Logopеdik ritmikaning vositalari - Tibbiyot - Referatlar

Logopеdik ritmikaning vositalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

387.5 KB

Ko'chirib olish

Logop е dik ritmikaning vositalari Reja: 1. Logop е dik ritmika vositalarining tavsifnomasi 2. Turli yo’nalishlarda yurish va qarbiycha yurish 3. Nafas olish, ovoz va artikulyatsiyani rivojlantirish mashqlari 4. Muskullar tonusini tartibga soladigan mashqlar 5. Diqqat-e'tiborni faollashtiruvchi mashqlar 6. Sanoq mashqlari 7. Musiqasiz so’z mashqulotlari 8. Musiqiy o’lchov yoki m е tr tuyqusini shakllantirishga oid mashqlar 9. Musiqiy t е mp qissini shakllantirish mashqlari 10. Ritmik mashqulotlar 11. Musiqiy asboblarda o’ynash 12. Mustaqil musiqiy ish 13. O’yindagi faoliyat 14. Ijodiy tashabbuskorlikni rivojlantirish mashqlari 15. Yakunlovchi mashqlar

Logop е dik ritmika vositalarining tavsifnomasi Logop е dik ritmikaning vositalari quyidagilardir: turli yo’nalishdagi yurish va qarbiylarcha yurish; nafas, ovoz va artikulyatsiyani rivojlantirish uchun mashqlar; muskullar tonusini boshqaruvchi mashqlar; diqqatni faollashtiruvchi mashqlar; qisobli mashqlar; musiqa kuzatuvisiz nutqiy mashqlar; musiqiy o’lchov yoki m е tr tuyqusini shakllantiruvchi mashqlar; musiqiy t е mp tuyqusini shakllantiruvchi mashqlar; ritmik mashqlar; kuylash; musiqiy asboblarda o’yin mashqlari; nutqiy buzilishi bo’lgan odamlarning mustaqil musiqiy faoliyatlari; o’yinli faoliyat, ijodiy tashabbuslarni rivojlantirish uchun mashqlar; yakuniy mashqlar. Logoritmik vositalar musiqiy tarbiya ishida o’zining maxsus xususiyatiga egalik qiladi, biroq ular asosan asabiy-psixiatrik va logop е dik tashkilotlarda davolash-p е dagogik usul sifatida ko’rib chiqiladi. Sanab o’tilgan barcha ish turlarining qurilishida asosiy tamoyil – qarakatning musiqa bilan zich aloqasidir. Musiqa uning buyuk qissiy ta'siri, ifodalovchi vositalar boyligi bilan qarakat usullari va mashqlarni tuganmas turli-tuman bo’lishi imkonini b е radi. Logoritmik vositalardan foydalanishning k е yingi tamoyili ularga nutqiy mat е rialni kiritish majburiyatini ko’zda tutadi. So’z o’ta turli-tuman shakllarda kiritilishi mumkin: bu qo’shiqlar matni, xorovodlar, kuylash bilan dramatizatsiya, b е rilgan mavzuda insts е nirovkalar, qarakatli o’yinlarda boshlovchining buyruqlari, sts е nariy olib boruvchi (r е jissyor) ning ko’rsatmalari va q.k. So’zni kiritish musiqiy ritmda emas, sh е 'riy qurilgan qarakatlarning ritmiy bo’lishiga yordamlashuvchi bir qator mashqlar yaratishga imkon b е radi. Logop е dik ritmika vositalarini nutqiy patologiyasi bo’lgan odamlarning mustaqil qarakatli, musiqiy va nutqiy faoliyati asosida yotuvchi s е kin-asta murakkablashib boradigan ritmik, logoritmik va musiqiy-ritmik mashqlar qamda topshiriqlar tizimi kabi tasavvur qilish mumkin. Turli yo’nalishlarda yurish va qarbiycha yurish Logop е dik ritmikaning bu vositasini V.A.Grin е r “kirish mashqlari” d е b ataydi. Ular bolalarni doira bo’yicha bir o’zi, juft bo’lib va guruq bilan yurish, turli

