчи жараёнда янги туғилган чақалоқларнинг орқа мия суюқлигида ксантохромия, оқсил- хужайра диссоциацияси аниқланади. Висцерал ўзгаришлар эса гепатоспленомегалия, тромбоцитопения, пневмония билан намоён бўлади. Токсоплазмозда ҳам ҳомила тушиши ва ўлик туғилиш холатлари кўп кузатилади. Ҳомиладорлик токсикозлари ҳам ҳомила миясига ўз таъсирини ўтказмай қолмайди. Бунда йўлдошнинг морфофункционал ўзгаришлари ҳомиланинг трофикаси ва етилишининг бузилишига олиб келувчи инфекцияларда кузатиладиган ўзгаришлардан қолишмайди. Гипоксия ва туғруқ травмаси. Ўткир гипоксия ва туғруқ травмаси 10 йил аввал болаларда мия зарарланишининг етакчи сабабларидан бири бўлиб ҳисобланган. Сўнгги йилларда эса ҳомила ва ЯТЧ патологиясида етакчи омил бўлиб туғруқ даврида мияга таъсир қилувчи зарарли холатлар эмас, балки кўпроқ етилаётган хомила миясига кўплаб нохуш омиллар таъсири натижасида унинг структураларидаги ўзгаришлар асосий аҳамиятга эга. Ўткир гипоксия (асфиксия) ва механик мия ичи туғруқ травмаси кўп ҳолатларда асоратланган туғруқ фаолиятининг бузилишларида кузатилади, чунки ҳомиланинг тўлиқ етилмаганлиги ҳолатида доялик ёрдамчи қўлланмаларини қўллашга тўғри келади.

Хақиқатан ҳам бизнинг кузатишларимиз ва бошқа муаллифларнинг маълумотлари бўйича кўп ҳолатларда асфиксияда туғилган болаларда психомотор, нутқий ва бола шахсиятини ривожланишини орқада қолиши, баъзан эса БМФ билан якунланиши мумкин. Изланишлар шуни кўрсатадики, кўп холатларда бунинг сабаби натал асфиксиянинг ўзида эмас экан. Бизга маълум мисоллар ва жаҳон адабиёти шундан далолат берадики, натал асфиксия ўтказганлигига қарамасдан, боланинг кейинги ривожланиши асоратсиз бўлиши мумкин, баъзи бир болалар эса интелектуал ривожланишнинг юқори чўққиларини эгаллашлари мумкин. Кўплаб кузатувлар таҳлили шуни кўрсатдики, ўткир натал асфиксияни ўтказган болалар кузатиладиган оқибатлар фақатгина суъний нафас бериш тезлиги, давомийлиги ва адекватлиги, хамда мия шикастланишининг даражасига боғлиқ эмас. Касаллик оқибатини натал асфиксиянинг давомийлиги эмас, балки пренатал даврдаги омилларнинг таъсири, қандай ҳолат фонида болада асфиксия юзага келганлиги белгилаб беради. Айнан шу билан БМФ синдромидаги нерв тизимининг барча зарарланишидан 75-80% ни марказий нерв тизимининг дефектлари ва пренатал бузилишлари ташкил қилиши тушунтирилади, перинатал бузилишлари эса 15-20 % ни ташкил қилади (П.В.Мелничук 1982). Лекин ҳар бир холатда марказий нерв тизими зарарланишининг сабабини аниқлаш, зарарланиш синдромларини таснифлаш керак, бу эса патогенетик давони ишлаб чиқишда катта аҳамиятга эга. Натал асфиксияни ўтказган болалар ҳолатининг ретроспектив баҳоси шуни кўрсатадики, нерв тизими томонидан кескин намоён бўладиган асоратлар 10 минутдан кўп бўлган давр давомида суъний нафас олганларда кузатилади; уларнинг 1/3 да статик-мотор ва психомотор ривожланишнинг ортда қолиши кузатилган, шундан 2/5 қисмида оғир даражада. 2-3 ойлик болаларнинг деярли ярмида кескин намоён бўлган гипертензионгидроцефал синдром сақланган (1/5 қисмида оқибати гидроцефалия). Болаларнинг 1/5 қисмида тутқаноқ синдроми эпилепсияга айланган, ¼ да БМФ шаклланган.

Шу болаларни анамнезини ўрганиш шуни кўрсатдики, уларнинг кўпчилигида (75%) хомила ичи ривожланиши даврида жуда нохуш фон кузатилган. Бундай болаларнинг анамнезидаги нохуш омиллар орасида ота- онасининг зарарли одатлари (чекиш, алькогол) касбга боғлиқ бўлган зарарлар (химикатлар), ота-онасининг ёши (30 ёшдан катта), ўз-ўзидан хомила тушиши ва аборт, хомиладорлик токсикозлари ва бошқалар катта аҳамиятга эга. 25 дақиқа давомида суъний нафас олган, аммо хомила ривожланиши даври яхши кечган болаларда ўткир натал асфиксия ёки унинг фонида миянинг интранатал шикастланиши оқибатлари унчалик оғир бўлмаган. Шундай қилиб, асфиксиянинг оғирлик даражаси, реанимация давомийлиги ва миянинг зарарланишлари орасида тўлиқ корреляция йўқ деб ҳисоблаш мумкин. Хомила ва ЯТЧ гипоксияси (асфиксия) - мураккаб, кўп фазали жараён бўлиб, кислород келишини ўткир тўхташи ёки қайта-қайта чекланиши ҳамда организмда СО2 ни ва бошқа оксидланмаган махсулотларни кўп тўпланиши билан характерланади. Туғилганларнинг умумий сони ичида ЯТЧ асфиксияси 4-6% ни ташкил қилади. Асфиксия - синдромологик тушунча бўлиб, сабаби полиэтиологик. Ҳомила “хомила ичи гипоксияси” ни ёки “хомила гипоксияси”, деб аталадиган хомиланинг кислород етишмовчилиги кўпинча туғруқ даврида ёки туғилгандан кейин дархол пайдо бўладиган ЯТЧ асфиксияси билан бирга кузатилади. Асфиксия перинатал ўлимнинг асосий сабабларидан бўлиб 40 %ни ташкил қилади (Е.И. Андреева, 1974.). Хомила организми учун жиддий хавф бўлиб, айнан шу билан биргаликда учрайдиган пре ва перинатал гипоксия ҳисобланади. Хомила ичи гипоксиясига олиб келадиган омиллар бўлиб, МНС функцияси бузилиши билан кечадиган хомила миясини ривожланишини нуқсонлари ва касалликлари, онасининг эндокрин ва соматик касалликлари, хомила ва она қонининг иммунологик мос келмаслиги, инфекциялар,

хомиладорлик токсикозлари ва она томонидан бошқа патологиялар, шунингдек йўлдош патологиялари ҳисобланади. Бачадон-йўлдош қон айланишининг бузилишлари оксидланиш- қайтарилиш жараёнларининг, интермедиал алмашинувнинг бузилиши, электролитлар дисбаланси билан кечади. Кескин намоён бўлган метаболик ацидоз нафас марказининг фалажига олиб келади. Патогенезида ҳомила кислород етишмовчилигининг 4 та тури фарқланади: Гипоксик гипоксия. Ҳомила қонининг кислород билан етарлича даражада тўйинмаслиги сабабли келиб чиқиб, онасининг юрак қон томир ва бронх ўпка касалликларидан, киндик тизимчасининг чин тугунларида, унинг тушиб ва тоз суяклари билан сиқилиб қолишида, йўлдошни дегенератив жараёнларида, муддатидан ўтган хомиладорликда, кечки токсикозларда, онасининг қандли диабетида, ҳомила олди сувининг муддатидан аввал кетишида ва бачадон контрактацияларида кузатилади. Гемик гипоксия. Ҳомилада оксигенация пасайиши натижасида келиб чиқиб, токсемия, онасининг анемияси, резускелишмовчиликда кузатилади. Бу холатларда қонда Нв миқдорининг камайиши тўқималарга келадиган кислороднинг концентрациясини пасайтиради. Шу билан бирга хомиланинг гемолитик касаллигида қонга тушаётган боғланмаган билирубин тўқима нафасини блоклаб қўяди. Циркулятор гипоксия. Қон оқими тезлигининг пасайиши натижасида келиб чиқиб, киндик тизимчаси патологияси, хомила олди сувларининг муддатдан аввал кетиши, хомила бошининг туғруқ йўлларида узоқ муддат туриб қолиши каби холатларда кузатилади. Бу эса хомилада қон айланишини, унда церебрал гемодинамика тезлигини секинлаштириб, қоннинг кислород билан етарли даражада тўйинганлигига қарамай, тўқималарга кислород етишмаслигига сабаб бўлади. Тўқима гипоксияси.Тўқималарда оксидланиш жараёнларини катализ қилувчи тўқиманинг фермент системалари фаолияти блокланганда

кузатилади, натижада хужайралар келаётган кислородни сарфлай олмайди. Бу ўзгаришлар онанинг захарланишларида, боғланмаган билирубинемияда, хомиладорлик токсикозларида кузатилади. Туғруқ пайтида гипоксиянинг пайдо бўлиши ва кучайиши кўпинча нафас марказининг қитиқланиши натижасида хомилада муддатдан олдинги чин нафас олиш харакатларини келтириб чиқаради, бу эса хомила олди сувлари аспирацияси, нафас йўлларининг обтурацияси, асфиксия ва нафас тўхташига олиб келади. Шундай қилиб, кўпинча гипоксиянинг турли хил шаклларининг биргаликда кечиши кузатилади ва гипоксия ўзининг дастлабки келиб чиқишидан қатъий назар, нафас занжири ферментларининг зарарланишига олиб келади. Гипоксия шароитларига адаптациянинг кучли филогенетик механизмлардан бири бўлиб анаэроб гликолиз ҳисобланади, шу туфайли ҳомила ва янги туғилган чақалоқ ҳомила гипоксияси ва интранатал асфиксияга нисбатан катта чидамлилик хусусиятига эга. Гликолиз маълум бир вақт давомида кислород келишидан махрум бўлган тўқималарда зарурий энергетик потенциални таъминлайди. Гипоксияда анаэроб гликолизнинг кучайиши лактатдегидрогеназа ва бошқа изоферментлар активлигининг ошиши билан кечади. Гликолизнинг кучайиши билан мия тўқимасида лактат миқдори ошади. Тўқималардаги макроэргик бирикмалар концентрацияси эса камаяди. Митохондрияларда оксидланиш-фосфорланиш реакцияси кечиши бузилади. Бу эса мия структураларнинг митохондрияларда турли хил дистрофик ўзгаришларга олиб келади. Шу билан бирга мия шишишининг ривожланишига сабаб бўладиган метаболитларни кўпайиши хам катта ахамиятга эга. Асфиксияда ривожланувчи протеолиз мочевина хосил қилувчи функциялар бузилган шароитларда гипераммонемияни келтириб чиқаради, бу ЯТЧ ларда нейротоксикоз синдроми, кома ва мия шишиши билан кечади. Мия шишишининг ривожланишида қон плазмаси ва мия суюқлигининг осмотик босимидаги кескин силжишлар тўқима структураларида осмотик градиентни унинг ортиши томонига силжиши, ҳамда хужайрадаги лецитин миқдорининг камайишини келтириб

чиқарадиган электролит мувозанатининг бузилиши бошқа метаболик ўзгаришлар сабаб бўлади. Асфиксияни сабаби қандай бўлишидан қатъий назар, патологик ўзгаришлар О2 билан етарли даражада таъминланганлиги, тўқима нафасининг бузилганлиги натижасида келиб чиқади. Сўнгги текширувлар маълумотлари шундан далолат берадики, гипоксияни ўтказган ЯЧТ ларда (ферментли реакцияларнинг пасайиши фонида) липидларнинг эркин-радикал оксидланиш интенсивлиги ҳомиланинг етуклик ва гипоксия даражасига боғлиқ равишда ортади. Эркин радикал оксидланишнинг оралиқ махсулотлари - диенли конъюгатлар ва шифли асослар фракцияларининг ортиши аниқланган. Уларнинг миқдори гипоксия натижасида бошланаётган психомотор ривожланишнинг ортда қолиши, тутқаноқ синдромининг чуқурлиги билан ва гипоксия натижасида келиб чиқадиган мембранолиз жараёнининг оғирлик даражасини акс эттиради. ЯТЧ ва эрта ёшдаги болалар МНС даги морфофункционал ўзгаришлар этиологиясининг турлича бўлиши таъсирот даврини ҳисобга олган холда церебрал зарарланиш ташхисига дифференциал ёндошиш зарурлигини таъкидлайди. Қуйида ЯТЧ ва эрта ёшдаги болаларда асаб тизими зарарланишининг клиник таснифи келтирилган. (Москва ИТИ клиник неврология бўлими ва РСФСР Минздрави болалар хирургияси бўлими ходимлари коллективи томонидан ишлаб чиқилган - Ю.А.Якунин; Э.И.Ямпольская; С.Л.Кипнис; А.С.Буркова). ЯТЧ ва эрта ёшдаги болалар МНСдаги зарарланишларнинг клиник таснифи: Зарарли омилнинг таъсир даври: 1. Пренатал а) эмбрионал б) эрта фетал (28 хафтагача) 2. Перинатал а) антенатал (кечки фетал - 28 хафтадан кейин)

б) интранатал в) постнатал Этиология (доминант омил) - гипоксия (асфиксия) - травма - инфекция - интоксикация - метаболизмнинг туғма бузилишлари - хромосома аберрациялари - ноаниқ ва таснифланмаган омиллар. Оғирлик даражаси: Енгил: гемоликвородинамиканинг бузилишлари (дисциркуляция, тикланадиган морфофункционал силжишлар). Ўрта оғир: шишли-геморрагик ҳолатлар, функционал системаларнинг етишмовчилиги, дистрофик ўзгаришлар, ўчоқли глиоз. Оғир: мия шишиши¸ массив қон кетиши, метаболизмнинг чуқур ўзгаришлари, ривожланишнинг қўпол нуқсонлари, дегенератив ўзгаришлар, атрофиялар, глиоз. Касаллик даври: - ўткир - (1 ойгача) - ўткир ости (ёки эрта тикланиш даври - 3-4 ойгача). - Тикланиш (кечки) 4 ойдан 12 ойгача, баъзан 2 ёшгача. Зарарланиш сохаси: - мия пардалари ва ликвор ўтказувчи йўллари - бош мия пўстлоғи - пўстлоқ ости структуралари - сўғон - мияча - орқа мия - периферик нервлар - аралаш шакллар

Клиник синдромлар: I. Ўткир даври синдромлари 1. Нейро-рефлектор қўзғалувчанликнинг ошиши. 2. Умумий сўниш (бўшашиш, адинамия). 3. Гипертензив 4. Гипертензив-гидроцефал 5. Тутқаноқ 6. Коматоз холат II. Тикланиш даври синдромлари 1. Астеноневротик (церебрастеник). 2. Вегетатив-вицерал дисфункциялар. 3. Харакат бузилишлари (марказий ва периферик парезлар, параличлар, гиперкинезлар). 4. Тутқаноқ синдроми 5. Гидроцефалия 6. Психомотор ва нутқ олди ривожланишнинг орқада қолиши: а) статико-мотор функциялар бузилишининг кучайиши билан. б) психика бузилишининг кучайиши билан. Бўлиши мумкин бўлган оқибатлар: 1. Тузалиш 2. Психофизик ва нутқий ривожланишнинг орқада қолиши 3. Энцефалопатия: а) тарқалган ўчоқли микросиптомлар билан намоён бўлган б) ўрта даражада калла ичи гипертензияси билан в) компенсирланган гидроцефалия г) астеноневротик синдром, неврозсимон ва психопатсимон холатлар билан намоён бўладиган. 4. Харакат, нутқ психиканинг кескин зарарланиши билан кечадиган қўпол органик шакллари (олигофрения, эпилепсия, прогрессивланувчи гидроцефалия ва бошқалар).

Диагноз қўйишда (структурасида) бола касаллиги клиникасини акс эттирадиган таснифнинг хар бир рубрикасидан (анамнез, шакли, касаллик даври, клиник синдром) олиш керак. Ташхиснинг тахминий тузилиши: 1. Пренатал токсико-инфекцион энцефалопатия, тикланиш даври, эписиндром, рухий-нутқий ривожланишни ортда қолиши. 2. Перинатал гипоксико-травматик энцефалопатия, оғир шакли, ўткир даври, коматоз холат. 3. Интранатал гипоксия - энцефалопатия, енгил шакли, ўткир ости даври, нерв рефлектор қўзғалувчанликни ошиши синдроми. 4. Интранатал травматик энцефалопатия, ўрта оғир шакли, ўткир даври, умумий сўниш синдроми, тутқаноқлар. 5. Интранатал энцефаломиелопатия, тикланиш даври, цереброастеник синдром, пастки суст парапарез. Юқоридаги маълумотлардан хулоса чиқарган ҳолда шуни таъкидлаймизки, асфиксия хомила организмига боғлиқ бўлмаган ҳолда ривожланиши мумкин. Баъзан асфиксия хомила миясининг нуқсони фонида ёки айнан шу нуқсон бўлганлиги туфайли келиб чиқади. Бундай ҳолатда туғилаётгандаги асфиксия м.н.с. зарарланишининг сабаби эмас, балки натижаси бўлиб ҳисобланади ва ташхисда доминант омил сифатида кўрилмаслиги керак. Агар гипоксик омил хомила ривожланишининг у ёки бу босқичида хомила патологиясини келтириб чиқарса, унинг таъсир муддатига асосланган холда пренатал гипоксия, туғилаётгандаги асфиксия билан биргаликдаги кечиши эса перинатал гипоксия деб белгиланади. Калла ичи туғруқ травмаси, асфиксиядан фарқли ўлароқ, бу - туғруқ жараёнида механик таъсирлар натижасида миянинг махаллий шикастланиши бўлиб, мия мажақланиши, эзилиши, тўқималарнинг йиртилишини келтириб чиқаради. Бу бола калла ўлчамлари ва туғруқ йўлларининг мос келмаслиги, хомила холати аномалиялари, хомила сувларининг муддатидан олдин

кетиши, жуда тез, чўзилган ёки инструментлар қўлланмалар ишлатиш билан кечадиган туғруқ жараёнида кузатилади. Туғруқ травмаси хомила ривожланиши нуқсони фонида, патологик баъзан эса физиологик туғруқларда хам келиб чиқиши мумкинлигини ҳисобга олиш керак. Бундай холатларда ташхис қўйишда етакчи этиологик омил ва унинг таъсир даврини ажратиб олиш тавсия қилинади. Зарур холатларда бир эмас, балки иккита этиологик омил кўрсатилади. (Масалан: МНС гипоксик-травматик зарарланиши). Ташхис қўйишда касалликлар, шикастланишлар ва ўлим сабабларининг халқаро статистик таснифида (1975) белгиланганидек, МНС ўтувчи ва ноаниқ бузилишларини ҳисобга олган ҳолда, “энцефалопатия” ёки “энцефаломиелопатия” атамаларидан фойдаланиш мумкин. Бунда беморда етакчи неврологик синдромни кўрсатиш керак. ЯТЧ ларда неврологик ўзгаришларнинг бўлмаслиги уларни кечроқ пайдо бўлишини истисно қилмайди. МНС зарарланган болаларнинг келажакдаги ривожланиши шу шикастланишни патологик жараённинг жойлашуви, ташхисот ва давонинг ўз вақтида ўтказилганлигига боғлиқ. Клиника. Бола нерв тизими зарарланишида патологик жараён кечишининг қуйидаги даврлари ажратилади: ўткир (дастлабки 7-10 кун), ўткир ости (эрта тикланиш даври 9-11 кундан 4 ойгача), тикланиш (кечки) (4 ойдан 1-2 йилгача) ва қолдиқ асоратлар даври 2 йилдан кейин. Ўткир даврини оғирлик даражасига кўра 3 та клиник шаклга бўлиш мақсадга мувофиқ: енгил, ўрта оғир, оғир. ЯТЧ ларда ўткир даврда, асосан, умум мия белгилар кузатилади, миянинг локал зарарланиш симптомлари эса клиникада намоён бўлмаслиги мумкин. МНС зарарланишининг енгил шаклини ўтказган болаларда ривожланишининг пренатал даври кўпинча яхши сифатли кечади. Асфиксия қисқа вақтли (5 минутгача) бўлиши мумкин. Чақалоқнинг тери қопламлари цианози, сезиларли тахикардия кузатилади. Нерв фаолияти бузилишлари, кўпинча, орқага қайтувчи характерга эга бўлиб, нерв-рефлектор қўзғалувчанликнинг кучайиши билан намоён бўлади. Мушак тонуси кам ўзгаради. Туғма рефлекслар сезиларли кучайган. Эмоционал

харакат, безовталик, Моронинг спонтан рефлекси, майда амплитудали тремор, доимий бўлмаган горизонтал нистагм, вақти-вақти билан яқинлаштирувчи ғилайлик каби ҳолатлар кузатилади. Қўшимча текширишларда орқа мия суюқлиги босими 150-160 мм сув устунига тенг, таркиби эса ўзгаришсиз. Кўз тубида сезиларли ўзгаришлар йўқ. Биохимик таҳлилда сезиларли аралаш ацидоз кузатилади. ЭхоЭГда эхосигналлар пульсацияси 50-60% гача кучайган (N 30-40%). ЭЭГ да уйқу-тетиклик циклининг бузилиши, уйқу давомида эгри чизиқнинг доимий бўлмаган текислашуви аниқланади, секин типнинг кескин бўлмаган асинхрон активлик кузатилади. РЭГ да қон томирлар тонусининг сезиларли бўлмаган кучайиши. Беморларда кузатиладиган ўзгаришлар қисқа вақтли гипоксик таъсиротларнинг туғруқ стресси таъсири билан бирга кечишига боғлиқ. Бунинг натижасида чақалоқларда церебралгемоликвородинамиканинг бузилиши, юқори мия қисмлари билан шундоқ хам нотурғун функционал боғланишларни сусайиши, пўстлоқ ости хосилалар фаолиятининг ошиши ва мия сўғони қисмлари ретикуляр формациясининг юқори кўтарилувчи таъсирларни активланиши кузатилади. Клиник симптомлар ҳаётининг 2-3 хафтасида кескин камаяди ёки кўпаяди. МНС зарарланишининг ўрта оғир шакли давомли асфиксия (7-15 мин) ни ўтказган чақалоқларда кузатилади. Анте- ва интранатал дарвлар кечишининг тахлили онанинг ҳомиладорлик ва туғруқ асоратлари билан белгиланади. Баъзи болалар акушер қўлланмалари (қисқичлар, вакум экстракти) ёрдамида туғилади. Зарарланишнинг ўрта оғир даврида чақалоқларда МНС умумий сўниш синдроми бўлади. Тери қопламларининг цианози кузатилади, тахикардия брадикардияга алмашади. Юрак тонлари бўғиқлашади, баъзан аритмик нафас кузатилади. Туғма рефлекслар кескин пасаяди. Ютиш ва сўришнинг бузилиши билан кечувчи нотурғун псевдобульбар синдром кузатилиши мумкин. Кўпинча бош мия нервларининг зарарланиши, ғилайлик, птоз, мимика мушаклари ассимметрияси кузатилади. Шунингдек, қўл-оёқларда анизорефлексия,

мушак тонусининг ассиметрияси ҳам кузатилади. Спонтан ҳаракат активлиги пасаяди, ёки 7-10 кун ва ундан ортиқ давр давомида йўқолади. Дастлабки 5-7 кунлардан чўчишлар, қисқа муддатли полиморф тутқаноқлар кузатилади. Дастлабки мушак гипотонияси тез орада гавда ва қўл-оёқ мушакларининг гипертониясига айланиши характерли, баъзан эса мушак тонусининг парадоксал тақсимланиши аниқланади. Флексор гуруҳ мушаклари тонусининг ортиши ўрнига экстензор гипертония кўпроқ бўйин ва гавда мушакларида намоён бўлади. Шу клиник симптомлар асосида миянинг шишиши, геморрагик ҳолатлари ётади. Қўшимча текширувлар давомида кўрув нерви сўрғичнинг бироз шишиши, баъзан майда қон қуйилишлар, кескин декомпенсирлашган метаболик ацидоз, қоннинг осмотик босимини кучайиши, ўртача гиппераммониемия, 11-ОКС ритмининг бузилиши аниқланади. Миянинг биоэлектрик активлиги секин потенциаллар, яққол дизритмия, даврий пайдо бўлувчи юқори амплитудали тебранишлар, тутқаноқ разрядлари ва ўткир тўлқинлар билан характерланади. Мия шишиши давридаги ЭхоЭГда М- эхонинг иккала томонида ҳам Эхо сигналлар сонининг ошиши, Эхо сигналлар пульсациясининг 100%гача ошиши, локал шишиш ва қон қуйилишларда эса МЭхони 3 мм гача силжиши, зарарланган томонда сигналлар миқдорининг ошиши, Мэхо пульсациясининг 70% гача ошиши кузатилади. РЭГ да иккала ярим шарларни қон билан тўлиши интенсивлиги ва ўлчамлари пасайиши ва веноз оқимнинг қийинлашуви, қон томир тонусининг ошиши кузатилади. Гипертензив гидроцефал синдромда МНС қўзғалиш симптомлари устунлик қилади: безовталик гипертензия, ЯТЧ нинг кундузги ва тунги соатларда кучли қичқириқлар, юзаки уйқу. Харакатида қўл-оёқлар ва энгакнинг тремори кучайиши кузатилади. Баъзан кўз олмаларининг протрузияси, Грефе симптоми, горизонтал нистагм, ғилайлик, катта лиқилдоқни бўртиши ва таранглашиши ҳолатлари кузатилади. Калла суяклари чокларини ажралиши, калла ўлчамларининг катталашиши кузатилади. Шулар билан бирга вегетативвисцерал симптомлар: вақти-вақти

билан кузатиладиган апноэ, пароксизмлар, тахи- ва брадикардиялар, терморегуляцияни бузилишлари, ошқозон-ичак дискенезиялари, пневмопатиялар кузатилади. Орқа мия суюқлиги босими ошади (170-250 мм сув уст.). Калла суягининг трансиллюминацияси, унинг юзасини кенг ва ёрқин ёритилишини (5-6 смгача) кўрсатади, бу эса экстроцеребрал тўпланган суюқликдан далолат беради. ЭхоЭГ эхо пульсациясининг 70-80% гача ошиши, қоринча индексининг кескин бўлмаган ўзгаришларни (кўпинча катталашган томонга) кузатамиз. Ўрта оғир шаклини ўтказган болалардаги МНСнинг ўткир зарарланиши клиник кўринишлари 1,5-2 ой ва ундан кўп даврда кузатилади. Бунга мияни енгил шаклига қараганда чуқурроқ зарарланиши, периваскуляр ва хужайралараро мия шишишининг ривожланиши (кўпинча чегараланган), шунингдек миянинг юмшоқ пардасида жойлашган майда геморрагиялар сабаб бўлади. Бу орқа мия суюқлигининг секрецияси ва резорбцияси бузилиши билан кечади. МНС зарарланишининг оғир шакли чақалоқларнинг прекома ва коматоз ҳолатлари билан характерланади. Кўпинча, у оғир туғруқ травмаси, туғилаётган пайтда давомли асфиксия ўтказган болаларда кузатилади. Бундай болаларда пренатал мойиллик аниқланади. Туғилган заҳотиёқ ланжлик, адинамия кузатилади, йиғиси суст ёки умуман йуқолган. Мушаклар гипо ёки атонияси кузатилади. Ютиш, сўриш каби туғма рефлекслар кескин пасайган ёки 10-15 кун давомида чақирилмайди. Қорачиқлар торайган, анизокория бўлиши мумкин; ёруғликка реакцияси суст ёки йўқолган. Корнеал рефлекслар кескин пасайган, кўпинча, узоқлаштирувчи ёки яқинлаштирувчи ғилайлик. Юз нервининг марказий ёки периферик типда зарарланиши, горизонтал ёки вертикал нистагм кузатилади. Пай рефлекслари чақирилмайди. Нафас олиши аритмияси даврий равишда апноэ ва цианоз билан кузатилади, брадикардия, юрак тонларини бўғиқлашиши, аритмик пульс, А/Б пасайиши кузатилади. Тоник компонент устунлиги билан

кечадиган такрорланувчи тутқаноқлар кузатилади. Бола холатининг оғирлиги МНС ривожланиши нуқсони фонида пайдо бўладиган миянинг тарқалган шишиши, мия ичига қон қуйилишлари билан тушунтирилади. Қўшимча текширувлардан кўрув нерви сўрғичининг шишиши, кўз тўр пардаси ва бошқа қисмларига қон қуйилишлар, кескин декомпенсирлашган метаболик ацидоз аниқланади. Қон плазмасининг осмотик босими 420-450 моль/л га етади. Шишишнинг кучайиши билан мия тўқималаридан К+ чиқиб кетиб, Na+ ионлари ва хлоридлар киради. Лактатдегидрогеназа миқдори ошади. ЭЭГ да мия биоэлектрик активлигининг кескин пасайиши; РЭГ да РЭГ тўлқин амплитудасининг пасайиши, баландлигининг қисқариши, веноз оқимнинг кескин қийинлашишини кўрсатадиган катаротанинг бўртиши кузатилади. ЭхоЭГ да миянинг чуқур шишиши фонида эхопульсация амплитудасининг кескин камайиши (5% ва ундан паст), уларнинг хаотиклиги, юрак ритми билан мос келмаслиги ўзига диққатни жалб этади. Оғир гипоксия натижасида ривожланган субарахноидал қон қуйилишларда ёки асоратли туғруқ натижасида келиб чиққан массив субтенториал қон қуйилишларда ва катталашиб борувчи гематомада мия сўғонининг эзилиши белгилари, хаёт учун муҳим функцияларни кескин бузилиши билан кечадиган дислокацион ҳолатлар юзага келади. МНС томонидан оғир ўзгаришлар касалликнинг ўткир даврида патогенези бўйича кўк асфиксиядан фарқ қилувчи оқ асфиксияда хам кузатилади. Бунда коллапс ёки томирли шок келиб чиқади. Нафас бузилишларига қон айланиши етишмовчилиги қўшилади. Коматоз ҳолат кузатилади. Шу билан бир вақтда, чақалоқнинг оғир холатига сабаб бўлувчи, мия структураларнинг шикастланиши, бузилган функциялар тикланишининг қийинлашуви ва мияда турғун органик бузилишларга олиб келувчи давомли гипоксия кўк асфиксияда келиб чиқса, оқ асфиксияда оғир ҳолатдан чиқиш анча осонроқ ва келажакдаги ўзгаришлар унчалик қўпол даражада бўлмайди. Оқ асфиксияда бош мия томирларнинг озиқланиши ва церебрал қон айланиш кам бузилган бўлади.

Чақалоқлар миясидаги шиш-геморрагик ҳолатлар, жараённинг турли жойлашувидаги генераллашган реакциялари билан биргаликда кечувчи гипертензив-гидроцефал синдром топик ташхисотни қийинлаштиради. Лекин клиник ташҳисот усулларининг замонавий комплекси мия ичи қон қуйилишларининг жойлашувини эрта аниқлаб беради. Қон қуйилишларнинг энг кўп учрайдиган сабабидан бири бу ҳомилани туғилаётган даврида унинг миясини шикастловчи таъсирлар, шунингдек, биохимик, гематологик ва бошқа ўзгаришлар билан боғлиқ бўлган гипоксиядир. Бунда катталардан фарқли ўлароқ ЯТЧларда бош миянинг йирик чуқур қон томирлари камроқ шикастланади; кўпинча, катта ўроқсимон ўсиқ, мияча чодири, Гален веналарининг ёрилиши ёки йиртилиши кузатилади. МНС нинг травматик шикастланишларида қон қуйилишлар бош миянинг пардаларида, қоринчаларида ва мия моддасида, шунингдек, орқа миянинг пардалари ва моддасида ҳам кузатилиши мумкин. Мия ичига қон қуйилишлар. Клиник кўринишлари ва жойлашувига кўра 2 та асосий гуруҳга бўлинади: супра- ва субтенториал, яъни мияча чодиридан юқорига ёки пастга. Чала туғилган болаларда, асосан, супратенториал жойлашган интра- ва перивентрикуляр қон қуйилишлар кузатилади. Супратенториал қон қуйилишларда қон мия ярим шарларини юзаси бўйлаб тарқалиб чакка чуқурчасига оқади. Бундай қон қуйилишлар, асосан, бир томонлама бўлади. Бола хаётининг биринчи кунларида улар симптомсиз кечади ёки боланинг умумий қўзғалишини келтириб чиқаради, неврологик симптомлари эса кечроқ пайдо бўлади. Уларга птоз, ғилайлик, нистагм, псевдобульбар симптом бўлиши, ютиш ва сўришнинг бузилиши, фокал ёки клонико-тоник характердаги умумий тутқаноқлар киради. Субтентореал қон қуйилишларда қон кўндаланг синус ва мияча чодирининг четки веналаридан мия асосига тарқалади. Баъзан эса, қон миянинг IV қоринчаси ва умуртқа каналига оқиши ҳам кузатилади. Қуйилган қоннинг бундай жойлашувида болалар ўта оғир ҳолатда бўлади, кўпинча,

ўлади. Клиникада нафас ва юрак фаолиятининг қўпол бузилишлари, тоник характердаги умумий тутқаноқлар, энса мушакларининг ригидлиги, опистатонус, лиқилдоқнинг бўртиши, Грефе симптоми, птоз, ғилайлик, нистагм кузатилади. Мия ичи қон қуйилишларини, шунингдек эпидурал, субдурал, паренхиматоз, қоринча ичи, субэпендимал ва кўп сонли майда қон қуйилишларга ажратиш мумкин. Эпидурал қон қуйилишлари калла суякларининг шикастланишидан келиб чиқади ва калла суяги ҳамда миянинг қаттиқ пардаси орасида пайдо бўлади (ички кефалогематома). Улар кам учрайди ва катта амалий аҳамиятга эга эмас. Субдурал қон қуйилишлар кўпроқ учраб нафақат оғир патологик туғруқларда, балки тез кечувчи туғруқ жараёнида ҳам кузатилади. Бевосита сабаби бўлиб туғруқ пайтидаги калла суяги сиқилиши ва суякларни силжиши ҳисобланади. Бундай қон қуйилишларнинг манбаи бўлиб, юқори сагиттал ва кўндаланг синусларга қуйилувчи вена ҳамда мияча чодирининг томирлари ҳисобланади. Субдурал гематомалар кўпинча ўлимга сабаб бўлади. Бунда миянинг ўчоқли зарарланишлари эмас, балки мия қон айланишининг бузилиши, мия гипоксияси ва юрак фаолиятининг рефлектор тўҳташига олиб келувчи узунчоқ мия ва пўстлоқ ости тузилмаларида жойлашган ҳаёт учун муҳим марказларнинг (нафас, қон томирларни харакатлантирувчи) сиқилиши асосий аҳамиятга эга. Клиникада оқ асфиксиялар томирли шок, йирик тўлқинли тремор, гипертензион-гидроцефал синдром, фокал компонентли тутқаноқлар, бошини бураётганда кучаядиган горизонтал нистагм, гомолатерал мидриаз, гемитип бўйича ўзгарувчи мушак тонуси, туғма ва пай рефлексларининг ассиметрияси кузатилади. Орқа мия суюқлигида ксантохромия, оқсил-хужайра диссоциацияси аниқланади. Калла суяги траниллюминациясида ёритилишнинг пасайиши кузатилади. Гематома сўрилиши ёки уни гигрома ҳосил қилиб суюлишида ёруғ, кенг, фокал ёритилиш кузатилади. ЭхоЭГ да Мэхонинг силжиши, эхо пульсациянинг кучайиши кузатилади. РЭГ қон қуйилиш томонда қон тўлишининг

ассиметрик камайишини кўрсатади. Диагностикада субдурал бўшлиқни таҳмин қилинаётган гематома соҳасидан пункция қилиш катта аҳамиятга эга. Субарахноидал қон қуйилиш - етилиб туғилган чақалоқларда оғир гипоксия ва калла ичи туғма травмаси натижасида келиб чиқади. Улар кўп миқдорда бўлиб, майда менингеал томирларни бутунлигини бузилиши натижасида юзага келади. Субарахноидал қон қуйилишларнинг ўчоқлари бош мия ярим шарларининг тепа-чакка соҳасида жойлашади. Клиникада қўзғалувчанлик, умумий тонико-клоник тутқаноқлар, вегетативвисцерал ўзгаришлар (тахикардия, тахипноэ, уйқуни бузилиши, томир доғлари) мушак тонусининг ошиши (баъзида опистонус бўйича), туғма ва пай рефлексларининг ошиши, лиқилдоқларнинг бўртиши, Грефе симптоми, мидриаз, ғилайлик (кўпинча яқинлаштирувчи), горизонтал нистагм аниқланади. Каллани трансиллюминациясида ёрқин, кенг ёришиш, ЭхоЭГ - эхо пульсацияни кучайиши, вентрикуляр индекснинг катталашиши, РЭГ да - томир тонусининг ассиметрик ошиши аниқланади. Субарахноидал қон қуйилиши якуний ташхисини орқа мия суюқлигининг характерли ўзгаришларига асосланиб қўйилади. Шунинг учун биз 2 жадвалда орқа мия суюқлигининг меъёрда ва субарахноидал қон қуйилишидаги цитологик ва биохимик текширув маълумотларини келтирамиз. Жадвал 2. ЯТЧ да меъёрдаги ва субарахноидал қон қуйилишдаги орқа мия суюқлиги. Кўрсаткич Меъёрда Субарахноидал қон Ранги Ўзгармаган Ксантохром, геморрагик Тиниқлиги Енгил ксантохромия тўлган Орқа мия суюқлги тиниқ, лойқаланган. Цитоз 10-15 хужайра 30 тадан 1000 тагача хужайралар, лимфоцитлар, нейтрофиллар, макрофаглар