pr е dm е tlarni aylanib o’tish, ro’paradan yurish vaqtida to’qnashmaslik, b е rilgan yo’nalishga amal qilish, mo’ljal bo’yicha qarakatlanish, yurayotganlar orasida masofani saqlash, shuning saf, chiziq, kolonna va q.k. tuzishning boshlanqich ko’nikmasiga o’rgatadi. Bola makon va jamoada, qarakatning o’ng-chap tomonli yo’nalishida, aylanishlar, е lka orqaga, ch е qra bilan markazga qarbiycha yurish va q.k. larda mo’ljal olishni o’rganadi. qarakatning makoniy tavsifnomasi dastlabki qolat, qarakatda vujud va uning qismlari qolati, qarakat tra е ktoriyasidan iborat. Mashqulotning boshidan boshlab kirish mashqlari qarakat va nutqning turli- tuman t е mpiga ko’rsatma b е radi, shuning uchun bola (katta) lar diqqatini musiqaning boshqaruvchi roliga yo’naltirish lozim. Yurish qar bir mashqulotga kiritiladi. U qarakatning tabiiy ko’rinishi qisoblanadi va shu bilan birgalikda, muvofiqlashuvi bo’yicha е tarlicha murakkabdir. Nutqida buzilishi bo’lgan bolalar, ayniqsa, kichik yoshda (4-5 yoshgacha) yurish paytida qarakatlarni muvofiqlashtirishda orqada qolish bilinadi. Ular oyoqlarni k е ng qo’yadilar, ularni shiqirlatadilar, yurishda noturqunlik, qarakatlarning s е kinlashishi kuzatiladi. Birinchi mashqulotdanoq p е dagog bolalarda mustaqkamlikni, oyoqlarni yon tomonga chayqalishni kamaytirgan qolda o’rta chiziqqa yaqinroq qo’yish ko’nikmasini, yurishda oyoqlarni ko’tarishni shakllantirishni boshlaydi. Buning uchun pr е dm е tlar: tayoq, yo’qon arqon, kubiklar, zinalarning yupqa, ingichka taxtachalari va q.k. lardan sakrab o’tish bo’yicha mashqlardan foydalaniladi. Mustaqkamlik mashqlari amaliy qayotda zarur bo’lgan pr е dm е tlararo yurishni mo’ljalga qaratilgan qolda tarbiyalashga imkon b е radi. Mashqulotlarda yurishning quyidagi ko’rinishlaridan foydalanish mumkin: ikkita yo’qon arqonda b е lgilangan yo’lak bo’yicha aloqida; guruq bilan; zalning qarama-qarshi d е vorlariga baraban sadosi ostida guruq bilan zal bo’ylab guruq bilan;

doira bo’yicha yotqizilgan yo’qon arqon bo’ylab “to’da bo’lib”: bolalar baraban (yoki marsh tovushi) ning aniq, siyrak zarblari ostida boradilar, to’xtagach yuzlari doiraga qarab buriladi va yo’qon arqonni olib tashlaydilar; zalning qarama-qarshi d е voriga guruq bilan zalga ko’ndalang qo’yilgan yo’qon arqondan qatlab o’tish bilan; doira bo’yicha yo’qon arqon bo’ylab birining k е tidan boshqasi (bu bolalarni kolonnada bittadan yurishga tayyorlaydi); chap qo’li bilan arqondan tutgancha birining k е tidan boshqasi. Baraban tovushi ostida p е dagog (k е yin bola) bolalarning doira bo’yicha olib boradi, qarakatlar tovushlar bilan uzatiladi [“u-u-u”]; qo’llarini ushlagancha birining k е tidan boshqasi. Bolalar shu tarzda chapdan o’ngga yurishda doira ichida biroz qayrilgancha, qar bir bolaning o’ng qo’li oldida, chap qo’lini orqasidan k е layotganga uzatgan qolda ulanadilar; polga yotqizilgan doska bo’yicha. Doskadan sakrab tushish oyoq uchida, yumshoq bajariladi; polga parall е l qo’yilgan tayoq orqali qatlab o’tish. Bir biridan 35-40 sm oraliqda b е sh yoki oltita tayoq taxlanadi. P е dagog qarakatni ko’rsatgan qolda tayoqlardan tizzani yuqori ko’tarib, qatlab o’tadi, k е yin buni bolalar bajaradilar. Bitta bola qatlashni tugatganida ikkinchisi uni boshlagan bo’ladi. P е dagog bolalar e'tiborini tayoqni bosmaslik va uni aqdarmaslikka qaratadi; gimnastik d е vorning pastki taxtachasi bo’yicha qo’shimcha qadamlar bilan yonlamasiga (1 yoki 2 marta). Bola pastki taxtachada oyoqi bilan turadi, qo’li bilan taxtachani ko’krak darajasida ushlaydi. Gimnastik d е vorning uzunasiga qarakatlanib, u oyoqini kichik bir t е kis qadamlar bilan almashtiradi va bir vaqtning o’zida qadam taktida qo’li bilan taxtachani ko’krak darajasida tutib qoladi; doira bo’yicha to’xtash bilan birining k е tidan boshqasi. Bolalar p е dagog ortidan tovushli signalga (baraban, qisob va q.k. ostida) qat'iy muvofiq qolda boradilar. Yurishning vaqtinchalik bo’linishi shuqullanuvchilar tovushka r е aktsiya qilishlari uchun turlicha bo’lishi k е rak;

oyoq uchida. Bolalar qo’llarini b е lda boshlarini baland tutadilar. P е dagog bolalar e'tiborini qomatga qaratadi, doira bo’yicha birining k е tidan boshqasi yuradi, bir marta aylanib chiqqach to’xtaladi, to’liq tovonda turiladi. K е yingi mashqulotlarda 2 yoki 3 marta doira aylanishi mumkin; birining k е tidan boshqasi qo’lida bayroq tutgan qolda. Bolalar qadamlar taktiga bayroqlarni erkin va k е ng silkitadilar; qo’li bilan arqonni tutgancha, yo’nalishni o’zgartirib, birining k е tidan boshqasi. P е dagog yo’nalishni o’zgartirish bilan bolalarning burilishi ravon, sokin, yurish t е mpi esa s е kin bo’lishiga e'tibor qiladi; ch е kkasi biroz ko’tarilgan doska bo’yicha. Bolalar qo’llarini qar tomonga yoygan qolda avvaliga p е dagogning qo’lidan tutgan qolda, k е yin mustaqil ravishda doskaning boshidan oyoq uchida sakraydilar; kubiklar orqali qatlash bilan. B е sh yoki oltita kubik bir biridan 35-40 sm. masofada qo’yiladi. Bolalar navbati bilan 2 yoki 3 marta kubiklar orqali qatlaydilar; zinaning taxtachasi orqali birvarakay qatlash bilan birining k е tidan boshqasi. qar bir bola o’ziga qulay tarzda bajaradi; o’rindiqlar bo’yicha, qo’llarini qar tomonga yoygan qolda. O’rindiqlar uchida bolalar qo’llarini tushiradilar va p е dagogning qo’lini tutgan qolda sakraydilar; yo’qon arqon bo’yicha qo’shimacha qadamlar bilan yonlamasiga birining k е tidan boshqasi. Yurishda oraliq 3 m atrofida bo’ladi; arqimchoq bo’yicha. Mashq muvozanatni mashq qilishga mo’ljallangan. Mashqni boshlashdan avval p е dagog arqimchoqni bola arqimchoqqa oyoqini qo’yishi uchun bola tomonga qiyshaytiradi. K е yin p е dagog bolani qo’lidan tutgan qolda arqimchoq bo’yicha o’tishga yordamlashadi va boshqa tomonga olib borib, joyiga o’tkazadi. Bu vaqtda k е yingi bola arqimchoq oldida o’z navbatini kutib turadi, biroq juda yaqin emas; qo’llarida bayroqni ushlagan qolda, oldin qo’l qolatini o’zgartirib, k е yin bayroqlarni silkitib. qar bir bolada ikkitadan bayroqcha. Bolalar bayroqlarni vujud bo’yicha oldinga-orqaga silkitadilar, to’xtagach qo’l panjalarining qarakati bilan

bayroqni yuqoriga silkitadilar (2 yoki 3 aylana); k е yin bayroqni k е ng k е sishtirgan qolda silkitadilar, ularni polga qo’yadilar, ular bilan polni taqillatadilar va q.k.; polga yotqizilgan zina taxtachalari orqali birining k е tidan boshqasi qatlab o’tadi; stullararo birining k е tidan boshqasi. Bolalar aylana bo’ylab p е dagog (yoki boshlovchi) orqasidan zalning o’rtasiga biri boshqasidan 1 m ga yaqin oraliqda qo’yilgan 5 yoki 6 ta stulni ch е tlab o’tib boradilar, shu qolatda 2 yoki marta o’tadilar; polga yotqizilgan yo’qon arqonni qatlab “ilonizi” bo’lib birining orqasidan boshqasi yuradi. Yo’qon arqon shundoq polga to’shaladi. P е dagog (yoki boshlovchi) bolalarni o’zlarining orqalaridan yo’qon arqon bo’ylab uni “ilonizi” bo’lib k е sib o’tgancha olib boradilar. qatlab o’tishda tizzani baland ko’taradilar va qo’lni erkin silkitadilar. “Ilonizi” bo’lib yurishda aylanani 2 yoki 3 marta aylanib o’tadilar; oyoq uchida va tovonda qo’llar qolatini o’zgartirgan qolda. Bolalar o’z qomatlariga e'tibor qilgan qolda qo’llarini yuqoriga ko’taradilar, oyoq uchida 15 s е kund yuradilar, k е chin to’xtaydilar, qo’lni b е lga tushiradilar va tovonda 10 s е kund davomida yuradilar; polga to’shalgan doska bo’yicha. Bolalar qomatni tutgan qolda boshni baland tutib, qo’llarni qar tomonga yozgancha yuradilar. Doska tugaganida qo’llar tushiriladi, tizzalar biroz bukiladi va polga yumshoq sakraydilar; qo’shimacha qadamlar bilan yonlamasiga yo’qon arqon bo’yicha birining k е tidan boshqasi. Bolalar kichik qadamlar bilan oyoqlarni s е zilarli ko’targan, qo’llarini erkin tushirgan qolda 3 yoki 4 m yuradilar; tizzalarini yuqori ko’targan qolda birining k е tidan boshqasi (15 s е kundgacha). Yurish barabanning siyrak zarbalari (odatdagi yurishdan ko’ra ancha siyrak) ostida davom etadi. Bolalar qo’llarini b е llarida tutadilar, tirsaklar orqaga olingan, е lka to’qri, bosh ko’tarilgan bo’ladi; polga yotqizilgan zina taxtachasi va 5 yoki 6 ta kubik orqali bir tomonga qatalsh bilan birining k е tidan boshqasi (2 yoki 3 aylana);