ва эритроцитлар Панди реакцияси Манфий ++ дан +++++ гача Умумий оқсил, 33-49 69-1350 г/л Альбумин г/ л 0,25-0,59 0,3-0,99 Глобулинлар г/л 0,1-0,42 0,12-0,6 Фибриноген г/л 0-0,1 0,11-0,55 Аммиак г/л 0,45-0,5 0,5-4,47 Азот аммиак 0-0,3 0,32-3,2 Электролитл ар г/л: Натрий 2,92-3,4 3,45-3,9 Калий 0,1-0,147 Кальций 0,03-0,08 0,08-0,22 Хлоридлар 6,5-8,0 8,2-12,0 Темир 0,0008-0,009 0,00-0,18 Қанд г/л 0,4-0,5 0,3-0,8 Билирубин 0,0005-0,005 0,004-0,001 Лактат 32,3-54,3 71,5-275 дегидрогеназа Паренхиматоз қон қуйилишлар асосан чала туғилган болаларда учрайди. Хажмли мия ичи қон қуйилишлари кўпинча синуслар, Гален венаси, терминал веналар ва артериал қон томирларнинг ёрилиши натижасида пайдо бўлади. Йирик ва ўрта марказий артериялар камроқ зарарланади. Тўғри ёки кўндаланг синус ёрилганда жуда кучли қон кетиш кузатилади. Оққан қон орқа мия чуқурчасида тўпланади. Ўлим туғилган

заҳотиёқ ўсиб борувчи асфиксия натижасида келиб чиқади. Гален венасининг ёрилиши ҳам кучли қон кетишларга олиб келади. Ундан чиққан қон эса катта ярим шарлар орасига ва мия асосига тўпланади. Қон мия сўғони ва пўстлоқ ости ҳосилаларини эзиб, чақалоқнинг тўсатдан ўлимига сабаб бўлади. Мияча чодири синусининг ёрилиши натижасида келиб чиқадиган қон қуйилишлар ҳам бола ҳаёти учун катта хавф туғдиради. Паренхиматоз қон қуйилишлар клиникасида қуйидаги неврологик симптоматика кузатилади: адинамия, кам кузатиладиган қўзғалиш, фокал тутқаноқлар, қўл-оёқлар тремори вегетатив-томир ассиметрияси, гипертонияга айланадиган мушак гипотонияси. Тонуснинг ассиметрияси, анизокория (қон қуйилган томонда қорачиқни кенгайиши), ғилайлик, птоз, нистагм (горизонтал, вертикал, ротатор), сўришнинг бузилиши, туғма ва пай рефлексларнинг ассиметрияси. Орқа мия суюқлиги ўзгармайди. ЭхоЭГ да Мэхо нинг силжиши аниқланади. РЭГ да қон қуйилган томонда томирлар қон билан тўлишининг камайиши билан биргаликда тонусининг турғун ассиметрик кучайиши кўринади. Қоринча ичи қон қуйилишлари кўпинча чала туғилган болаларда кузатилади. Сабаб бўлувчи омил бўлиб ҳомиладорликнинг патологик кечиши ва тез туғруқ ҳисобланади. Асосан, бундай қон қуйилишлар ҳажмли бўлиб, plexus choroideus қон томирларининг ёки Гален веналар тизимига кирадиган веналарнинг ёрилиши натижасида келиб чиқади. Чақалоқларда шок ҳолати пайдо бўлиб, кўпинча ўлим билан якунланади. Клиникада оқ асфиксия, кескин адинамия, тоник тутқаноқлар, йирик тўлқинли тремор, вегетатив- висцерал симптомлар (терморегуляция, нафас ритми ва юрак фаолиятининг бузилиши, кескин намоён бўлган ассиметрик терлаш), туғма ва пай рефлексларининг йўқолиши, гипертензив-гидроцефал синдром, ғилайлик, нистагм (вертикал, горизонтал, ротатор) каби белгилар кузатилади. Сўриш, ютишнинг бузилиши ҳам кузатилади. Орқа мия суюқлиги геморрагик ёки ксантохром бўлиб, хужайра-оқсил диссоциацияси ривожланиши мумкин.

ЭхоЭГ да вентикуляр индекснинг ассиметрик ортиши кузатилади. РЭГда кескин намоён бўлган томир дистонияси аниқланади. Чақалоқлардаги субэпендимал қон қуйилишлар думли ўзак ва кўрув дўмбоғи орасидаги веналар шикастланиши натижасида келиб чиқади. Бундай қон қуйилишларни клиник симптомлари етарлича ўрганилмаган. Кўп сонли майда марказий қон қуйилишлар кўп учрайди, лекин уларни бошқа мия ичи зарарланишлардан фарқлаш қийин. Шу билан бирга характерли офтальмологик ўзгаришлар кузатилади: тўр парда шишиши, кўз тубига ва тўр пардасига қон қуйилишлар. Кўз тубидаги майда қон қуйилишлар (чизиқлар ёки доғлар шаклидаги) 3-7 кун давомида, йириги эса (олов тили шаклидаги) 10-26 кун давомида сўрилади. Кўз тўр пардасидаги ўзгаришлар мия шикастланишининг топик симптомларидан эртароқ аниқланиши мумкин. Қон қуйилиши билан кечадиган мия ичи туғруқ травмасидаги ЭЭГ да тожлар, четка, гиперсинхронизирлашган разряд (кўп қисми генерализациялашган) кўринишида эпилептоид характерга эга бўлган донали ва гуруҳли потенциаллар аниқланади. Кўпчилик болаларда миянинг электрик активлиги ҳаётининг иккинчи хафтасига бориб меъёрга тушади ва параллел равишда клиник ҳолатининг яхшилаши билан кечади. ЯТЧ ларнинг калла ичига қон қуйилишларининг топик диагностикаси жуда қийин. Шунингдек, тутқаноқларнинг характери ва фокаллиги, нистагмдаги кўз олмалари харакатининг йўналиши, нигоҳнинг спазми, бошнинг бурилиши, анизокория, вертикал нистагм, бош мия нервларининг бошқа дисфункциялари, бульбар бузилишлар, бола ҳолати, рефлектор доирадаги ўзгаришлар ўчоқнинг жойлашуви ҳақида аниқлик киритиш мумкин. Орқа миянинг туғруқ шикастлари. Орқа миянинг туғруқдаги шикастланишининг асосий сабаблари бўлиб механик омиллар: эзилиш, чўзилиш, узилиш ҳисобланади. Ҳомила ва унинг умуртқасига бўлган механик таъсирлар думбаси ёки оёқлари билан келганда, қўпол акушер қўлланмалари (қўл билан бураш, този билан чиқариш, қисқич қўйилиши) да кўпроқ кузатилади. Умуртқа поғонасини чўзилиши адашган ва диафрагма

нервлари, ҳамда вегетатив нерв тизими ганглияларини жароҳатланишига олиб келади. Орқа мияга қон қуйилишлар, эпидурал, интра ва субдурал, субарахноидал, орқа мия моддасига (гематомиелия), орқа мия илдизчаларига ва умуртқа артерияси деворларига (интрамурал) бўлиши мумкин. Бундан ташқари туғруқ жароҳатларида орқа мия ва пардаларини тўлиқ ёки қисман узилиши келиб чиқиши мумкин. Эпидурал қон қуйилишлар кўпроқ орқа миянинг бўйинкўкрак соҳасида, баъзида унинг бутун давомида келиб чиқади. Кам миқдорда қон қуйилишларида клиник ўзгаришлар кузатилмайди. Катта миқдордаги қон қуйилишлар эса чаноқ бузилишлари, параличларга олиб келади. Гематомиелия учраш тезлиги бўйича эпидурал геморрагиялардан кейин иккинчи ўринда туриб, орқа миянинг бўйин-кўкрак соҳаси, айниқса унинг кулранг моддасида жойлашади. Орқа мияни шикастланишининг асосий симптомлари шок, нафасни бузилиши (диафрагмал), ҳаракат ва сезги доираси, чаноқ аъзолар вазифасини бузилиши ҳисобланади. Шуни таъкидлаш керакки, нафас етишмовчилиги миянинг краниоспинал қисмларининг шикастланиши натижасида ҳам келиб чиқади. Ўткир спинал шокда бош мия сўғонининг пастки қисмлари, орқа миянинг юқориги бўйин қисмларини силжиши, махаллий қон айланишининг бузилиш, шиш, даврий нафас ритмлардан тортиб то гаспинг билан намоён бўладиган ўзак тузилмаларининг зарарланиши кузатилади. Клиник кўринишлар орқа миянинг зарарланиш жойига боғлиқ (жадвал №3). Жойлашуви Симптом ва синдроми Краниоспин ал Спастик тетрапарез, вегетатив-висцерал синдром: нафас ва юрак фаолиятининг аритмияси, ошқозон-ичак дискинезиялари, терморегуляциянинг бузилиши, гипоталомо- гипофизар-буйрак усти тизимининг дисфункцияси, шок.

Юқориги бўйин қисми (СI- IV) Диафрагма функциясининг бузилиши: эпигастрал соҳасини пародаксал ҳаракати (нафас олганда ичига кириши), кўкрак қафаси R- скопиясида диафрагма гумбазининг баланд бўлиши, спастик типдаги тетрапарез. Бўйин қисми (СV-ThI) 1 та ёки 2 та қўлнинг суст парези. Горнер синдроми, оёқларнинг спастик парези. Кўкрак қисми Спастик типдаги оёқларнинг парези. (БелThI-- думғаза (LIThXII) - SI) Оёқларнинг периферик парези, чаноқ аъзолар функциясини бузилиши. Спинал травмалардаги субдурал қон қуйилишлар кам кузатилади. Бунда қон мияча чодирининг ёки бош мия томирларининг ёрилиши натижасида калла бўшлиғидан ўтиши мумкин. Орқа мияга суб- ва интрадурал ҳамда субарахноидал қон қуйилишлар клиник симптомлари жиҳатидан геморрагик орқа мия суюқлиги билан кечадиган менингитни эслатади Орқа миянинг туғруқ шикаст-ланишларининг энг оғир турига орқа мия ва умуртқа поғонасининг қисман ёки тўла узилиши киради. Бу патология кўпинча патолого-анатомик ёриб кўрилгандагина аниқланади. Орқа миянинг узилиши асосан бўйин қисмининг V-VII бўйин умуртқалар соҳасида ва кам ҳолларда юқориги кўкрак қисмининг I-II ёки II-III кўкрак умуртқалар соҳасида бўлади. Орқа мия шикастланишининг оғирлик даражаси умуртқаларнинг узилган соҳасидан қанчалик силжиганлигига боғлиқ. Узилиш эпи- ва субдурал қон қуйилишлар билан бирга кечади. Орқа миянинг узилишининг (тўлиқ ёки қисман) асосий симптоми бўлиб, ўтказувчанликни бузилиши ҳисобланади. Касаллик кечишида 3 та босқич фарқланади.

Биринчи босқич 7-10 кун давом этиб, спинал шок билан характерланади. Бу босқичда болаларнинг кўп қисми ўлиб кетади. Бир неча ой давом этувчи иккинчи босқичда кескин намоён бўлган рефлектор активлик кузатилади. Ўлим кўпинча қўшимча инфекцион касалликлардан келиб чиқади. Учинчи босқичда трофик бузилишлар ҳамда бошқа аъзо ва системалар томонидан учрайдиган асоратлар ривожланади. 65- расм. Юқориги елка плексити . Периферик нервларнинг туғруқ травмалари кўпинча, қўлнинг акушерлик фалажи кўринишида намоён бўлади. Ҳомиланинг патологик жойлашуви (айниқса, думба билан келганда), шунингдек йирик ҳомила акушерлик қўлланмаларини қўллаш заруриятини келтириб чиқаради. Бунда эса нафақат орқа мия, балки елка чигалининг шикастланиши учун шароит туйилади. А.Ю.Ратнер (1975) маълумотларга кўра, қўлнинг акушерлик фалажини энг кўп учрайдиган сабаби бўлиб, травматик миелопатиялардан ташқари, бўйин сегментлари соҳасидаги мотонейронларнинг ишемияси билан кечадиган умуртқа артерияларининг (радикуло-медулляр шохлар) шикастланиши ҳисобланади. Клиник кўриниши бўйича чигалнинг юқориги тутами ёки СV-VII сегментларининг зарарланиши билан кечадиган қўлнинг проксимал парези (Дюшен-Эрба шакли), пастки тутам ёки СVIIVIII сегментларининг зарарланиши билан кечадиган дистал (Дежерин-Клюмпке), шунингдек қўлнинг тотал фалажлари ажратилади. Қўлнинг периферик фалажи кўп ҳолларда чақалоқлик давридаёқ аниқланади: зарарланган қўл кам ҳаракатланади ёки актив ҳаракатларда умуман қатнашмайди. Қўл, одатда,

гавда ёнида ҳаракатсиз ётиб, елка ичкарига ротацияланган, билак букилган, кафт букилган. Зарарланган қўлда туғма рефлекслар чақирилмайди. Моро рефлекси чақирилганда фалажланган қўл гавдадан узоқлашмайди, оғриқ таъсирларига ҳаракат реакцияси кузатилмайди, пай рефлекслари чақирилмайди, мушак тонуси кескин пасаяди. Қўлларнинг акушерлик фалажлари тўш-ўмров-сўрғичсимон мушакнинг зарарланиши, унга қон қуйилиши натижасида ривожланган бўйин қийшиқлиги ҳамда кескин оғриқ синдромидаги бошнинг анталгик жойлашуви билан бирга кузатилиши мумкин. Бўйин периферик нервларининг шикастланиши ўмров суягининг синиши билан бирга кечиши мумкин, уни инкор қилиш учун эса клиник-рентгенологик текширувлар ўтказиш керак. Тикланиш даври. МНСнинг гипоксия ва травма натижасида зарарланишининг енгил ва ўрта оғир шаклини ўтказган болаларнинг кўпчилигида мия фаолиятининг сезиларли даражада тикланади. Лекин неврологик ўзгаришлар яхши компенсациялашган болаларнинг баъзиларида постнатал давр давомида кўпинча церебрастеник синдром билан намоён бўлувчи декомпенсация ҳолатлари келиб чиқиши мумкин. Бу боланинг ривожланиши жараёнида унинг мияси зўриқиб ишлайди, бу эса ўта чарчаш, турли хил интоксикациялар, инфекцияларни пайдо бўлишига олиб келади, чунки организмнинг адаптацион имкониятлари сусайган. Тикланиш даврда қуйидаги неврологик синдромлар кузатилади: церебрастеник, вегетатив-висцерал дисфункциялар, ҳаракат бузилишлари, эпилептиформ синдром, гидроцефал, психомотор ва нутқ ривожланишнинг ортда қолиш синдромлари. Церебрастеник синдром. МНС енгил зарарланган беморларда кузатилади. Болада нормал психик ва физик ривожланиш фонида эмоционал лабиллик, атроф-муҳитдаги кам аҳамиятли ўзгаришларда ҳамда кўрув, эшитиш, тактил анализаторларнинг таъсирланиши натижасида пайдо бўлади харакат безовталиги келиб чиқади. Бундай болаларда туғма рефлексларнинг кучайиши, Моронинг спонтан рефлекси, даврий майда

амплитудали тремор, чўчиш, уйқуга кетишининг қийинлиги, юзаки, давомли бўлмаган уйқу кузатилади. Бу синдромнинг клиник кўринишлари интеркуррент касалликлар, травмалар, эмлашлар, стрессли ҳолатлар таъсирида кучаяди. Вегетатив-висцерал дисфункциялар синдроми организмнинг вегетатив-висцерал реакцияларининг диэнцефал бошқарувини бузилишидан далолат беради. Бу синдром учун вегетатив-томирли доғларнинг, ўтиб кетувчи цианоз, терморегуляциянинг бузилиши, ошқозон- ичак дискинезиялари (пилороспазм, ичак перистальтикасининг кучайиши, ичак қулдираши, қабзият, қусиш), шунингдек, нафас ва юрак-қон томир тизимининг лабиллиги (аритмия, тахикардия ва тахипноэ хуружларини брадикардия ва брадипноэ билан алмашиниб келиши, баъзан апноэ) характерли. Ҳаракат бузилишлари синдроми ҳаракат активлигининг кучайиши ёки пасайиши билан, мушак гипо- ёки гипертонияси билан, моно ёки гемипарез (кам ҳолда тетрапарез) билан, пўстлоқ ости гиперкинезлари билан намоён бўлади. Мушак гипотонияси, кўпинча, мияча ёки орқа мия олдинги шохларининг зарарланиши натижасида келиб чиқади. Бунда спонтан активлик, пай рефлекслари, мушак тонуси пасаяди. Мушак гипертонияси кўпинча пўстлоқнинг пирамида хужайралари зарарланишида кузатилади. Мушак гипертониясида ҳам ҳаракат активлиги пасайган бўлади, лекин мушак тонусининг ошганлиги сабабли (айниқса, қўл-оёқларни яқинлаштирувчи мушакларда, қўлларни букувчи ва оёқларни ёзувчи мушакларида, бўйин, бел мушаклари) умумий таранглик (скованность) келиб чиқади. Туғма рефлекслар парадоксал динамикага эга бўлиб, сўриш, ютиш, таянч, автоматик юриш, эмаклаш рефлексларининг сўниши, орал автоматизм, Робинсон, Бабкин, бўйин-тоник рефлексларининг кучайиши, кейинчалик эса сўнишининг кечикиши билан намоён бўлади. Электромиографик текширувлар ёрдамида ўчоқнинг жойлашиши ва дастлабки субклиник ҳаракат бузилишларини аниқлаш мумкин. Айрим нохуш белгилар (давомли адинамия, мушак гипотонияси, сўриш ва

ютишнинг йўқлиги, бўйин-тоник рефлексининг эрта пайдо бўлиши) ҳам намоён бўлади. Эпилептиформ синдром. Полиморф характерли тутқаноқлар (парциал, генераллашган) билан характерланади, динамикаси бўйича фарқланади. Баъзи ҳолатларда гемодинамик бузилишлар, мия шишиши белгилари ва калла ичи гипертензион белгиларнинг сўниши билан тутқаноқлар тўхтайди, бошқа ҳолларда (ишемияда, ўчоқли некроз, қон қуйилиш соҳалари ва уларни трансформацияси) тутқаноқлар шаклининг мураккаблашуви, оғирлик даражаси ва тезлиги ортиб боради. Ўткир даврда кўпинча йўқолиб, турли хил омиллар таъсирида хуружлар 1½ - 2 ой ва ундан кейин хам яна пайдо бўлиши мумкин. Хуруж характерини ўзгариши мия структураси етилиши даражасига боғлиқ. Шу билан бирга генерализацияланиш билан якунланувчи патологик активлик ўчоқларининг пайдо бўлишида дистрофия ва демиелинизация кўринишидаги иккиламчи ўзгаришлар, уяли глиоз ривожланиши билан кечадиган нейронларнинг сийраклашуви катта аҳамиятга эга. Баъзи болаларда тутқаноқ хуружлари хаётининг 2-3 ойида МНС функциясининг нисбатан енгил бузилишларидан кейин ҳам кузатилади. Бу эса қўшимча экзоген зарарлар таъсири остида миядаги гемостазни таъминловчи ферментли реакцияларнинг декомпенсациясига сабаб бўлиб, туғма тутқаноққа мойиллик борлигидан далолат беорди. Эрта ёшли болалар учун кичик хуружлар характерли: абсанс, турли хилдаги пропульсив тутқаноқлар (тўсатдан бошини олдинга букиш билан намоён бўладиган тутқаноқлар), тоник пропульсия - салом эгилиши, клоник пропульсия бош ва гавданинг олдинга тез турткисимон харакати билан, баъзан йиқилишлар - «чўқишлар» билан кечадиган), бошни орқага ташлаш билан кечадиган ретропульсив, бутун тананинг яшинсимон чўчиши билан кечадиган импульсив тутқаноқлар. Улар серияли равишда, лекин хушни йўқотилишисиз кечади. Тутқаноқлар, айниқса, ретропульсив ва пропульсивлар тутқаноқлар психомтор ривожланишнинг ортда қолиш ва

аввал орттирилган кўникмаларнинг йўқолиши ва жуда тез деградация билан биргаликда намоён бўлади. Эрта ёшда кўп учрайдиган чўчишлар, парциал ва фокал хуружлар тарқоқ шаклга ўтиши мумкин. Эрта ёшли болалар учун тутқаноқ хуружлари диэнцефал тусга эга. Бу эса клиникада кўпинча вегетатив-висцерал дисфункциялар компонентининг устун туриши, баъзан эса бу хуружнинг ягона кўриниши ҳисобланади. ЭЭГда топилган алоҳида ва гуруҳли ўткир тўлқинлар, юқори амплитудали секин тўлқинларнинг сериялари, чўққи-тўлқин комплексларининг генераллашган гиперсинхрон биопотенциалларнинг пароксизмал пайдо бўлиши хуруж эпилептик характерга эга эканлигини кўрсатади. Гидроцефалия синдроми. Калла суяги чоклари ажралиши билан кечадиган очиқ ташқи гидроцефалия бош ўлчамларининг катталашиши, Грефе симптоми, кўз олмаларининг протрузияси билан намоён бўлиши мумкин. Баъзан нистагм, ғилайлик, пирамидал симптомлар кузатилади. Микроцефалия билан кечадиган ички гидроцефалияда гипертензив синдром бўлмаслиги мумкин. Бундай ҳолатларда якуний ташҳис трансиллюминация, ЭхоЭГ ва пневмоЭГ натижаларига асосланиб қўйилади. Бош айланасининг тез ва кескин катталашиши ҳамда гидроцефалияни микроцефалия билан биргаликда кечиши нохуш оқибатга олиб келади. Психомотор ва нутқ олди ривожланиши ортда қолиш синдроми. Боланинг ривожланиш даражасини аниқлаш учун 4 та асосий доира текширилиши зарур: йирик моторика, қўл кафтларини майда ҳаракатлари, атроф муҳит билан мулоқоти (анализатор вазифалари), нутқ олди ва нутқ ривожланиши. Ривожланишни сифат жиҳатдан баҳолаш билан бирга сон жиҳатдан ривожланиш коэффицентини ҳисоблаш мумкин, у нормада 85-120 бирликни ташкил қилади. Статик-мотор вазифаси бузилганда бола меъёрдан кечроқ бошини тутади, айланади, ўтиради, туради ва юради. Психик ривожи ортда қолганда бола нигоҳини фиксациялаши, ўйинчоқни кузатиши, уни қўлга олиб ўйнаши, онасини таниши ва атроф-муҳитда ориентацияси кеч бўлади. Нутқ олди ва нутқ ривожланишининг бузилишида қичқириқнинг

суст бўлиши ёки унинг бўлмаслиги, нутқ ривожланиши босқичи ва темпларининг бузилиши (артикуляция шаклланишининг ортда қолиши, алалия, дизартрия аниқланиши ва бошқалар) кузатилади. Шуни таъкидлаш керакки, бу синдромда кўрсатилган доираларнинг биргаликда ривожланиш темпининг орқада қолиш билан бирга, улардан бирининг функциясини бузилиши устунлик қилиши мумкин. Энг нохуш оқибат бўлиб психик ривожланишининг давомли ортда қолиши ҳисобланади. Тикланиш даврининг санаб ўтилган синдромлари турли хил давом этиш ва намоён бўлиши МНС зарарланишининг даражаси ва даво муолажаларини ўз вақтида ўтказилганлигига боғлиқдир. ЯТЧ лар миясининг жуда катта компенсатор имкониятларини хисобга олган ҳолда комплекс давоси қанчалик эрта бошланса, бузилган функциялар шунчалик тезроқ тикланади, баъзан эса бола хаётининг 1-2- йилига тўлиқ соғайиши кузатилади. Баъзи ҳолатларда энцефалопатиялар (ўчоқли микросимптомлар, сезиларли калла ичи гипертензияси, церебрастеник синдром, психомотор ва нутқ ривожланиш темпининг ортда қолиши), гидроцефалия ривожланиши, марказий церебрал фалаж ва МНС зарарланишининг бошқа органик шакллари шаклланиши мумкин. Юқоридаги маълумотларга асосланиб, чақалоқларни текширилганда асосий эътиборни оғирлашган ирсиятли оилаларда туғилган ёки уруғланиш вақтигача касалланган отаонага эга бўлган болаларга қаратиш керак, бу нерв тизими зарарланиши аниқ хавф омили бўлиб ҳисобланиши мумкин. Бунда онанинг ёши катта аҳамиятга эга, чунки МНС ривожланиш бузилишлари ёки нуқсонлари кўпинча ёши катта биринчи марта туққан ёки жуда ёш она (30 ёшдан катта ва 18 ёшдан кичик) дан туғилган болаларда кузатилади. Онанинг ўткир ва сурункали касалликлари (бронх-ўпка, юрак-қон томир) ва дори моддаларни қабул қилиши ҳам салбий таъсир кўрсатади. Ҳомилага энг ёмон таъсир қиладиган ҳолат бу онасининг касбий зарарлари (химик моддалар, радиация ва бошқалар).

Ҳомила ривожланишининг оқибатини олдинги ҳомиладорликдаги хомила тушиши ва аборт ҳолатлари ёмонлаштиради. Ҳомиладорликни тўхтатиш, айниқса, механик ва фармокологик моддаларни қабул қилиш, шунингдек, ота-онанинг зарарли одатлари - алкогол ичиш, чекиш ва бошқалар жуда салбий аҳамият касб этади. Хавфнинг бевосита кўрсаткичлари бўлиб, бола ташлаш хавфи ҳолатлари, ҳомиладорликни 1чи ва 2чи ярмидаги токсикозлар, нефропатиялар, шунингдек, туғруқнинг нохуш кечиши (муддатдан олдин, кеч, тез ёки катта сувсиз оралиқ билан кечадиган давомли, киндик тизими билан ўралиши, ҳомиланинг патологик жойлашуви, ҳомила сиқиб чиқарилиши, оператив усулларни қўлланилиши, йўлдош ва киндик тизимчаси патологияси, туғруқдаги давомли асфиксия) ҳисобланади. Нерв тизимининг органик зарарланиш симптомларининг борлиги шубха қилинаётган ва невропатолог динамик назоратида 1-2 йил туриши керак бўлган болалар гуруҳини ажратиш муҳим аҳамиятга эга. Бу гурухга статик, мотор, психик ва нутқий вазифаларнинг ортда қолиши, мушак тонуси ва рефлексларнинг кескин бўлмаган ўзгаришлари, енгил гипертензив синдром ва бошқаларга эга бўлган болалар киритилиши керак. Кузатув давомида бу болаларнинг ривожланиши меъёрлашса, уларни соғлом гуруҳга ўтказиш керак. Ҳавф омиллари ва хавф гуруҳи болаларини ажратиш 3 йўналишда ўтказилиши керак. 1. ЯТЧ ларда МНС зарарланишининг ахамиятга молик хавф омилларини ажратиш (жад. 4.). 2. Ўткир ва тикланиш даврида МНСнинг турғун органик зарарланишининг пайдо бўлиш ва шаклланиши юқори хавфи бўлган гуруҳларни ажратиш (жад. 5,6.). 3. Нерв тизими органик зарарланишини шаклланиши бўйича шубхали, кичик хавф гуруҳ болаларини ажратиш.

5-жадвал. ЯТЧ ларда НС зарарланишининг хавф омиллари. Анамнез Хомиладорлик Туғруқ Оилада наслий неврологик ва нерв мушак касалликлари. Оилада карлик ва кўрлкка ирсий мойиллик. Кейинги болаларда модда алмашинувини генетик нуқсонлари (галактоземия, В 6 Витаминини етишмовчилиги ва бошқалар). Ота-онасини касбига оид зарарланишлар (радиация, вибрация, зарарли химик бирикмаларни таъсири, оғир жисмоний иш ва Биринчи ва иккинчи ярмида оғир токсикоз. Тўхтатилиш хавфи. Ўткир инфекция. Бошқа касалликлари (диабет, тиреотоксикоз, ўпка- юрак етишмовчилиги, нефропатия, артериал гипер- ёки гипотония, анемия ва бошқалар). Химиотерапия ва бошқа даво муолажалари (фармакотерапия, нурланиш, катта хирургия) Қонни ва ҳомилани гуруҳли ёки резус-мос Чўзилган ёки тез кечувчи. Давомли сувсиз оралиқ (6 соатдан ошиқ). Ҳомилани патологик жойлашуви. Акушерлик қўлланмалари ва оператив аралашувлар. Хомила асфиксияси. Апгар шкаласи бўйича ЯТЧ ларни баҳолаш. Апгар 3 ва ундан паст балл. Туғилгандан кейин давомли асфиксия. бошқалар). Онанинг ёши (бола туғилиш давригача 18 ёшдан кичик ва 30 ёшдан катта). Акушерли келмаслиги. Кўп сувлилик. Йўлдошни морфофункционал етишмовчилиги. Муддатга етмаган (37 хафтадан

анамнез оғирланган (кўпгина тиббиёт абортлар, бола ташлашни қайталаниши, бепуштлик, бачадон фибромиомаси ва бошқалар). Онани хомиладорлик билан боғлиқ бўлмаган сурункали касалликлари. кам) Муддатидан ўтган (42 хафтадан ошган). Бола туғилишидаги қондаги РН 7,2 дан паст ёки Р СО 2 60 мм симоб устунидан юқори. Шунга эътиборни қаратиш керакки, хавф омиллари ўзи боланинг патологик ривожланишига олиб келиши шарт эмас, балки улар миянинг патологик ривожланиши ёки шаклланиб бўлган мия структураларининг деструкциясига сабаб бўлувчи шароитларни яратади. Лекин ҳавф омиллари фонида туғилган болаларнинг НСси уларга қарши чиқиш мумкин ва бу болалар чақалоқлик давридаги ёки хаётининг биринчи ойлари давридаги характерли неврологик белгиларга эга бўлган юқори хавф гуруҳи болаларига киритмаслиги керак. (5-6 жадвалга қаралсин). Клиник жиҳатдан баҳолашнинг қийинлиги учун информатив диагностик усулларни қўллаш керак. Текширувлар қуйидагича: ўткир даврида - биохимик усуллар, ЭЭГ, ЭхоЭГ, РЭГ; тикланиш даврида эса - ЭМГ, ЭхоЭГ, ЭЭГ, калла суяги трансиллюминацияси. Шубҳали ҳолатларда болаларни динамикада кузатиш учун кичик хавф гуруҳига киритилади. Хавф омиллари йиғиндиси бўйича беморларни нерв тизими зарарланиши

хавфининг юқори кўрсаткичларга эга бўлган гуруҳга киритиш мумкин. Хавф омилларининг биргаликда келиши мия турғун органик зарарланишининг энг оғир шаклларини ривожланишига олиб келади. Уларни эрта аниқлаш эса беморларга тиббий ва ижтимоий реабилитацияни ўтказиш учун шифокорга ёрдам беради. Даволаш. ЯТЧ МНС функцияси бузилишининг енгил даражасини аёвчи тартиб ва яхши парвариш қилиш фонида ишқорли суюқликларни ичиш тавсия қилинади (4% ли NaHCO3 эритмасини 5% ли глюкоза эритмаси тенг миқдорда 1 чой қошиқдан кунига 3 маҳал), Вит К 0,003 гр дан 2 маҳал, Вит В1 ва В2 0,02 мг дан 2-3 маҳ, 5-10% ли СаСL2 эритмасини 3-5 млдан 3 маҳал ичиш учун, бромидлар (1% ли NaBr эритмаси 1 чой қошиқдан 3 маҳ.), фенобарбитал 0,001 г/кг 2 маҳал. Ўрта оғир шаклида гипоксияни йўқотиш усуллари фонида комплекс даво ўтказилади. Гемостатик препаратлар (рутин 0,005 гр дан 2-3 маҳ, Викасол 0,002 гр дан 2 махал ичишга). Шунингдек 10% ли СаСL2 ёки Са глюконат эритмаси юқорида кўрсатилган дозаларда. Метаболик ацидозни йўқотиш учун 4% ли NaHCO3 эритмасини в/и қилинади. 5-жадвал. ЯТЧ ларда, МНС органик шикастланишини шаклланишида ўткир даврдаги хавф даражасини аниқлаш учун тестлар (клинк-параклиник маълумотлар. Клиник белгилари Оғриқ таъсиротларга реакциянинг йўқлиги, мушаклар атонияси. Бош ва бўйиннинг гиперэкстензияси билен кечадиган кескин мушак гипертонуси. Бульбар бузилишлар. Псевдобульбар синдром. Қайталанувчи тутқаноқлар, айниқса тоник фокал. Турғун вертикал ва горизонтал нистагм. Анизокория. Кўз олмаларининг сузувчи ҳаракатлари. Кучайиб борувчи брадикардия. Биохимик Терморегуляциянинг турғун бузилишлари. Қон

кўрсаткичлар плазмаси гиперосмияси – 400мосм/л дан юқори. Қон плазмасидаги мочевина миқдорининг 0,6г/л дан ошиши. Гипокалиемия – 0,2 г/л дан кам. Қонда аммиак миқдорининг 3г/л дан юқори. ЭхоЭГ кўрсаткичлари М-эхонинг 3 мм дан кўпга силжиши. Эхо сигналларининг 10% дан паст ва 90% дан юқорига пульсацияси. Кескин, горизонтал элементли, хаотик юрак ритми билан мос келмайдиган. Қоринча индекси 2,5 дан юқори. III қоринча кенгилиги 7 мм. Тепа қисмлари орасидаги диаметрнинг камайиши (8 см дан кам) ва катталашиши (11 см дан кўп). ЭЭГ кўрсаткичлари Уйқу ҳолатидаги ЭЭГ эгри изиғининг яссиланиши. Патологик активликнинг борлиги. Ярим шарлар орасидаги ассиметрия асосий активлик характерида. РЭГ кўрсаткичлари Мия ярим шарларининг пульс тўлиқлигининг камайиши. Мия томирлари тонусининг кескин кучайиши. Веноз оқимнинг кучайиб борувчи қийинлашуви. 6-жадвал. Кўкрак ёшидаги болаларда тикланиш даврида турғун органик шикастланишини шаклланишида хавф даражасини аниқлаш учун тестлар (клиник-параклиник маълумотлар) Клиник белгилар Витал (ҳаётий) функцияларининг бузилиши билан кечадиган бульбар ва псевдобульбар синдром. Шаклланаётган микроцефалия. Шаклланаётган гидроцефалия. Қайтувчи ва сериялари тутқаноқлар.

Диффуз мушак гипертонияси. Умумий мушак гипотонияси. Статико-мотор функцияларнинг қўпол ортда қолиши. Атрофга эмоционал реакциясининг йўқлиги ёки камлиги. Дистант анализаторлар ривожининг ортда қолиши. Турғун ассиметрик бўйинтоник рефлекси лабиринт ва тўғриланувчи занжирли тоник рефлексларнинг ортда қолиши ёки йўқлиги. ЭхоЭГ кўрсаткичлари М-эхонинг 1 мм дан кўпга силжиши. Эхо сигналларининг 20% дан паст ва 90% дан юқорига пульсацияси. Кескин, урилувчи, горизонтал элементли, хаотик. Қоринча индекси 2,6 дан юқори. Эхо-сигналлар миқдорининг камайиши III қоринча кенглиги 8 ммдан кўп. ЭМГ кўрсаткичлари Тинч ҳолат ва рефлектор реакциялардаги мушак биопотенциалларининг турғун камайиши. Спонтан ҳаракатларда мушак электрогенезининг кескин камайиши. ЭЭГ кўрсаткичлари Тремор кўринишдаги патологик импульсациясининг борлиги. Уйқу ҳолатида ЭЭГ активлигининг турғун пасайиши. Ярим шарлар орасидаги кескин ассиметрия. Патологик активликнинг бўлиши. Асосий ўсиш ритмини шаклланишининг ортда қолиши. Аниқ намоён бўлган зонали фарқларнинг йўқлиги.