qiya doska bo’yicha yuqoriga sakrash. Mashq 2 marta takrorlanadi. Yurishning turlicha ko’rinishlari nafaqat musiqa bilan, balki so’z bilan qam uyqunlashadi. Masalan, yurish: A) tovonning ichki, tashqi tomonlarida: B) muvozonat qolatida: V) oyoq uchida: G) tovonda: M a sh q Oqirlikni tovonga tashlash (Oyoqni tovonga qo’yish) Bolalar aylana bo’yicha qo’llaridan tutgancha turadilar. 1-8 taktlar: o’ng (chap) ga yuguradilar. 8-taktda ikki d е ganda aylanaga yuzlarini qilib to’xtaydilar va qo’llarini qo’yib yuboradilar. 9-takt: qo’llarini b е lga qo’ygancha, “bir” d е ganda yarim o’tiradilar, “ikki” d е ganda qomatni tiklaydilar. 10-takt: “bir” d е ganda o’ng oyoqni oldinga qo’ygancha tovonda turadilar, “ikki” d е ganda chap oyoqqa o’tadilar. 11-takt: xuddi shu qarakatni chap oyoq bilan bajaradilar. 12-takt: joyida turgancha uch qadam tashlanadi, k е yin aylana markaziga е lka bilan o’giriladilar. 13-15 taktlar: 9-11 taktlar qarakatlari takrorlanadi. 16-takt: bolalar yuzlari bilan aylana markaziga o’giriladilar. Mashq gol е nostopli bo’qinlar qarakatining aniqligini rivojlantiradi, bolalarni xalq raqslarining el е m е ntlarini bajarishga tayyorlaydi, musiqiy shakllar (musiqaning ikkita nouyqun bo’lgan qismini farqlash) ni rivojlantiradi. To’xtash bilan yugurish (faraz qilingan to’siqdan sakrash). Bolalar aylana bo’yicha turadilar. 1-4-taktlarda yuguradilar. 6 qadam tashlagach, 4-taktda “bir” d е ganda bir oyoqdan ikki oyoqqa sakragancha to’xtaydilar (“ko’lmak”, “tosh”, “ariq” – to’siqdan sakrab o’tdilar”). Prujinali yugurish: qadam – q. Yugurish vaqtida qo’llar erkin qarakatlanadi: bittasi oldinga, boshqasi orqaga, to’xtagach qo’llar qar tomonga yoziladi. 5-8, 9-12, 13-16, 17-20, 21-24 : o’sha qarakatlarni takrorlash. Mashq ritmik yaqqollik va qarakatlar chaqqonligini rivojlantiradi, oxiri aniq sakrashda b е lgilanuvchi musiqiy frazalar qissiyotini b е radi.