РЭГ кўрсаткичлари Мия ярим шарларининг пулс тўлоқонлигининг турғун пасайиши. Мия томирлар тонусининг турғун кучайиши ёки пасайиши. Веноз оқимининг турғун камайиши. Ярим шарлар орасидаги кескин ассиметрия. Ишқорий препаратлар кислота-асос ҳолати, қоннинг электролит таркиби, плазманинг осмотик босими назорати остида қўлланилади. Дегидратация мақсадида фуросемид 13мг/кг 2-3 маҳ ичишга, 25% MgSO4 эритмасини 0,2-0,3 мл/кг ҳар куни 5 кун давомида м/о, шиш-гипертензив ҳолатларнинг тез кечганда фуросемид м/о, бир марталик дозаси 0,001 г/кг 2-3 маҳал, 4-5 кун давомида панангиннинг ¼ таб. дан 2 маҳал ёки 5% калий ацетат 1 маҳал биргаликда берилади (фуросемид билан). Шиш-геморрагик синдромда фуросемидни осмотик диуретиклар билан бирга қўллаш тавсия қилинади. Инфузион терапияда (ГОМК, реополиглюкин) Na бикарбонат эритмаси миқдорини 2 мартага камайтириш керак. МНС зарарланишининг оғир шаклида тинчлик, бошга муз қўйиш билан биргаликда гемостатик терапия қўлланилади (1% викасол 0,3 мл 2 маҳал 4-5 кун давомида м/о) ва юқорида келтирилган бошқа препаратлар. Дегидратацион терапия: оғир ҳолатларда маннитол 0,5-1,5 г/кг NaCl нинг изотоник эритмаси ёки 5% глюкоза эритмасида в/и томчилаб, фуросемид в/и ёки м/о 0,001 г/кг ва панангин ¼ таб. 2 махал ичишга. Шу билан бирга дезинтоксикацион мақсадда в/и гемодез 10-15 мл/кг, 10% реополиглюкин 10 мл/кг, плазма 5-10 мл/кг, ГОМК 100-150 г, 8-10 мл/кг, 4% Na гидрокарбонат бола тана вазнига қараб, 10% глюкоза инсулин билан (1 ЕД 3-4 гр глюкозанинг қуруқ моддасига), Рингер эритмаси плазманинг гипертоник эритмаси 5-10 мл/кг 5% 1 мл витамин С эритмаси билан бирга қўлланилади. Юқориги санаб ўтилган моддалар кетма-кетлик билан киндик

тизимчаси венасига доимий катетер орқали юборилади. Инфузион терапияни 4-5% Na гидрокарбонат эритмаси билан бошлаш тавсия этилади. Суюқликнинг умумий миқдори боланинг тана оғирлигига қараб 90- 140 мл ни ташкил қилади. Дегидратация мақсадларида сийдикчилни қўллаш хавфли деб ҳисоблаймиз, чунки у асфиксия ва калла ичи травмаларидаги геморрагик ҳолатларни кучайтириши мумкин. Артериал босимни пасайиши билан кечадиган буйрак усти бези етишмовчилигида инфузион терапия билан бирга гидрокортизон 5-10 мг/кг м/о ёки в/и глюкоза билан 2-3 марта юборилади. Кейинчалик кўрсатмалар бўйича преднизалон 5 мг/кг 7-10 кун давомида, К препаратлари фонида қўлланилади. Томирлар резистентлигини ошириш, периваскуляр шишни камайтириш, тўқима нафасини чуқурлаштириш учун 5% вит С эритмаси 1,0млдан 1 мах в/и 10-20% глюкоза эритмаси билан, 1520 мл 3-4 г/л глюкозанинг қуруқ моддаси билан, 1 ЕД инсулин, кокарбоксилаза 0,025-0,05 г (эхтиёткорлик билан). Қўзғалишлар ва тутқаноқларда MgSO4 ли дегидратацион терапия фонида фенобарбитал 0,001 г/кг 2-3 маҳ, 0,25% аминазин эритмаси 2-4 г/кг м/ о, 0,25% ли 5,0 мл новокаин эритмаси билан 3-5 кун давомида қилинади. ЯТЧларнинг, айниқса, оғир ҳолатдагиларнинг давосида нафас бузилишларига қарши кураш асосий ўрин эгаллайди. Нафас етишмовчилиги шиллиқларни сўрилгандан кейин чақалоққа ҳаво ва О2 (1:1) аралашмасини узатувчи ниқоб ёрдамида ўпкаларнинг сунъий вентиляцияси ўтказиш зарур. Нафаснинг жуда оғир бузилишлари ёки ниқоб орқали кислород юборишнинг ноэффективлигида трахеяни интубацияси ва тозаланганидан кейин аппаратли сунъий нафас олдирилади. У билан биргаликда киндик венасига 4-5% натрий гидрокарбонатнинг 10-25 мл эритмаси юборилади. Гипертермияга қарши курашда бошга ва йирик қон томирларга совуқ қўйиш қўлланилади. 4% амидопирин эритмасини 0,1 мл/кг м/о, 40С гача

совутилган 50% анальгин 0,1 мл/ёшига м/о, 20% глюкозани биргаликда қўлланилганда эффекти кучаяди. Тана ҳарорати 370С дан пасайиб кетмаслигини назорат қилиш катта аҳамиятга эга. Нафас ритми, чуқурлиги ва частотасининг бузилиши, апноэ хуружлари, цианоз (иккиламчи асфиксия учун хос) кузатилганда болани дозаланган оксигенотерапияли О2 палаткасига жойлаштириш билан бирга марказий таъсирга эга бўлган энг яхши аналептиклардан бири бўлган этимизолнинг қўлланилиши ижобий таъсир кўрсатади. Унинг 1,5% ли эритмасини м/о сига суткасига 2-4 марта 0,1-0,2 мл юборилиши нафақат нафас, балки қон томирлар марказини фаолиятини кучайтиради. Юрак фаолиятини яхшилаш учун 0,06 % коргликон эритмасини 0,1 мл в/и томчилаб юбориш мумкин. Агар ўтказилган муолажаларга қарамай бола аҳволи яхшиланмаса, мия шишиши (тутқаноқлар, коматоз ҳолат) кучайиб борса, 1,5-2 соат давомида краниоцеребрал гипотермия ўтказиш кўрсатилган. Гипотермия ўтказишдан олдин 100-150 мг/кг миқдорда ГОМК ва 0,5 мг/кг дроперидол юбориш тавсия қилинади (агар бу моддалар аввал қўлланилмаган бўлса). Субарахноидал қон қуйилишда кўрсатилган актив гомеостатик терапия билан бирга бактериал инфекция қўшилишини олдин олиш учун антибиотиклар (200 минг ед/кг пеницилин м/о, ёки шу дозада ярим синтетик моддалар) қўлланилади. Ўтказилган калла ичи туғруқ травмасининг 3-4 ҳафтасида МНС функцияларининг тезроқ тикланиши мақсадида даво комплексига вит. В1 - 5% мг, кўрсатмалар бўйича В12 50 мкг дан м/о, шунингдек церебролизин 0,5- 1 мл м/о 30 та инъекция киритилади. Церебролизин тутқаноқ ва гидроцефал синдромда қарши кўрсатма бўлиб ҳисобланади. Нерв хужайралари функцияларининг тикланишига сабаб бўладиган глутамин кислотаси репарация даврида 0,1 гр 2-3 маҳал метионин билан бирга 0,25-0,5 гр 2-3 маҳал ичишга, липоцеребрин 0,12-0,25 гр ичишга буюрилади.

Шунингдек аминалон 1 таблеткадан 2 махал кунига қўлланилади. Бу препаратлар билан биргаликда анаболик таъсирли стимуляторлар қўлланилади: ретаболил 0,5-1 мг/кг ойига 3-5та инъекция, неробол 0,5-0,1 мг/ кг кунига 2 маҳал 1 ой давомида тўлақонлик овқатланиш фонида. Бу препаратлар азот алмашинувига таъсир қилади, оқсил синтези учун зарур бўлган калий, олтингугурт, фосфор ажралишини секинлаштиради. Ижобий трофик таъсирга эга бўлган апилак ҳам 0,0025-0,005 дан кунига 3 маҳал шамлар кўринишида 7-14 кун қўлланилади. Нерв рефлектор қўзғалувчанликни ошиши тикланиш даврида магний сульфат ва диакарбдан (1/4 - ½ таб.дан 3 кунлик қайталанувчи цикллар) иборат бўлган дегидратацион терапия фонидаги тутқаноқларда болани эмоционал таранглигини, ҳаракат қўзғалувчанлик пароксизмларини пасайтирувчи препаратлар қўшилади: нитразепам (эуноктин), диазепам (седуксен) ¼ таб. дан кунига 1 маҳ 3-4 хафта давомида. Шунингдек фенобарбитал, дилантин каби седатив препаратлар қўлланилади. Умумий қаршиликни ошириш, трофик функцияларни кучайтириш мақсадида тикланиш даврида қон, плазма, гемодез трансфузиялари қўлланилади. Юзага келиши мумкин бўлган аллергик реакциялар профилактикасида препаратлар комплекси қўлланилади: димедрол м/о 0,1 мл, 10% СаСl 0,1 беморга трансфузиядан олдин в/и юборилади. Септик асоратлар билан қарши курашда кенг доирали антибиотиклар қўлланилади: тетраолеан, цепорин, ампициллин, оксациллин, линкомицин. ЯТЧ лар ва ҳаётининг 1 чи ойларидаги болаларнинг тикланиш терапиясида асосий ўрин даволаш гимнастикаси ва массажга ажратилади. Массажни даво гимнастикаси билан қўллаш қон томирлар тонусини меъёрлаштиради, алмашинув жараёнларини яхшилайди, организм реактивлигини оширади. Массаж ва даво гимнастикаси МНС зарарланган, ҳаракат бузилишлари бор бўлган ҳамма болаларга хаётининг 10-12 кунидан буюрилади. Тикланиш давридаги реабилитацион терапиянинг эффекти давони эрта бошлаш, унинг давомийли ва тўҳтовсиз олиб боришига асосланган.

Турли хил физиотерапевтик усуллар билан бирга қўлланиладиган массаж ва даво гимнастикаси зарарланган мушак тонусини бошқарувига тўғри рефлектор фаолиятини ривожланишига, туғма ҳаракат рефлексларнинг тикланишига йўналган. МНС нинг гипоксик (гипоксико-травматик) зарарланишлари нутқ бузилишлари асосида ҳам ётади. Йиғининг сустлиги ёки бутунлай йўқлиги ёки баъзи бир туғма шартли рефлексларнинг сустлиги, артикуляция шаклланишининг ортда қолиши ва унинг кинестетик хиссиётлар ҳамда образларни боғлиқлиги турида нутқ ривожланишини босқич ва темпларини келтириб чиқаради. Бу нутқ бузилишларни эрта логопед профилактикасининг ахамиятлигини ва зарурлигини кўрсатади. МНС нинг гипоксико-травматик ёки травматик (кўпроқ учрайдиган) шикастларини ўтказган ЯТЧни даволашдаги комплекс патогенетик ёндашувгина бузилган функцияларнинг тикланишида эффектли бўлиши мумкин. Гидроцефалия Гидроцефалия - калла суяги бўшлиғида орқа мия суюқлиги миқдорининг кўпайиши билан кечадиган касаллик. Меъёрда катта ёшли одамнинг субарахноидал бўшлиғида 35-40 мл суюқлик ва орқа миянинг субарахноидал бўшлиғида 75 мл, ЯТЧ да эса шунга мос равишда 20-25 ва 40- 45 мл бўлади. Гидроцефалияли болада орқа мия суюқлиги миқдори ўртача 1- 2 л ни ташкил қилади, оғир шаклларида 10 л ва ундан кўп бўлиши мумкин. Орқа мия суюқлигининг миқдори унинг ишлаб чиқарилиши ва сўрилиши билан белгиланади. Кўп олимлар томонидан такрорланган Dandy (1927) нинг классик тажрибалари шуни кўрсатдики, орқа мия суюқлиги мия қоринчаларининг томирли чигаллари эпителийси томонида ишлаб чиқарилади. Клиник амалиёт экспериментал текширувлар натижаларини тасдиқлайди. Патологик шароитларида, хусусан, яллиғланиш жараёнларида орқа мия суюқлигини ишлаб чиқарилишида мия қоринчалари эпендима хужайраларининг иштирокини инкор этиб бўлмайди. Орқа мия суюқлиги мия қоринчаларидан бош ва орқа миянинг субарахноидал бўшлиғига ўтади.

Унинг сўрилиши веноз система орқали амалга ошади. Бу эса веноз қон айланишини бузилиши орқа мия суюқлигининг оқимини етишмовчилиги натижасида мия шишишини келтириб чиқаради ва унинг меъёрда ишлаб чиқарилган холда ҳам калла бўшлиғидаги миқдорини ошишини тушинтириб беради. Орқа мия суюқлигини кўп ишлаб чиқарилиши натижасида келиб чиқадиган гиперсекретор, гипо- ёки арезорбтив (сўрилишнинг бузилиши натижасида) гидроцефалиялар фарқланади. Баъзан, бу омилларнинг иккаласи ҳам таъсир кўрсатади. Мия қоринчаларида ҳам, субарахноидал бўшлиқда ҳам суюқлик миқдорининг ошиши билан кечадиган умумий гидроцефалия ёки мия қоринчалари ва субарахноидал бўшлиқ орасидаги боғлиқликни беркилиши натижасидаги ички истисқо борлигини аниқлаш катта аҳамиятга эга. Шуни унутмаслик керакки, гидроцефалия ҳар доим тиқилган жойдан олдинда ривожланади. Ташқи гидроцефалия субарахноидал бўшлиқда орқа мия суюқлигининг миқдорини ортиши мия қоринчаларда эса меъёрда бўлиши билан характерланади ва у мия атрофияси ёки бужмайиши натижасида мия моддаси оғирлигини камайиши оқибатида келиб чиқади. У умумий ёки ички гидроцефалияга нисбатан камроқ кузатилади. Клиник нуқтаи назардан гидроцефалияни пайдо бўлиш вақти бўйича - туғма ва орттирилган турларга ажратилиши керак. Мия истисқосининг бу шакллари клиник симптомлар кечиши ва оқибати билан бирбиридан фарқланади. Туғма гидроцефалия Этиология ва патологияси. Гидроцефалияга турли хил ҳомиладорлик зарарли омиллари сабаб бўлиши мумкин: ҳомила миясига фақат токсик таъсир қиладиган ёки мия моддаси ва пардаларининг инфекцион шикастлашни билан кечадиган онасининг инфекцион касалликлари; ривожланишнинг турли хил аномалиялари ва нуқсонлари, травмалар ва бошқалар. Ҳомила мияси ривожланишини бузувчи хомила ривожланишини биринчи ярмидаги нерв тизими зарарланишлари ва ҳомиладорликни иккинчи

ярмидаги онасининг турли касалликлари асосий аҳамиятга эга. Ўтган даврларда туғма гидроцефалиянинг келиб чиқишида захмга катта аҳамият берилган. Лекин токсоплазмознинг ахамияти муҳимроқ бўлиб, унинг кардинал белгиларидан бири гидроцефалиядир. Ҳомиладор аёлларга енгил ва асоратсиз кечадиган вирусли инфекциялар (грипп, ўткир респиратор касалликлар, қизамиқ ва бошқалар) хомила нерв тизимининг турли хил шикастланишлари, шу жумладан ички гидроцефалияни келтириб чиқариши мумкин. В.А.Пурин ва Т.П.Жукова (1976) бўйича туғма гидроцефалиянинг таснифини келтирамиз. A. Spina bifida билан боғлиқ бўлмаган оддий гидроцефалиялар. 1. Конституционал шакли (оилавий транзитор гидроцефалия) 2. Ўсмалар - томирлар чигалининг папилломаси, ликвор йўллари ўтказувчанлигининг бузилишини келтириб чиқарадиган ўсмалар. 3. Ҳомила ривожланиш даврида ҳомилага ноҳуш омиллар таъсиридан келиб чиққан гидроцефалия: а) туғма заҳмдан келиб чиққан б) туғма токсоплазмоздан келиб чиққан в) генерализациялашган цитомегалиядан келиб чиққан г) ҳомиладорлик ичи даврида ҳомилага бошқа таъсирлар натижасида келиб чиққан: бир-бири билан алоқадор шакли мия сув йўлининг оклюзияси IV қоринча тешикларининг окклюзияси. 4. Туғилаётганда калла ичи травмасини ўтказган болалардаги гидроцефалия: а) ўтказувчи шакли б) мия сув йўлининг оклюзияси Б Spina bifida ёки бош мия чурралари билан боғлиқ бўлган гидроцефалиялар. Патологоанатомик жиҳатидан мия моддасининг турли даражада юпқалашиши кузатилади. Ярим шарларнинг оқ моддаси кулранг моддасига

нисбатан кўпроқ зарарланади. Энг кўп зарарланадиган қисмлар бу тарғил тана, пирамида ва бошқа ўтказувчи тизимлар. Бир неча беморларда пўстлоқ ости тугунлари ўлчамлари кичрайган, юпқалашган ва атрофияланган. Оғир ҳолатларда мия ярим шарлари суюқлик билан тўлган юпқа деворли қопчаларга айланади. Ўрта оғир ҳолатларда мия моддаси у ёки бу даражада сақланади, қоринчалар бўшлиқлари катталашади, суюқлик миқдори кескин ортади. III қоринчанинг юпқалашган туби кўпинча бўртган, балонсимон шаклга киради ва хиазма ҳамда гипофизни эзиши мумкин. Клиникаси. Туғма гидроцефалия учун калла ўлчамларининг катталашиши ва унинг шаклини ўзгариши хос. Бошнинг катталашиши туғилгандаёқ кузатилиши мумкин ва кўпинча бундай болалар туғруқ вақтида нобуд бўлади. ЯТЧ бош айланаси 34 см (нормада) ўрнига 50-70 хаттоки 100 см гача етиши мумкин. Туғилгандаги калла ўлчамлари нисбатан нормал бўлган туғма гидроцефалия ҳолатларда улар хаётнинг 1 чи ойларида тез катталашади, айниқса, саггитал ўлчам хисобига бош долихоцефал шаклга киради. Лекин бош яна ҳам шарсимон бўлиб, брахицефал шаклни эгаллаши мумкин. Пешона ва тепа дўмбоқлари кескин бўртиб чиқади, пешонаси юз қисмига нисбатан чиқиб туради. Турк эгари деформацияланган, калла суяклари юпқалашган. Калла суяги чоклари кенгаяди. 66- расм. Гидроцефалия. Кескин ривожланган туғма гидроцефалия ҳолатларида гидроанэнцефалия кузатилганда хаётий ташҳис трансиллюминация ёки диафаноскопия усулида қўйилади. Қоронғу хонада 100 Втли лампа нурлари остида боланинг боши кўрилади, бунда уй ёруғлашади. Кўз косасини ўзгаришлари жуда характерли уларни юқори девори

пастга босилган, кўзлар кенг жойлашган ва чақчайган. Бурун илдизи кенг бўртган, бурун катаклари лдинга ва хатто юқорига йўлланган. Боланинг нигоҳи кўз косаси тузилишининг хусусиятларига кўра пастга йўналган, юқориги қовоғи склерани бутунлигича ёпмайди, пастки қовоғи камалак пардани бир қисмини ёпиб туради. Калла суяклари юпқалашган, баъзан бармоқ билан босилганда, кескин ичга ботиши мумкин. Калла суякларини юпқалишиши аускультацияда баланд томирли шовқинларни эшитилишига олиб келади. Веналар тўри кескин кенгайган, айниқса, бурун тўсиғи, чакка ва пешона соҳасида, баъзан эса бўйин ва юқори кўкрак соҳасида. Бола бақираётганда ёки йиғлаётганда веноз тўр бўртади. Ўлчамлари катталашган ва деформациялашган калла кичик, уч бурчакли шаклли юз билан кескин фарқланади. Учбурчак асоси юқорига, чўққиси эса пастга йўналган бўлади. Юзи рангпар, юпқа тери билан қопланган. Бошидаги сочлари сийрак. Баъзи беморларда гидроцефалия микроцефалия билан кечади. Бундай ҳолатларда бош ўлчами катталашмай балки кичраяди. Тишлари кечикиб чиқади, лекин умумий жисмоний ривожланиши ҳам кечикади. Мазкур касалликда яна турли хил аномалия ва ривожланиш нуқсонлари кузатилади: турли умуртқаларни Spina bifida ёйларининг битишмаслиги, гидроцефалия, сирингомиелия, альбинизм, нанизм, эрта жинсий ривожланиш, адипозо-генитал дистрофия ва бошқалар. Myeloschisis ёки myelocele билан кечадиган орқа мия чурралари кўпинча гидроцефалия билан бирга намоён бўлади. Leber (1964) бел соҳасидаги орқа мия чурраси бор бўлган хаётининг 1 чи ойлардаги болаларнинг вентрикулографиясида 80%, чурранинг бошқа жойлашувда эса 63% гидроцефалия аниқлаган маълумотлари қизиқиш туғдиради. Муаллиф шунга эътибор берадики, гидроцефалия пастки параплегияда деярли ҳар доим, параплегиясиз орқа мия чуррасида кўпинча Арнольд-Киари синдроми билан бирга кечади ва бунда гидроцефалия ҳам пайдо бўлади. Арнольд-Киари синдроми патогенези ҳақидаги масала ҳалигача мураккаблигича қолмоқда. Бунда мия сўғони ривожланиш нуқсони кузатилади. Калла рентгенограммасида орқа мия

чуқурчаси ўлчамлари кичрайиши ва катта энса тешигининг кенгайиши кузатилади. Ўлчамлари ва тузилишида ўзгарган узунчоқ мия ва мияча катта энса тешиги соҳасида зич фиброз тўқима халқаси билан ўралган, бу тўқима миянинг юмшоқ ва қаттиқ пардалари билан бирикиб, субарахноидал бўшлиқни блоклаб қўяди. Туғма гидроцефалиянинг неврологик белгилари жуда полиморф. Биринчи ўринга ҳаракат ва руҳият бузилишлари чиқади: спастик фалаж ва парезлар, кўпинча пастки параплегиялар, кам холларда мушаклар тонусини ошиши билан гемиплегия, ошган пай рефлекслари, тизза қопқоғи ва оёқ кафти клонуслари, кам холда қўл кафтлари клонуси, букувчи ва ёзувчи патологик рефлекслар билан кечадиган гемиплегиялар. Бабинский белгиси деярли хар доим чақирилади, лекин шуни унутмаслик керакки, хаётини биринчи йилидаги болаларда Бабинский белгиси физиологик ҳисобланади. Пирамида зарарланиш симптомлари мияча атаксияси ва титраш билан кечади. Пирамида системаларини зарарланиши ёки уларни етишмовчилиги ҳаракат функция кечикиши асосида ётади. Бемор болаларни бошини тутиши, ўтириши, туриши, юриши кечикади. Оғир беморларда эса умуман кузатилмайди. Жуда кеч юришни бошлаган болаларда боши оғирлиги ҳисобига осилиб туради, гавдаси букчайган, қўллари пастга туширилган, юриши спастико-атактик. Гидроцефалияда кўп учрайдиган симптом бўлиб кўзни харакатлантирувчи нервни зарарланиши натижасида келиб чиқадиган яқинлаштирувчи ёки узоқлаштирувчи ғилайлик ҳисобланади. Кўпчилик беморларда нистагм, қорачиқ рекцияларининг бузилишлари, кўрув нервини димланган сўрғичлари ёки уларнинг атрофияси (бирламчи ёки иккиламчи) аниқ намоён бўлади. Орқа мия суюқлиги тиниқ, рангсиз бўлиб, юқори босим остида оқиб чиқади. Гидроцефалияли беморларнинг кўпчилигида орқа мия суюқлигида оқсил ва хужайра миқдори камаяди. Вассерман реакцияси кўпинча манфий, хаттоки захм этиологияли беморларда ҳам. Баъзи бир

беморларда бурунда, кам ҳолларда лиқилдоқдан ва калла суяги чокларидан суюқликни ўз-ўзидан оқиб чиқиши кузатилади. Нутқ ривожланиши турли даражада кечикади, баъзи бир оғир ҳолатларда болалар гапиришни бошламайдилар ҳам. Ақлий ривожланишнинг бузилиш даражаси турли хил бўлиб, енгил ортда қолишдан то чуқур дебиллик ҳамда идиотиягача бўлиши мумкин. Психик ривожланишни нисбатан юқори даражасида ҳам гидроцефалия билан оғриган болалар учун характерли бўлган хусусиятлар кузатилади: сергаплик, қўпол хазилларга мойиллик, баланд, чиройли ибораларни ўрни бўлмасада қўллаши. Бунинг ортида онсон ёдда қоладиган ибораларни механик равишда мазмунсиз қайтариш ётади. Харакатлар нутқ каби автоматлаштирилган. Гидроцефалияли болаларда механик хотира яхши ривожланган. Хатто дебил болалар ҳам кўпинча мураккаб ибора ва сўзларни мазмунини тушунмаган ҳолда ёдлаб қолади ва қайтаради. Бундай беморларнинг аффектив доираси пасаяди, ўзини-ўзи ишонтириш кучаяди. Кайфияти нотурғун, кўпинча ноадекват кўтаринки, эйфорик бўлади. Яхши кайфият фонида, хеч қандай сабабсиз ғазаб, агрессия, умумий, психомотор қўзғалиш хуружлари ривожланиши мумкин. Калланинг катталашиши ва психик вазифаларнинг бузилиши орасида параллеллик бўлмайди. Кечиши ва оқибати. Кўпчилик гидроцефаллар яшашга қобилиятли эмас ва ўлик туғилади ёки туғилган захотиёқ ўлади. Тирик қолганларининг кўпчилигида гидроцефалиянинг биринчи белгилари туғилган заҳотиёқ пайдо бўлади. Бошқа ҳолатларда соғлом кўринишда туғилган болада симптомлар тез кучайиб боради. Туғма гидроцефалияли боланинг қаршилиги кескин камаяди. Улар хаётининг 1чи ойлари ёки йилларида гидроцефалиядан эмас, балки қўшимча касалликлардан ўлиб кетади. Туғма гидроцефалия ривожланишнинг турли босқичида тўхташи ёки прогрессирланиши мумкин. В.Р.Пурин (1975 й) гидроцефалияни турли шаклларида оқибатнинг бир хил бўлмаслигини таъкидлайди ва хомила ичи ҳамда туғруқ даврида ҳомилага нохуш таъсирлар натижасида келиб чиқадиган миянинг бирламчи

шикастланишлари чуқурлиги ва оғирлиги даражасининг ахамиятли эканлигини таъкидлайди. Туташган туғма гидроцефалияда кўпчилик беморларда ликвородинамикани меъёрлашуви хаётини дастлабки 6 ойи давомида амалга ошади. В.Р.Пурин (1968) шундай маълумот берадики, калла ўлчамлари меъёрдан 10 см га ошмаган туғма туташган гидроцефалияли болалар ичида ўғил болалар кўпроқ учрайди ва уларнинг оталарида кўпинча бошнинг катталиги кузатилади. Меъёрда 10смгача катталашган бош ўлчамларида яхши сифатли оқибатлар частотаси 55% га етиши белгиланган. Бу фоиз калла ўлчамларини 10смдан кўпга катталашган болаларга нисбатан кескин камаяди. Турли хил нохуш омиллар таъсирида (инфекция, интоксикация, травмалар), баъзан эса хеч қандай сабабсиз жараён компенсациянинг бузилиши ва кучли зўрайиш (кучли бош оғриғи, қусиш, кўрув нерви сўрғичларини димланиши, бош айланиши, хароратни ошиши) келиб чиқиши мумкин. Бундай болаларни мия ўсмаси билан қиёсий ташхислаш катта қийинчилик туғдиради: қўшимча текшириш усуллари (ЭЭГ, вентирикулография, ЭхоЭГ ва бошқалар) талаб қилинади. Орттирилган гидроцефалия Постнатал гидроцефалиянинг этиологияси турлича бўлиб, ҳар доим хам аниқлаб бўлмайди. Энса билан йиқилган болада гидроцефалия келиб чиқишига шубха йўқ. Менингит ва арахноидитнинг турли шаклларидан кейин ликвор айланишининг бузилиши ва истисқо ривожланиши мумкин. Замонавий даво усуллари қўлланилгунга қадар (антибиотиклар, сульфаниламид препаратлари) йирингли менингитлар (айниқса менингококкли) кўпинча гидроцефалияни келтириб чиқарар эди. Кўп ҳолларда бош мия истисқосини сил менингити келтириб чиқаради. Сўнгги йилларда гидроцефалия вирусли сероз менингитдан кейин ривожланиши қайд этилган. Лекин гидроцефалияни аниқ омилга боғлиқлигини ҳар доим ҳам аниқлаб бўлмайди. Касалликнинг бундай шаклларини “идиопатик” деб

аталади. Ота-онанинг диққатини ўзига жалб қилмаган ўтказилган калла суяги травмаси ёки инфекцияси билан этиологик боғлиқликни инкор этиб хам, исботлаб ҳам бўлмайди. Орттирилган гидроцефалиянинг шакли патогенези ва патологик анатомияси туғма гидроцефалия билан бир хил. Клиник симптомларнинг ривож-ланиши ўткир ёки сурункали бўлиши мумкин. Сурункали турда неврологик белгилар туғма гидроцефалиядагидек. Оёқ-қўллар спастик парезлари, атактик бузилишлар кўринишидаги ҳаракат бузилишлари, бош мия нервларининг шикастланиши, кам ҳолда сезувчанлик бузилиши кузатилади. Туғма гидроцефалиядан фарқли - ҳомила ёки жуда эрта ёш даврида ривожланган гидроцефалияда пайдо бўлган калла суяги катталашиши ва деформациясининг йўқлигидадир. 67-расм. Гидроцефалия синдроми. Бу белгини ҳар доим назарда тутиш керак. Калла суяги қанча кам даражада ўзгарса, гипертензия белгилари шунчалик кўпроқ намоён бўлади - бош, оғриғи, қусиш, бош айланиши, кўрув нерви сўрғичларининг имланиши. Психиканинг жиддий ўзгаришлари орттирилган гидроцефалия учун хос эмас. Кўпинча, умумий бўшашиш, баъзан эйфория, танқиднинг пасайиши, резонерлик, ўткир сўзлашга мойиллик кузатилади. Гипертензия кучайиши билан умумий ўзгаришлар ҳам ошади. Кўпчилик беморларни уйқуси бузилади (кечаси уйқусизлик, кундузи уйқучанлик). Орттирилган гидроцефалиянинг ўткир шаклларига гипертензив синдромнинг тўсатдан ривожланиш ҳолатлари киритилади. Ўткир сероз менингитдан орқа мия суюқлигида яллиғланиш ўзгаришлари йўқлиги билан фарқ қилади. Унинг меъёрий таркиби ёки хужайра ва оқсил миқдорининг камайиши (“суюлтирилган” орқа мия

суюқлиги) ҳисобланади. Ўткир ривожланган гидроцефалия бутунлай ортга қайтиши мумкин. Лекин баъзи ҳолатларда касалликнинг кечиши сурункали, прогрессив бўлиши ёки стабил қолиши ҳам мумкин. Турли хил омилларнинг таъсири остида гидроцефалиянинг даврий равишда зўрайиши кузатилиши мумкин. Ўткир гидроцефалиянинг ривожланишида энг кўп учрайдиган сабаб бўлиб, калла суяги травмаси ҳисобланади. Диагноз. Калла суягининг катталашиши ва деформацияси, лиқилдоқларнинг таранглашуви ва пульсацияси, калла чокларининг кенгайиши, кичик, учбурчак, бужмайган, қарисимон юз туғма гидроцефалия ҳақида далолат беради. Кейинги текширувлар гидроцефалия шаклини ва имконият даражасида унинг этиологиясини аниқлаб беради. Рахитик калланинг гидроцефалиядан фарқи - бу унинг тўртбурчак, яшиксимон шакли, кўз косаларини паст жойлашганлиги, лиқилдоқларнинг бўртиши ва таранглигининг йўқлигидир. Гидроцефалияда рахит учун специфик бўлган склет суякларининг ўзгаришлари бўлмайди, рахитда эса гидроцефалияда хос бўлган неврологик симптоматика кузатилмайди. Аниқ намоён бўлган рахитнинг йўқлиги, 1,5 ёшдан кейин ҳам беркилмаган лиқилдоқлар гидроцефалияни ташҳислашга имкон беради. Орқа мия суюқлигини меъёрий ёки “суюлтирилган” таркиби гидроцефалияни мия ўсмаларидан фарқлайди. Гидроцефалиядаги жараён кечиши ўсмаларга хос бўлган прогрессивланиш хусусиятига эга эмас. Гидроцефалияда ремиссиялар турли хил давомийликдаги жараён тўхташлари билан кечади: аҳволи ёмонлашиш кўп йиллардан кейин келиб чиқиши мумкин. Ўсмаларда орқа мия суюқлигида хужайра оқсил диссоциацияси кузатилади, гидроцефалияда бўлмайди. Лекин қатор ҳолатларда мия ўсмасини гидроцефалиядан фарқлаш қўшимча параклиник текширувлар ўтказгандан кейингина амалга оширилади. Мия пардаларининг яллиғланиш жараёнлари ва травмаларидан кейинги иккиламчи гидроцефалияни ташҳислаш учун анамнез катта аҳамиятга эга. Очиқ ёки ёпиқ гидроцефалияни аниқлаш учун рентгенографик маълумотлар ва махсус текширувлар (резобцияни ўрганиш усули) га асосланади.

Давоси: туғма гидроцефалияда даво усули жараён этиологиси билан аниқланади. Туғма шаклларнинг пайдо бўлишида токсоплазмоз ролининг катталигини ҳисобга олган ҳолда, она ва болани токсоплазмозга текшириш керак. Мусбат ёки шубҳали натижаларда махсус даво ўтказилади. Заҳмли гидроцефалияда специфик давонинг қайта курслари зарур. Махсус даво билан бирга (токсоплазмоз, заҳм) дегидратация ўтказилади. Гидроцефалия давосида хирургик усуллар ҳам катта ўрин эгаллайди. Нисбатан муваффақиятли операциялар гидроцефалиянинг ёпиқ шаклларида, қоринчаларнинг ёки қоринчалар - субарахноидал бўшлиқ боғланишларидаги нуқсонларни йўқотиш бўлиб ҳисобланади. Гидроцефалиянинг очиқ шаклларида рентгенотерапияни қўлланиши алоҳида муваффақиятга эга. Калла тепа қисмларини рентген нурлари билан нурлантириш орқа мия суюқлиги ишлаб чиқаришини катта бўлмаган дозаларда пасайтириб, унинг сўрилишини кучайиши аниқланган. Ўткир ривожланган гидроцефалияда рентген терапия нисбатан эффектив усул ҳисобланади. Даволаш курси ўнг ва чап энса-тепа соҳасини 4-6 марта нурлантириш (навбат билан) 30-50-75 R сеансга. Мусбат натижаларда R терапия 4-6 ойдан сўнг, кейинчалик 1 йилдан сўнг қайтариш мумкин. Гидроцефалиянинг ёпиқ шаклларида R-терапия эффекти йўқ. Болалар церебрал фалажи (Болалар резидуал энцефалопатияси). “БЦФ” термини - ҳомила, туғруқ даврида ёки ҳаётининг 1-чи ойларида ривожланадиган ва клиникада ҳаракат ҳамда бошқа бузилишлар билан намоён бўладиган турли хил этиология ва патогенези бўйича кечадиган мия зарарланишлари учун умумий ҳисобланади. Турли хил клиник синдромларни БЦФга киритиш учун бу тушунча доирасини аниқ ажрата олиши зарур. Шу пайтгача кичик ёшдаги болалардаги ҳаракат бузилишининг ҳамма тури ушбу патологияга киритилиши ҳақида нотўғри тасаввурлар

мавжуд. БЦФга киритилиши мумкин бўлган касаллик хусусиятлари қуйидагилар: 1. Патологик жараённинг якунланганлиги ва церебрал шикастланишнинг қолдиқ кўринишларининг борлиги. 2. Патологик жараённи ривожланишининг маълум босқичида пайдо бўлиши, бунинг натижасида мия ривожланишининг ортда қолиши кузатилади. Бу ҳолатлар бир томондан резидуал бўлиб ҳисобланадиган клиник синдромлар кечишининг маълум хусусиятларини келтириб чиқаради ва функциялар тикланишининг турли хил даражаси билан характерланади. Бошқа томондан эса зарарланган мия ривожланиш нуқсонларида намоён бўладиган ва бола ўсиши давомида янги патологик симптомлар билан намоён бўладиган жараёнларга эга. Бу ерда сўз дегенератив ирсий-оилавий ёки сурункали яллиғланиш жараёнларида прогрессирланувчи патологик жараённи ривожланиши ҳақида эмас, балки ҳомила, туғруқ даврида ёки туғруқдан кейинги эрта даврида зарарланган миянинг ривожланиш хусусиятлари ҳақида юритилмоқда. Этиология ва патогенези. Ривожланиш жараёнида БЦФ нинг қуйидаги гуруҳлари фарқланади: анте-, интра- ва постнатал. Миянинг зарарланиш вақтини ҳар доим ҳам аниқ белгилаб бўлмайди. Оиладаги бош фарзандлар кўпроқ касалланадилар. Этиологияси турли хил бўлиши мумкин (инфекция, интоксикация, травма). Миянинг зарарланиш вақти билан этиологияси орасида маълум боғлиқлик бор. Антенатал зарарланишларнинг этиологияси кўпинча токсик ёки травматик деб ҳисобланади. Сўнгги йилларда ҳомиладорликнинг дастлабки ойларида онаси ўтказган инфекцион, айниқса, вирусли касалликлар катта аҳамиятга эгалиги аниқланган. Экзантемли инфекциялар, биринчи навбатда қизилча, турли хил енгил ёки