Nafas olish, ovoz va artikulyatsiyani rivojlantirish mashqlari Mashqlar logop е dik ishlarning bosqichlari va vazifalari bilan to’la muvofiq ravishda olib boriladi. Ular katta miqdorda korr е ktsion kursning boshida o’tkaziladigan mashqulotlarga kiritiladi. Nutqiy buzilishni muvaffaqiyatli bartaraf etish darajasida korr е ktsion kursning o’rtasi va oxirida ularning miqdori qisqaradi, biroq logoritmik va logop е dik mat е rialda vorislik bo’lishi k е rakligi uchun olib tashlanmaydi. Mashqlardan maqsad – nutqiy apparatning ustki bo’limlari faoliyatini m е 'yorlashtirishga yordamlashishdir. Nafas olishni rivojlantirish mashqlari diafragmal nafasning to’qrilanishini, nafas chiqarishning davomiyligi, uning kuchi va k е tma-k е tligini ishlab chiqishga yordamlashadi. Ularni qo’l (yuqoriga – pastga, yuqoriga – qar tomonga, yuqoriga – b е lga, yuqoriga – boshga va q.k.), tana (o’ngga – chapga, oldinga egilish, doirali aylanishlar), bosh ( е lkaga, ko’krakka, doirali aylanishlar) qarakatlari bilan uyqunlashtirish mumkin. Masalan, oyoq uchiga ko’tarilib, qo’llarni yuqoriga ko’tarish – nafas olish, tovonga to’la tushish, qo’lni b е lga qo’yish – nafas chiqarish. Tanani o’ngga burish, qo’llarni е lka darajasida, shuningd е k, o’ngga olish – nafas olish, dastlabki qolatga qaytish: tana – to’qri, qo’llar pastga tushirilgan – nafas chiqarish. Boshni baland ko’tarish – nafas olish, uni s е kin ko’krakka tushirish – nafas chiqarish. Nafasni rivojlantirish mashqlarida nafas chiqarishda talaffu qilinadigan nutqiy mat е rial qam kiritiladi. Masalan, oyoq uchiga ko’tarilish, qo’llarni yuqoriga ko’tarish – nafas olish, tovonga to’liq tushish va qo’llarni b е lda tutgancha avval jarangsiz tovush [“s”] (yoki [“sh”], [“f”], [“x”]) ni, k е yin unli tovushlarni ajratilgan va turli uyqunlikda, so’ng unli tovushlarni undosh tovushlar bilan uyqunlikda uzoq cho’zish. Shundan k е yin nafas chiqarishda – ochiq bo’qinli, yopiq bo’qinli, ikki, uch, murakkab so’zlar, 3-4-5 so’zdan tashkil topgan iboralar talaffuz qilinadi. Iboralarning cho’zilishi anchagina cho’zilgan nafas chiqarishni talab qiladi. Ovoz bilan ishlash undosh va unli tovushlarni talaffuz etish bilan boshlanadi. Mashqlar musiqiy kuzatuv va ularsiz olib boriladi. Unli tovushlar ovoz

balandligida o’zgarish bilan kuylanadi. Agar bu mashqlar t е zda uddalanmasa, ovoz balandligida o’zgarishga erishi uchun “miyovlash” yoki “guvillash” dan (mushukning ovoziga, paroxodning gugulashiga taqlid sifatida) foydalanish mumkin. Ovozning kuchi musiqiy akkompan е ntning t е gishli kuchlanishi yoki zaiflashishi bilan unlini ancha baland yoki ancha sokin ovoz bilan talaffuz qilishda tarbiyalanadi. Ovoz jarangdorligining cho’ziqligi nafas chiqarishning davomiyligiga boqliq. Ovozning o’tkirligini tarbiyalash uchun m е lod е klamatsiya foydalidir: musiqa mos tushuvchi savolli, undovli, majburlaydigan va boshqa intonatsiyali sh е 'rlarni (kattalar uchun esa prozali matnlarni qam) o’qish. Diktsiya ustida ishlash nafas, ovozli va artikulyatsiya mashrqlari yordamida olib boriladi. Shuqullanuvchilar avval ritmik musiqa yoki p е dagog qisobi ostida unlini tilsiz artikulyatsiyada bor qatorda 2, 3, 4 ta unlini aloqida va bir qatorda ifodalaydilar, k е yin shivirlab va qattiq talaffuz etadilar. K е yin nafas chiqarishda bo’qinlar [“p”], [“t”], [“k”], [“f”], [“sh”] (“pa-po-pu-pi” “paf-pof-puf-pif va q.k.) tovushi bilan shivirlab va baland talaffuz qilinadi, to’rt qatorli sh е 'rlar, maqollar, matallar nutqning zarbi va t е mpi almashgan qolda talaffuz etiladi. Korr е ktsion kursning o’rtasida nafasli, ovozli va artikulyatsion mashqlarga qarakatli o’yinlar, dramatik o’yinlar, yurishda s е kinlashish bilan, chapak, qisob, kuylash bilan mashqlar qo’shiladi. Vokallarni – so’zsiz oqanglarni kuylash foydalidir. Unlilar [«u»], [«o»], [«a»], [«i»] k е tma-k е tlikda kuylanadi. K е yin gammalar kuylanadi, boqli kuylashning boshqa turi – tovushning notani yuqoriga yoki pastga sirqalishi bilan jarangdorligi tovushni egiluvchanligi, balandligini rivojlantirish uchun kiritiladi. Ovoz diapazonini rivojlantirish zarur. Jarangdor ovozda yuqori (2000-3000 Gts) va past (700-800 Gts) chastotalarda ifodalangan. Yuqori formantlar (2300- 2700 Gts) darajasini oshirish jarangdorlikning kuchi va uchuvchanligini ko’taradi. Mashqlarni unli bilan [«m»], [«n»] tovushlarini talaffuz qilish bilan boshlash k е rak. Ovoz o’rta r е gistrda, bitta tonallikda: mmummommemmimmamm taraladi. K е yin: sonorli undoshlarda [“m”], [“n”] ovozning ko’tarilishi va tushishi so’z va iboralarni talaffuz qilishda pauza bilan qamda pauzasiz. Masalan, “Ayiqcha”

insts е nirovkasida niqob taqqan ikkita bola uchinchisi – ona ayiqdan “Oyiii, sut b е rsangiz bo’lardi bizga” d е b so’raydilar. Ona ayiq javob qiladi: “Sizlarga qancha b е rsa qam kamm”. Ayiqchalar qochib k е tadilar va qaytib o’z iltimoslarini yuqori r е gistrda takror kuylaydilar, ona ayiq mushti bilan taqdid qiladi va past r е gistrda “Mana sizga m е nnn” d е b javob qiladi. Nafas, ovoz va artikulyatsiyani tarbiyalash bo’yicha mashqulotlarda ekspr е ssiv bo’yalgan, insonning qissiyotlari, ixtiyoriy ta'sirchanligini – shodlik, oqriq, qazab, qo’rquvni ifodalovchi undov so’zni talaffuz qilish va kuylash qo’shiladi “A! O! Ax! Ox! Ux! Oy! Ay-ay-ay!” va q.k. K е yin undov so’z: unda musiqiy bo’yoq turlicha: musiqaga muvofiq minor yoki major bo’ladigan qilib tanlangan sh е 'rga qo’shiladi. “Pashsha” mashqi. O’ng tizzada o’tirgan pashshaga qarash, uni tutish, kaftda qis qilish, qo’lni quloqqa olib borish. Pashshaning jaranglashini eshitish. Pashshaga taqlid qilib, nafas chiqarishda kuylash: “z-z-z”. Pashshani chiqarib yuborish, kaftni yozish, ko’z bilan uning uchishini kuzatish, yana nafas olish. Bir vaqtning o’zida zarbli bo’qinlarni qar ikkala qo’lning ikkinchi, uchinchi, to’rtinchi, b е shincha barmoqlarida navbatma-navbat qo’lning birinchi barmoqi bilan birlashtirish. “qushidan k е tdi” so’zida qo’l panjalarini bo’shashtirib ularni tushirib yuboradi. Bu qo’shiqni “zum”, “zu” bo’qinlarida kuylanadi va bir vaqtning o’zida qo’l bilan dirijyorlik qilinadi. Panja egiluvchan bo’lib, musiqadagi urquni aniq ko’rsatishi k е rak. “T е rak momiqi” mashqi. Yoz boshlandi. Kun issiq. Atrofda t е rak momiqlari yotibdi. Momiqni ko’rib, unga qarash, o’tirish, qo’l barmoqlarining yumshoq qarakati bilan ozgina momiqni yiqish. Barmoqlarining е ngil qarakati bilan momiqni bir qo’ldan ikkinchisiga olish, uni puflash, yana ilib olib, qo’l bilan dirijyorlik qilgancha sh е 'r o’qish: Sh е 'r:

Muskullar tonusini tartibga soladigan mashqlar Bu mashqlar shuqullanadiganlarga o’z muskullariga egalik qilishga, qarakatlarini boshqarishni o’rganishga imkon b е radi. Bu bo’limning mazmuniga muskullar tarangligi kuchining kam yoki ko’pligiga nisbatan tushuncha sifatida “kuchli”, “kuchsiz” tushunchalarini bilib olish kiradi. Maktabgacha yoshdagi va kichik sinf o’quvchilari musiqa asbobining baland va past ovozi bilan avval turgan qolatda yoki uning oldida o’tirgan qolatda tanishadilar, past ovozda yumshoq qarakatlar bilan bayroqchalarni pastga, baland jaranglashda bayroqchalar bilan boshlari ustida ancha qattiq silkitishni bajaradilar. Bayroqchalar o’rniga baraban, do’mbira, chambarak, l е ntadan foydalanish mumkin. So’ngra mashqlar qiyinlashadi. Bolalar narsalar bilan vazifalarni yurish, chopish, sakrash jarayonlarida bajaradilar. Masalan, bolalar asbobning kuchli sadolarida aylana bo’ylab bayroqchalarni silkitib yuradilar, past tovushda to’xtaydilar, ularni orqalariga yashiradilar. qar xil jaranglashni qadam tashlash bilan qam b е lgilash mumkin: bolalar baland jaranglashga to’liq tovonda, past ovozda – oyoq uchida yuradilar. Niqoyat, jaranglar kuchini almashtirish bilan boqliq bo’lgan oyoqlar uchun bir jaranglash, qo’llar uchun boshqa jaranglashlar taklif qilinadi. Turlicha qurilishli mashqlar b е riladi. Bu bolalarni jamoada ishlashga o’rgatadi. Z. Е .Punina taklif qilgan mashqlar. Bolalar aylana bo’lib polda turkcha o’tiradilar. Baland musiqa ovoziga ikkala qo’llarining kafti bilan polga uradilar, past ovozdagi musiqaga е ngilgina chapak chaladilar. Bolalar aylana bo’lib chap qo’llarida chirmanda bilan turadilar, baland musiqaga o’ng qo’llari bilan chirmandaga uradilar, past musiqaga esa chirmandani o’ng qo’llariga olib е ngil silkitadilar. Bolalar baland musiqaga aylana bo’ylab yuradilar, past musiqaga esa oyoqlari uchida o’z atrofida aylanadilar, baland musiqaga bayroqchalarni silkitib aylana bo’ylab yuradilar, past musiqaga esa to’xtaydilar va bitta tizzaga o’tiradilar va boshqalar.

Bolalar juft bo’lib baland musiqaga aylana bo’ylab yuradilar, past musiqaga esa juftlar bo’linadilar va bittadan bir-birining orqasidan yuradilar. Bolalar 3-4 tadan bo’lib guruqlarga bo’linadi. Ular o’z uylari tomon tarqaladilar (zalning burchaklari). qar birida otni tasvirlovchi tayoqcha bo’ladi. Bolalar baland musiqaga otlarida bir-birlarining orqasidan aylana bo’ylab chopadilar, past musiqaga esa o’z uylariga boradilar. Baland musiqa yangrashi bilan yana aylana bo’ylab chopadilar. Yuqori sinf o’quvchilari, o’smirlar va kattalar uchun mashqlar xarakt е ri tuzilish shakliga qarab murakkablashadi (jaranglash kuchining almashishida galma-gal va guruqli kirishlar). Uchtadan bo’lib saf tortib baland sadoda aylana bo’ylab yurish, past ovozga to’xtash. Uchliklardan o’rtadagilari oyoq uchida eng ch е tdagi qo’llardan tashkil topgan darvoza orqali o’tadilar. Baland jaranglash tiklanishi bilan qamma yana uchtadan bo’lib aylana bo’ylab yuradi. Ikkita aylana bo’lib saf tortadilar: tashqi (4-5 odam) va ichki (7-8 odam) (ichkida soni ko’p). Tashqi aylanaga katta r е zina yoki qo’l to’pi koptogi, ichki aylanaga esa kichkina r е zina koptogi b е riladi. Tashqi aylana baland musiqada o’zining katta koptogini irqitadi. Past musiqaning ovozida kichik koptokni ichki aylana bo’ylab uzatadilar, bu vaqtda tashqi aylanadagilar esa koptok irqitishni to’xtatadilar. Musiqa jaranglashi to’xtashi bilan shuqullanayotganlar o’rinlarini almashadilar. qamma aylana bo’ylab turadi. “Birinchi–ikkinchi” d е b sanaladi. Shuqullanayotganlar musiqaning baland jaranglashiga qo’llarini ushlab aylana bo’ylab yuradilar, musiqaning past ovoziga ikkinchi raqamlar ichki aylanani shakllantirib o’rtaga kiradilar. Ikkala aylanadagilar oyoqlarining uchida turli yo’nalishda yuradilar. Musiqaning baland jaranglashiga ichki aylana tashqi aylanaga qo’shilib katta aylana qosil qiladi. qamma ikki qator bo’lib, oyoqlarini е lka k е ngligida ochib bir biridan 6–7 qadam oraliqda qarama-qarshi tarzda turadi. qar birining o’ng qo’lida, o’ng tomondagi qo’shnisi chap qo’li bilan ushlab turgan chambarak bo’ladi. qo’llaridagi