кам белгили кечадиган вирусли респиратор касалликлар ҳомила бош миясини турли даражада зарарлаши мумкин. Ҳомилага инфекцион жараённинг гематоген тарқалиши йўлдош орқали амалга ошиши мумкин. Онанинг инфекцион-касалликлари пайтида йўлдошда дегенератив ўзгаришларнинг пайдо бўлиши мумкинлиги ҳақида маълумотлар ҳам мавжуд. Ҳомила ривожланишининг эрта босқичларида миянинг зарарли омилларга жавоб реакцияси ўзгача кечади. Мия патологик жараён билан ривожланишининг қайси фазасида зарарланганлигига қараб турли хил нуқсонлар, етишмовчиликлар ва улар шаклланишининг ортда қолиши келиб чиқади. Келажакдаги фарзанди учун онанинг ҳомиладорликни бошланишидаги психик ҳолати, овқатланиши, ишлаб чиқариш, маиший шароитларнинг аҳамияти катта. Ҳомиладор ва туғувчи аёлга, онага тиббий назорат ва ёрдам нафақат онанинг балки боланинг ҳам соғлиғини сақлашга имконият яратади. ЯТЧ мияси патологиясида О2 етишмовчилиги - ҳомила гипоксияси аҳамиятини баҳолаш қийин. Аноксияда О2 га муҳтож бўлган тизимлар кўпроқ зарарланади. Бу билан, асосан, НС ва кўзлар ривожланишининг бузилиши тушунтирилади, миянинг филогенетик жиҳатдан ёш қисмлари оғирроқ шикастланади (Семёнова К.А., 1968). Болалар невропатологлари учун И.С.Персианиновнинг (1961, 1963 й) кўрсатмалари жуда муҳимдир. Унда пост ва интранатал даврдаги қон айланишининг бузилишига ҳомила асфиксияси сабаб бўлиши таъкидлаб ўтилган. Ҳомила асфиксияси эса мустақил касаллик бўлмай, балки она организми ва ҳомиланинг турли хил касалликлари, акушерлик патологиялари натижаси ҳисобланиб, ўлик туғилишнинг энг кўп учрайдиган сабабидир. Ҳомиладорлик токсикозлари ҳомила миясининг зарарланишларини келтириб чиқариши мумкин, бунда эса асфиксия асосий ролни ўйнайди (Бодяжина В.И. 1963, Персининов И.С. 1963 ва бошқалар). Ҳомиладор аёлларни кузатаётган шифокорлар, айниқса невропатологлар - ухлатувчи препаратлар, қусишга қарши моддалар, антибиотиклар ва бошқа дори моддалар ҳомилага ва 1навбатда, унинг НСга

токсик таъсир кўрсатиши мумкинлигини эътиборга олишлари керак. Ҳомила мияси нормал ривожланишининг бузилиши витаминлар, микроэлементлар ўзгариши, қанд миқдорининг камайиши, нуклеин кислоталарнинг тузилиши ва таркибининг ҳамда бошқа алмашинув жараёнларининг бузилиши натижасида келиб чиқади. БЦФ патогенезини чуқур ўрганиш ҳомиладорликнинг дастлабки ойларидан бошлаб, асосий масалалардан бири бўлган, аёл саломатлигини сақлашни илгари суради. БЦФ патогенезида асосий аҳамиятни ота-онасининг алкоголизми эгаллайди. Ҳомила миясини бевосита шикастланишига травмалар олиб келади. Йўлдошни қисман узилиши ва қон қуйилишлар билан мияни озиқланиши бузилиши ҳамда унинг кейинчалик ривожланиш нуқсонлари таъсирида қон билан таъминланиши бузилиши мумкин. Туғруқда мияни зарарланиши - интранатал БМФ - кўпинча травматик генезга эга (туғруқ фаолияти сустлиги натижасида оғир туғруқлар, она тосини ва бола бошини ўлчамларини тўғри келмаслиги, қисқичлар қўйилиши, вакумэкстракция, бўйинни киндик тизимчаси билан ўралиши, турли даражадаги ҳомила асфиксияси ва бошқалар). Миянинг жарохатлашни фақатгина оғир туғруқларда эмас, балки тез ва муддатдан олдин туғруқларда ҳам кузатилиши мумкин. Туғруқ травмаси мия моддаси ва пардаларга қон қуйилишини, кейинчалик мия ривожланишини бузилишига ва кўпгина ўчоқли белгиларни пайдо бўлишига олиб келадиган мия моддаси некрози ва эзилишига сабаб бўлади. ЯТЧлар мияси шикастланиши ва БМФ турли шаклларни ривожланишига гемолитик касаллик (чақалоқларни сариқлигини оғир шакллари, резус-конфликтлар, АВО- мос келмаслиги ва бошқа омиллар) асосий ўринни эгаллайди. Кўпгина БМФ ли беморлар анамнезида гемолитик касаллик ўтказганлиги аниқланди. Унинг асосида резус-омил ва қон группаси бўйича она ва ҳомила қонини келишмовчилиги ётади. Она ва ҳомила қонини АВО-омил бўйича мос келмаслиги ҳомиладорликни патологик кечиши, ҳомила ривожланишини бузилиши, нерв тизимини шикастланиши билан кечиши мумкин.

Болаларда мия зарарланиши патогенезида гемолитик касаллик ўрнини бир неча муаллифлар қўллайдиган “билирубин энцефалопатияси” термини билан таъкидлайди. Бу ҳолатларда келиб чиқадиган гемолиз белгилари нафақат оғир сариқликни, балки мияча ва бошқа аъзоларга қон қуйилишларни чақиради. Ҳомиладор аёлни пухта лаборатор текширувдан ўтказиш, гемолиз ва геморрагия ривожланиши олдини олишга ёрдам беради. Ҳомила ёки ЯТЧ миясига қон қуйилиши кўпинча веноз томирлардан келиб чиқади. Пардали геморрагиялар кўпинча майда веналарда уларни бўйлама синусга оқиб тушиш жойида келиб чиқади. Паренхиматоз қон қуйилишлар кўпинча перивентрикуляр соҳалар, биринчи навбатда катта ярим шарларнинг оқ моддаси ва пўстлоқ ости тугунларининг шикастланиши билан v.terminalisдан юз беради. Менингеал қон қуйилишлардан сўнг кузатиладиган зичлашиш ва битишмалар қон ва ликвор алмашинувини бузилишига, бу эса ўз навбатида умум мия ўзгаришлар ва ўчоқли неврологик симптомларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Церебрал жароҳатларни ўрганаётганда шуни ҳисобга олиш керакки, туғма жароҳатда ўзгаришлар ва мия моддасини парчаланиши жароҳат билан бирга пайдо бўлиб, ва ундан кейин бир неча вақтгача давом этиши мумкин. Асосий аҳамиятни вазомотор иннервация қўзғалувчанлигининг бузилиши касб этиб, мияда қон айланишининг қайталанувчи динамик бузилишлари ўчоқли гипоксия белгилари билан биргаликда ҳар хил мия соҳаларида структур ўзгаришларни ривожлантиради. Бу ҳолларда янги патологик белгилар пайдо бўлади. Туғруқ жароҳатида калла суякларини суяк усти пардасини кўчиши - гематомалар, синишлар, эзилиши ва калла суякларини силжиши кузатилади (кўпинча тепа, баъзида энса соҳасида). ЯТЧ лар ўлимида нерв тизимини патологияси асосий аҳамиятга эга. Эрта болалик даврида бош мия жарохатланиши БЦФ билан ривожланишида одатда инфекцион, камроқ травматик характерга эга. Юқорида айтилганидек, мияни жароҳатланишини қачон пайдо бўлгани, вақти катта аҳамиятга эга. Миянинг постнатал жарохатланиши анте- ва

перинаталга қараганда камроқ учрайди. Патологик анатомияси. Патологик жараённинг бошланиши томир ўзгаришлари: қон қуйилишлар, тромблар, эмболиялар, мия моддасини ўткир ва иккиламчи некрози, яллиғланиш ўзгаришлари томир бузилишлари билан, дистрофик-дегенератив ўзгаришлар, ривожланишни орқада қолиши ва нуқсонлар бўлиб ҳисобланади. Ривожланаётган эмбрион, ҳомила, ЯТЧ миясида енгил бирламчи ўчоқдан сўнг катта ўзгаришлар юзага келади. Охирги ўзгаришлар фақатгина алоҳида структураларнинг бузилиши билан эмас, балки мия хажми ва оғирлигини камайиши билан намоён бўлади. БЦФда миянинг диффуз ёки ўчоқли склерози кузатилади (кўпинча пешона сохаси шикастланади). Миянинг склерозга учраган соҳаларида томир ўзгаришлари аниқланади. Мия пардалари кўпинча ўзгармайди, лекин баъзи бир холларда уларни хиралашиши ва зичлашиши, баъзи соҳаларда эса мия моддаси билан ўсиб кетиши аниқланади, умумий ва ички гидроцефалия белгилари намоён бўлади. Мияни бўртган соҳалари ўсишида баъзида гидроцефалия белгилари аниқланади. Мия пўстлоғида ҳаммадан кўпроқ пирамида хужайралари зарар кўради. Бир хил муаллифлар фикрича марказий склероз сурункали интерстициал яллиғланиш натижаси деб ҳисобланади. Мия моддаси склерозидан ташқари чандиқли ўзгаришлар, юмшаш ва кисталар, порэнцефалия аниқланади. Ҳомила ичи шикастланишида нуқсон ривожланишлари мия пўстлоғини аҳамиятли, эмбрионал ривожланишини қайсидир босқичида унинг структураси ортда қолади, агирия, микрогирия, қаватларни юпқалашиши ва нотўғри жойлашиши, турли майдонда цитоархитектоник хусусиятларни бузилиши, гетеротопия (кулранг модда оролчаларининг оқ моддада бўлиши) аниқланади. Мияни ҳомила ичи шикастланиши учун чин порэнцефалия характерли бўлиб, кўпинча сильвий артерияси билан таъминланадиган соҳаларда бир ёки икки томонлама ҳосил бўлиши мумкин. Чин порэнцефалия - воронка шаклида мия моддасининг нуқсони ҳисобланиб, чўққиси мия тубига, асоси -

юзасига қаратилган. Воронка бўшлиғи орқа мия суюқлиги билан тўлган. Порэнцефалик нуқсон орқали ён қоринчани бўшлиғи субарахноидал юза билан алоқа қилиши мумкин. Псевдопорэнцефалия постнатал даврда артерия облитерацияси, мия тўқимасининг некрози ёки қон қуйилиши натижасида келиб чиқади. Болалар ва катталарда псевдопорэнцефалия бир-биридан кам фарқланади. Псевдопорэнцефалияда фиброз деворли турли катталик ва шаклдаги кисталар мавжуд. Субарахноидал юза билан алоқадор бўшлиқ кўп сонли фиброз-глиал толалар билан чегараланади. Клиникаси. БЦФ йиғма гуруҳида турли хил харакат бузилишлари пирамида йўли, пўстлоқ ости тугунлари, мияча ва сўғон тизими шикастланиш белгилари билан бирга кузатилади. Асосан марказий фалажлик характерли: диплегия, икки томонлама гемиплегия, псевдобульбар бузилишлар. Фалажлар кўпинча турли хилдаги гиперкинез ва синкинезиялар билан кузатилади. Кўпгина БЦФли беморларда эпилептик хуружлар (умумий, ўчоқли ва бошқалар) ривожланади. Кўпгина беморлар психикасида етишмовчилик енгил даражадан то имбецилликкача кузатилади. Алоҳида шаклларни ажратиш, асосан, синдромологик ҳисобланади. БЦФ классификациясида умумий қабул қилинган система йўқ. Клиник амалиётда қуйдаги шаклларни фарқлаш керак: 1. Спастик диплегия (Литтл синдроми) 2. Спастик гемиплегия (болалар марказий гемиплегияси) ва икки томонлама спастик гемиплегия (тетраплегия) 3. Болалар псевдобульбар фалажи 4. Мияча шакли 5. Гиперкинетик шакли (икки томонлама атетоз). Спастик диплегия (Литлл синдроми). Кўпинча касаллик туғма травмадан, баъзан эса ҳомила жароҳатланиши натижасида келиб чиқиши мумкин. Бола хаётининг биринчи ойларидан спастик фалаж оёқ ва қўлларда аниқланади. Кейинчалик қўллардаги харакат нисбатан яхши тикланади ва

оёқларида фалажлик устунлик қилади. Спастик диалегияни параплегик ва тетраплегик шакллари ажратилади. Икки оёғи ва бир қўли шикастланиши каби ўтувчи шакллари ҳам аниқланган. Синдромнинг барча турларида оёқларни шикастланиши ва мушак (яқинлаштирувчи ва ёзувчи) тонусини кескин ошиши оёқларда кўпроқ. Бунинг натижасида оёқлар ёзилган ва бири иккинчисига келтирилган, баъзан чалиштирилган бўлади. 68- расм. Болалар церебрал фалажи. (Литтл синдроми). Ётган болани кам харакатланиши, оёқларда харакат йўқлиги, оёқларини бирбиридан ажратишини қийинлашиши кўп ҳолларда бола хаётини биринчи хафтаси ёки ойларда онасини шифокорга мурожаат қилишга мажбур қилади. Текширувда қўлларда тонус ошганлиги, тирсак соҳасида бироз букилган ва танага яқинлаштирилган, кафт ва бармоқлар кўпинча букилган, кам ҳолларда улар ёзилганлиги аниқланади. Елкада камроқ тирсак бўғимида турли хил харакат чегараланиши аниқланади. Кафт ва бармоқларда ҳаракат проксимал соҳага нисбатан яхшироқ сақланган. Бу хусусият фалажлар жойлашишини спастик диплегияни гемиплегиядан фарқлайди, бунда кўпроқ ҳар доим қўлларни дистал қисми зарарланади. Тезда ва бир маромда мушак тонусини ошиши деформация ва контрактураларга, энг кўп холларда товонни қўпол деформациясига олиб келади. Пай, суяк усти рефлекслари қўл ва оёқларда ошган, товон ва тизза қопқоғини клонуслари чақирилади. Патологик рефлексларни букувчи ва ёзувчи гуруҳлари иккала томонда аниқланади. Шуни таъкидлаш керакки, контрактура ва деформациялар пай рефлексларини чақиришига халақит беради. Кўпгина беморларда кесишган аддуктор рефлекси ва меъёрда 6 ойгача йўқоладиган Моро рефлексини аниқлаш мумкин. Баъзида қорин мушаклари кескин тоник таранглашиши натижасида қорин рефлексларини

чақириб бўлмайди. Оғир беморларда орал автоматизм рефлекслари (сўрғич, хартум ва бошқалар) аниқланади. Сезувчанлиги ва чаноқ аъзолари вазифаси бузилмаган. Фалажларни кўпроқ атетоз ёки хореоатетоз туридаги синкинезия ва гиперкинезларни бирликда келиши характерли. Гиперкинезлар харакатлар пайдо бўлгандагина кузатилади, тўлиқ фалажларда улар бўлмайди. Гиперкинезлар кўпроқ қўлларда, асосан, уларнинг дистал соҳасида, мимик мушаклар ва камроқ оёқларда аниқланади. Атетоз гиперкинезлар юз мушаклари, кафт ва бармоқларда бўлса, хореик гиперкинезлар кўпроқ қўлоёқларнннг проксимал қисмида бўлади. Рухий ва жисмоний тинч ҳолатда гиперкинезлар камаяди, уйқуда йўқолади, турли хил қўзғалишларда кучаяди. Қўл-оёқлар ривожланмаган, асосан оёқларда мушаклар атрофияси, остеопороз аниқланади. Текширишда кескин атрофияланган мушакларда электр қўзғалувчанлик миқдори бир мунча пасайган, қайта ўзгариш реакцияси йўқ. Баъзи бир мушак гуруҳлари гипертрофияланган бўлиши мумкин. Кўпгина беморларда калла ўлчами ва шаклини ўзгариши (микроцефалия, гидроцефалия, дўнг пешона, ясси энса, чаккаларни эзилиши ва бошқалар) кузатилади. Психик бузилишларнинг даражаси турли хил, баъзиларда ақли сақланган. Кўпчилик беморларда нутқ бузилиши ва ривожланишининг кечикиши кузатилади. Нутқ бузилишлари ақлий етишмовчилиги (аниқроғи психик етишмовчилик) ёки нутқда иштирок этувчи мушакларни бузилишига боғлиқ. Беморда турли даражадаги дизартрик бузилишлар: алоҳида товушларни (сўзларни) айтишида бир мунча ноаниқликдан то тўлиқ анартрия ва афония ҳолда сўзлаша олмаслиги аниқланади. Артикуляцион ва нафас мушакларини гиперкинези ва спазми ҳам сезиларли даражада нутқ бузилишига олиб келади, турткисимон, дудуқланувчи, ноаниқ бўлиб қолади. Спастик диплегияли болаларни туғилишининг биринчи кунларида умумий тутқаноқ хуружлари кузатилади. Кейинчалик petit mal типида кичик

ва катта эпилептик хуружлар ривожланади. Касаллик оқибати эпилептик хуруж пайдо бўлиши билан сезиларли ёмонлашади, лекин шуни таъкидлаш керакки, спастик диплегияда улар БЦФ бошқа турларига нисбатан кам учрайди. Спастик гемиплегия (болалар марказий гемиплегияси). БЦФни бу шакли эрта ёшлигида мия касалликларини (травмалар, энцефалитлар, менингоэнцефалитлар) ўтказгандан кейин пайдо бўлади. Болалар спастик гемиплегияси ҳомила жароҳатланиши ёки туғма травмадан кейин ривожланиши мумкин. Кўп холларда постнатал касалликлар бошланиши юқори ҳарорат, қусиш, хушни йўқотиш, умумий ёки ўчоқли тутқаноқлар билан кечади. Хуружлар тез-тез бирин-кетин бўлиши мумкин, ва эпилептик статус бир неча соат ва сутка давом этиши мумкин. Фалажлар ўткир, апоплектиформ шаклда ёки тутқаноқлардан кейин ривожланади. Одатда тутқаноқлар бўлган томонда гемиплегия юзага келади. Гемиплегик шаклда оёғига нисбатан қўллар кўпроқ зарарланади (айниқса, уни дистал соҳалари) ва оёқларда тикланиш жараёни яхши кечади. Яхши томонга ўзгариши шунчалик сезиладики, геми эмас, балки қўллар моноплегияси деб ўйланади. Мушак тонуси қўлларда, кўпроқ букувчиларда, оёқларда кўпроқ ёзувчиларда ошган бўлади. Қўлда бир меъёрда мушак тонусини ошмаганлиги характерли холатга: елка танага яқинлашган, қўл тирсак бўғимида букилган, кафт букилган ёки чўзилган, бармоқлар букилган ва кафтга босилган, баъзида II ва III бўғимларда ёзилган, оёғи ёзилган ва бироз ичкарига қаратилган, турганда оёқ учига босади. 69- расм. Болалар церебрал фалажи гемипаретик шакли. Пай ва суяк усти рефлекслари жароҳат томонда, баъзан эса икала томонда ошади. Кўпинча

товон ва тизза қопқоқчаси клонуси, букувчи ва зувчи гурухлар патологик рефлексии аниқланади. Баъзи бир беморларда VII ва XII нервларнинг марказий фалажлиги хам аниқланади. Қорин рефлекслари гемиплегия томонида пасайган ёки йўқолади. Сезги ўзгаришлари кўпгина болаларда бузилмайди. Баъзида гемитип бўйича бироз сезувчанлик пасаяди. Фалажланган қўл-оёқлар соғлом томондаги қўл-оёқлар ўсишидан орқада қолади. Мушак атрофияси оддий, электроқўзғалувчанликда сифатли ўзгаришларсиз бўлади. Суяклари соғлом томонга қараганда калта ва ингичка. Рентгенограммада турли даражадаги остеопороз кузатилади. Касал болани ёши қанча кичик бўлса, парез қўл-оёқларни ўсишдан орқада қолиши яққол бўлади. Фалаж томонда баъзида бошқа периферик ўзгаришлар - сут бези, мояк ривожланмаслиги кузатилади. Кўпинча афазия кузатилади. Кўпгина ҳолларда у мотор бўлади. Агар бола касал бўлишидан олдин гапирмаган бўлса, нутқ ривожланиши ортда қолиб, дефектлар пайдо бўлади. 70- расм. Болалар церебрал фалажи когнитив ўзгариш билан. Кўпгина беморларда синкинезия ва гиперкинезлар кучайган бўлади. Одатда гиперкинезлар атетоз ва хореатетоз, кам ҳолларда хореик, ва ундан кам миоклоник характерга эга. Имитацион синкинезияларда паретик қўл-оёқлари соғлом томондаги харакатларни қайтаради. Глобал синкенезияларда соғлом томон актив харакатда зўриққанда паретик қўлда букиш ва оёқда ёзиш кузатилади. Ҳамкор синкезиялар энг кўп учрайдигани бўлиб, турли зўриқишда паретик

қўлни юқорига кўтарилади. Тўлиқ тикланган болаларда харакат вақтида фалажланган оёқ-қўлларида енгил гиперкинезлар ва синкезиялар қолади. Турли даражада ақлни пасайиши ҳамма беморларда аниқланади. Беморларнинг тахминан ярмида пайдо бўладиган эпилепсия катта ёки Джексон хуружлари типида кечиб, зарарланган томондаги маълум гурух мушакларида бошланади. Баъзи беморларда эпилепсия касалликнинг бевосита ўткир фазасида бошланғич хуружлардан кейин, бошқаларида турли интервал билан кўпинча гемиплегия пайдо бўлгандан 1-2 йилдан кейин ривожланади. Гемиплегия оғирлик даражаси ва эпилепсиясининг келиб чиқиши орасидаги боғлиқликни аниқлаб бўлмайди. Эпилепсия пайдо бўлиши билан клиник симптомларни қайта ривожланиши секинлашади ва оқибати ёмонлашади. Эпилептик типида бемор хулқининг ўзгариши ва ақли заифликнинг ортиб бориши салбий ахамиятга эга. Икки томонлама спастик гемиплегия учун қўлларни шикастланишини ошиши, гиперкинез ва синкинезияларни кучайиши, психик вазифаларни пасайиши, эпилептик хуружлар характерли. Бу беморларда эпилепсия гемиплегик шаклига нисбатан кўпроқ ривожланади. Болалар псевдобульбар фалажи. Бу шикастланиш клиникада сўриш, ютиш, чайнашнинг бузилиши, лаблар, тили, ёноқ харакатини етишмовчилиги аниқланади. Псевдобульбар фалаж белгилари спастик диплегияда кузатилиши ёки алоҳида синдром бўлиши мумкин. Хаётининг биринчи кунида бола қалқиб кетади. Сут кўпинча бурунга кетади, оғзи тўлиқ ёпилмайди, ундан сўлак оқади, тили ташқарига чиққан бўлади. Бундай болалар агар унинг оғзини ичкарига овқат томчилаб юборилса, яхши ютади. Ёши каттароқ болаларда оғиз бўшлиғига овқат ёмон ўтади, тил остига ўтади, лунж ва тил орасига тиқилади, лекин уни у ердан чиқариб бармоқ билан томоғини орқа томонига олиб келтирса, ютиш нисбатан енгил бўлади. Орал автоматизм рефлекслари: сўриш (Оппенгейм), қаттиқ танглай (Геннеберг), лаб (Тулуз-

Вюрп) ва бошқалар меъёрда хаётини биринчи ойлигида болаларда кузатилади. Катта болаларда псевдобульбар фалажни бошқа белгилари: мажбурий йиғи, баъзида кулги, дизартрик характерда нутқни бузилиши (секинлашган, бурун туси билан чўзилган нутқ ноаниқ маъноли) кузатилади. Кескин жароҳатланиш даражасида оғзаки нутқ йўқолади. Болалар певдобульбар фалажни спастик, паралитик ва аралаш турларини ажратиш мақсадга мувофиқ эмас. Кўпгина болаларда юз мушакларида атетозли гиперкинезлар аниқланади. Енгил холатларда болаларни узоқ муддат соғлом деб ҳисобланади, чунки уларда ютиш ва сўриш бузилмайди ва кейинчалик ривожланишдан орқада қолиш, нутқ нуқсонлари пайдо бўлади. Бундай болаларни баъзида дудуқланади деб ҳисобланади. Диплегияни мияча шакли. Диплегиянинг мияча шаклида мияча бузилишлари ягона ёки пирамида ва экстрапирамида белгилари билан биргаликда кузатилади. Соф мияча шаклида (Хунтнинг мияча атаксияси, ёки Литтл касаллигининг мияча эквиваленти) мушак тонусининг пасайиши, атаксия, дизметрия, спастик ва локомотор вазифаларнинг бузилиши билан асинергия кузатилади. Бола юра олмайди, оёқларини кенг ҳолатда бир нарсага тираб туради. Пай рефлекслари ошган. Аралаш шаклида турли даражадаги мия бузилишлари пирамида ва экстрапирамида симптомлари билан бирга кузатилади. Касалликни секин-аста яхшиланиши уни прогредиент кучайиб борувчи наслийдегенератив касалликлардан фарқлаш имкон беради. Гиперкинетик шакли. Клиникада атетоз ўзига хос, мушак тонусини ўзгариши ва турли мушак гурухларида атетоз характеридаги гиперкинезлар билан харакатланади. Мажбурий харакатлар кўпроқ юз мушаклари, қўл- оёқларни дистал қисмларида, айниқса қўлларда аниқланади. Тана мушакларидаги атетоз торсион дистонияни эслатади. Атетоз гиперкинезларнинг бошқа тури каби уйқуда йўқолиб, жисмоний ва рухий

сокинлик холатида камайиб, эмоционал зўриқиш ва ихтиёрий харакатларда кучаяди. Икки томонлама атетозда ақл ва рухият БЦФ бошқа шаклларига нисбатан кам даражада ва камдан-кам зарар кўради. Баъзида эпилептик хуружлар атетоз кечишини оғирлаштиради. Икки томонлама атетоз мияни ҳомила даврида шикастланиши натижасида келиб чиқади. Ташҳис кўпгина беморларда бош мияни шикастланиши (анте- ёки интранатал) ЯТЧлигида ёки хаётининг биринчи ойлари даврида аниқланади. Фақат жуда енгил холатларда бола соғлом деб ҳисобланади. Бош мияни эрта постнатал шикастланиши учун, одатда, қўзғалиш ва тушиб қолиш каби патологик симптомлари ривожланиши билан ўткир бошланиши характерли. БЦФда пирамида ва пўстлоқ ости симптомлари бирга кузатилади. Клиникада бу мушак тонусининг ўзгариши (одатда спастик типида), фалаж ёки парез, пай рефлексларининг ошиши, гиперкинез ёки синкинезия аниқланади. БЦФ билан кўпгина беморларда психикани сезиларли пасайишидан то аниқ ақли пастликкача ўзгаришлари кузатилади. Кўпгина беморларда эпилепсия полиморф хуружлар билан ривожланади. Кейинчалик шахсиятини ўзгариши ва ўсиб борувчи ақлнинг пасайиши юз беради. Баъзи беморларда хуружлар ўчоқли характерга эга. Нерв тизимининг дегенератив шикастланиши шаклидан БМФда регредиент (агар эпилепсия бўлмаса) кечиши билан фарқланади. Касаллик бошланиши хақида анамнестик маълумотлар катта ахамиятга эга: айрим ёшда шу давргача соғлом деб ҳисобланган болада дегенератив касалликнинг бошланиши, БЦФда эса хаётининг биринчи куни ёки ойидан нерв тизимининг патологияси аниқланади. Шунга ўхшаш касаллик акалари ва опаларида ёки бир неча авлодда бўлиши дегенератив касаллик учун хос. Шуни таъкидлаш керакки, нерв тизими шикастланишининг оилавий-наслий шаклларида, касаллик ўрта ёшда бошланиши аниқланади. Оиланинг соғлом аъзоларида кичик белгиларни

бўлиши ҳам аҳамиятга эга (масалан: Фридрейх касаллигида оила аъзоларида тизза рефлекслари йўқолиши, Бабинский белгиси). БЦФда периферик фалажлардан фарқли электр қўзғалувчанликнинг сифатли ўзгаришлари йўқ, синкинезия ва гиперкинезлар кучайган, патологик рефлекслар чақирилади, булар периферик мотонейронлар зарарланганда кузатилмайди. БЦФли кўпгина беморларда турли даражадаги ақлни ўзгариши эпилептик хуружлар; улар периферик фалажларда учрамайди. Бемор бош мия ўсмаларидан калла ичи гипертензия белгилари ва кўрув нерви сўрғичларини димланиши, кечиш характери (ўсма учун характерли умум мия ва ўчоқ белгиларни кучайиб бориши, окклюзия хуружларининг йўқлиги) ҳамда ўсмаларда кузатиладиган R-граммада ўзгаришларни йўқлиги билан фарқланади. ЭЭГ маълумотлари ҳам турлича. Лекин бир хил ҳолатларда ўсмадан дифференциация қилиш учун анализ маълумотларини йўқлигида стационар текширув ва қўшимча текширув усуллари (ЭхоЭГ, пневмо ва вентрикулография, артериография ва бошқалар) керак. Кечиши ва оқибати. БМФ жуда секин ва аста-секин яхшиланиш билан регредиент кечишига хос. Эпилепсиянинг қўшилиши оқибатни ёмонлаштиради ва касаллик кечишини регредиентдан прогредиетга ўтказиши мумкин. Касаллик оқибати мия шикастланиши даражаси ва шакли билан боғлиқ. Миянинг антенатал шикастланиши прогностик хавфлироқ. Мия нуқсонлари хомиладорликнинг биринчи ярмида уни шикастланиши билан боғлиқ. Пўстлоқ-пўстлоқ ости формациянинг тарқоқ деструктив бузилишлари (микрогирия, гетеротопия, пешона, мияча ва бошқа ҳосилаларни ривожланмаганлиги) чегараланган ўчоқли шикастланишларга қараганда ёмон. Касалликни эрта босқичида ва қўпол бўлмаган психик функцияларни пасайиши эрта бошланган, систематик ва узоқ олиб бориладиган комплекс терапия, сезиларли яхшиланишига олиб келиши мумкин. Бундай яхшилаш бу болаларни мустақил харакатланишини, ўз-ўзига

хизмат қилиши, маълум хажмда таълим олишларини ҳисобга олиб оқибатини қониқарли деб баҳоланади. Нерв тизими патологиясини эрта аниқлаш учун ҳамма ЯТЧ ларни неврологик текширувдан ўтказиш керак ва мияси шикастланган болаларни тегишли муассасаларга даволаш учун йўлланади. Даволаш. Болани харакат функцияси ривожланиш ва шикастланишида даво физкултураси, массаж, илиқ ванналар асосий ахамиятга эга. Спастик фалажларда умумий даво физкультура комплекс принциплари асосида шикастланиш турини ҳисобга олиб, хар бир бола учун шахсий машқларни ишлаб чиқиш керак. Машғулотлар шифокор ва методист систематик назорати ва бошқаруви остида олиб борилади. Энг яхши натижани илиқ сувдаги машқлар беради, бунда спастик қисқарган мушакларни бўшаши ва оғриқ кучи камаяди. Охирги йилларда даволар электрик импульс таъсири остида парез мушакларни қисқариши шахсий программа бўйича “Миотон” аппарати ёрдамида ўтказилади. Қўл-оёқларни холатини тўғри қўйиш асосий аҳамиятга эга. Ортопедик ёрдам контрактура ва деформацияни олдини олиш учун паралитик қўл-оёқларга тўғри холатни келтириш ҳисобланади. Медикаментоз даво қўшимча ўрин тутади. Витамин В12 100-200 мкг кунига кун ора курсига 15-20 инъекцияда қўлланилади. Медиаторларни даволовчи физкультура машқларидан 20-30 мин олдин қилиниши харакатлар хажмини оширади. БМФ да галантамин (нивалин) эффектлироқ. Галантаминни 0,25% сувли эритмаси т/о болаларга 1-2 ёшлиларга 0,1-0,2 млдан, 3-5 ёшда 0,2-0,4 млдан, 7-8 ёшда 0,3-0,8 млдан курсига 20-30 инъекция буюрилади. Галантаминга сезувчанлик ошганда ёки дозаси ошганда, бош айланиши, брадикардия, сўлак оқиши ва бошқа ўзгаришларни чақиради. Бу токсик белгиларни атропин билан тез йўқотса бўлади. Мушак тонусини пасайтириш учун атропин, ёшига тўғри келадиган дозада дибазол ичишга берилади. Мидокалм ¼-1 таб.дан (таблеткада 0,05 г) кунига 3 маҳал ичишга берилади.

Даво курси 3-4 хафта, 1 ой дам билан. Баъзи болаларда токсик белгилар - бош оғриғи, безовталикни ошиши, уйқусизлик кузатилади. Бундай ҳолларда мидокалмни олиб ташлаш ёки дам олиш ва кам дозада кейинги курсни бошлаш керак. Артан қабул қилиш гиперкинезларни камайтиради. Наком Шошина-Васильева синдроми (дофамин этиологияли БЦФ) юборилганда мусбат натижа бериши хақида маълумотлар бор (1/4 таб кунига 1 махал). Болани психик ривожланишини яхшилаш учун қуйидаги дозаларда глутамин кислотаси 6-12 ойли болаларга 0,1 г дан қабулига, 1% -эритма ½ -1 ч қошиқда кунига 3 мах. 1 ёшдан катта болаларга глутамин кислота суткада 1 г ёшига хисобидан суткалик дозани 3-4 махалга бўлиб берилади. Глутамин кислотани суткалик дозаси 6 г/ёшига кўпайтириш мумкин лекин ундан кўп эмас. Катта дозалар бериш керак эмас, чунки ножўя таъсирлар: қўзғалиш, қусиш, суюқ ахлат кузатилиши мумкин. Дозаси камайтирилганда бу белгилар йўқолади. Қўзғалган болаларга глутамин кислота бериш тавсия этилмайди, чунки қўзғалувчанлиги янада ошиши мумкин. Церебролизинни 0,25% эритмасидан 0,1-0,2 -1 мл бемор ёшига боғлиқ холда 20-30 инъекция бериш керак. Курс 1 ½-2 ойдан кейин қайтарилади, кейинчалик йилига 2-3 курс ўтказилади. Охирги йилларда асосан бир неча психик вазифаларни пасайишида пирацетам (ноотропил) ва пиридитол (энцефабол) давода яхши натижа беради. Давода пирогенални (Гришков М,Х. 1962, 1965, К.П.Семенов 1965 ва бошқалар) эффективлиги ҳақида маълумотлар бор. Дорини м/о га 30 дан 200 МПД гача ёши кичик болаларга инъекцияда ва катта ёшли болаларга 1-2 кундан сўнг 30-500 МПД қилинади. Даво курси 15-20 инъекциядан иборат. Препарат 100, 250, 500 ва 1000 МПД пироген таркибини 1 хил дан ампулада чиқади. Пироген қўллагандан сўнг бош оғриғи, қусиш, бел ва бўғимларда оғриқ кузатилиши мумкин. Бу ҳамма белгилар ҳароратни меъёрлашишидан кейин йўқолади. Аминалон қўллаганда асосан психик вазифани яхшилайдиган натижалар олинади. Кунига 3-8 таб. дан буюрилади. (ёшига қараб); даво курсига 500 таблеткагача.

Умум қувватловчи даво болани умумий аҳволини яхшилаш ва уни турли инфекцион касалликларга қаршилигини ошириш учун (вит В гурухи ва аскорбин кислота) қаратилади. Озиб кетган болаларга шифокор назорати остида анаболик стероидлар билан даволаш курси кўрсатилган (4 хафтадан ошмаслиги керак). БЦФли беморлар даво комплексига эпилепсияга қарши моддаларни қўшиш ахамиятли. Тутқаноққа қарши дорилар дегидратация дорилар билан қўшилганда анча самаралидир. БЦФли беморлар даво комплексида асосий ўринни ортопедик- консерватив ва оператив ёрдам эгаллайди. Бундай беморларга санатор- курорт даво, климатик ва бальнеологик омилларни қўллаш кўрсатилган (лойли аппликациялар, дарёда чўмилиш ва бошқалар). Кенгайтирилган систематик комплекс даво учун махсус муассасаларни кенгайтириш ва ривожлантириш керак, БМФ ли беморларни тарбиялаш ва ўқитиш - санатор- мактаб, мактаб-интернатларда, болаларга таълим бериш ва даволашни тўғри ташкиллаштириш, ҳам меъёрий, хам интеллектни пасайган болалар қўшимча мактабларда таълим олиши керак.

Адабиётлар: 1. Герасимова М.М. «Нервные болезни». Дарслик. - Тверь. Триада. 2003й. 2. Жан Айкарди «Заболевания нервной системы у детей» в 2-х томах. Дарслик. – Москва. Бином. Лаборатория знаний 2013 й. 3. Маджидова Ё.Н. «Хусусий неврология».Дарслик. -Тошкент. Sharq. 2012 й. 4. Бадалян Л.О. «Детская неврология». Дарслик. - Москва. Медицина. 2001 й. 5. Маджидова Ё.Н. «Соматоневрология». Ўқув қўлланма. - Тошкент. Навруз. 2018 й. 6. Маджидова Ё.Н., Трошин В.Д., Погодина Т.Г., Хрулев А.Е. «Неотложная неврология». Дарслик. - Тошкент. Навруз. 2018 й. 7. Маджидова Ё.Н., Содиқова Г.К., Нурмухамедова М.А «Катталар ва болалар неврологик статусини қадамма-қадам текшириш бўйича амалий кўникмалар». Ўқув қўлланма. - Тошкент. ТАМАДДУН. 2017 й. 8. Маджидова Ё.Н., Усманова Д.Д. «Тунельные синдромы». Монография. - Тошкент. Baktria press. 2017 й. 9. Маджидова Ё.Н., Нурмухамедова М.А., Хайдарова Д.К., Прохорова А.Н. «Умеренные когнитивные нарушения у больных с дисциркуляторной энцефалопатией». Ўқув қўлланма. - Ташкент. ТАМАДДУН. 2015 й. 10. Маджидова Ё.Н., Нурмухамедова М.А., Азимова Н.М., Ким О.В., Хамидова Н.А. «Частная неврология». Ўқув қўлланма. - Тошкент. Узбекистон миллий энциклопедияси. 2014 й.

O'xshashlar

Марказий нерв системаси

Нерв тизимининг инфекцион касалликлари

Периферик нерв тизимининг касалликлари

Вегетатив нерв тизимининг тузилиши ва физиологияси

Нейрон ва нерв тизимининг ёшга боғлиқ хусусиятлари