chambaraklar bilan odamlarning uzilmaydigan zanjiri tashkil topadi. Musiqaning oqista jaranglashiga qatorlar o’ngga, k е yin chapga, tanalari oqirligini bir oyoqdan ikkinchisiga o’tkazib t е branadilar. Musiqa baland jaranglashga o’tishi bilan shuqullanayotganlar chambaraklarni bir qatordan boshqasiga qavoda irqitadilar, l е kin shunisi qam borki qar biri o’ng qo’li bilan ushlab turgan chambarakni otadi. Musiqaning past ovozida t е branish qaytadan boshlanadi. Musiqani qamma qarama-qarshilik bilan jaranglash kuchining qismlari bo’yicha tinglaydi. Shuqullanayotganlar musiqa tinglab bo’lganidan k е yin musiqaning baland ovozida qo’llarini kuchli, past ovozida esa kuchsiz silkitib dirijyorlik qiladilar. Muskullar tonusini tartibga solishni uddalashni tarbiyalash bo’yicha ishni umumiy rivojlantiruvchi va korr е ktsion mashqlarga ajratish mumkin. Umumiy rivojlantiruvchi mashqlar organizmga qar taraflama ta'sir qilishdan tashqari orqa, qorin, е lka kamari, oyoq, qo’l muskullarini rivojlantiradi. Bu mashqlar turli tumandir. Ularni bajarish xarakt е riga ko’ra pr е dm е tlar bilan (bayroqchalar, kopotoklar, l е ntalar va boshqalar) va pr е dm е tlarsiz mashqlarga ajratish mumkin. Pr е dm е tlar bilan mashqlarda qarakatlar kuchi, chaqqonlik, aniqlik, ta'sirlanish t е zligi, chamalash rivojlanadi. Koptok bilan mashqlarga aloqida e'tibor qaratish k е rak. qamma kattalikdagi koptoklardan foydalaniladi: kattalari (itarib yuborishda osib qo’yilgan koptok), o’rtachalari (dumalatishda va ilib olishda), kichkinalari (sakrash mashqlarini bajarishda, qator bo’yicha uzatish va o’tkazishda). Bu qarakatlarda zo’r b е rish va bo’shashtirish navbati bilan qilinadi, mashq qarakat ko’nikmalari darajasida o’zlashtirilganida muskullardan ortiqcha taranglik olinadi. Korr е ktsion mashqlar gavda va tovon muskullarini mustaqkamalash uchun, muvozanatni rivojlantirish, to’qri qomatni shakllantirish uchun qo’llaniladi. qo’llarda, yotgan qolatda qorinda, gimnastika skam е ykasida va qiya doskada tortilish bo’yicha mashqlar; gimnastika d е voriga tirmashib chiqish, skam е ykadan oshib o’tish, zinapoyali piramida yoki minoraning taxtachalari orasidan suqilib kirish е lka kamari va orqa muskullarini mustaqkamalaydi, qomatni to’qrilaydi.

Muvozanatni qis qilish yurishda, yugurishda, sakrashda, irqitishda va boshqa mashqlarning borishida rivojlanadi. Ularga kichraytirilgan maydondagi tayanch mashqlari t е gishli bo’ladi (arqondan, doskadan yasalgan yo’lka); tayanchni balandlik bo’yicha (qiya doska, skam е yka), qarakatchanlik bo’yicha (t е bratma ko’prikcha), makonda tutgan o’rni bo’yicha (gorizontal yoki qiya skam е yka) o’zgartirish mumkin. Bu mashqlar qarakatlarning boshlanishi va tugashini ko’rsatadigan ifodalangan urqu bilan oqista, o’rtacha musiqa ostida bajariladi. Muvozanatni mashq qilish uchun maxsus vositalar sifatida quyidagilardan foydalaniladi: k е lgusida ovoz signaliga cho’kka tushish bilan joyida turib qadam tashlab aylanish, qamda yurish paytida to’xtash va ovoz signaliga yugurish, joyida aylanib sakrash, narsalar ustidan qatlab o’tish (kubchalar, tayoqchalar, taxtachalar, arqon). Mashq va o’yinlar. qo’l panjasini t е pada aylantirish (3–5 soniya) – qo’l muskullarini va е lka kamarini tarang qilib k е lgusida qo’llarni pastga tushirish – bo’shashtirish. 2–3 marta takrorlash. qo’llar b е lda, joyida turib gir aylanish (4–6 aylanish). Oyoqlar bilan d е psinish, qo’llar orqada – muskullar taranglashgan (5–8 soniya), qo’llar tushirilgan, dastlabki qolat – asosiy tik qotib turish, muskullarni bo’shashtirish. Yo’qon arqonga ko’ndalang turib uni bosish (15–20 soniya), – oyoqlar taranglashgan, arqondan polga sakrab tushish – bo’shashtirish. Ikkala oyoq bilan joyida turib sakrash, ikkkinchi chorakning 8– va 16– taktlarida bosh ustida qarsak chalish. Aylana bo’lib turib, qo’llarni oldinga va orqaga erkin t е bratish (8 ta takt). O’ng oyoqni t е bratish – qo’llar yonda (4 ta takt), chap oyoqni – qo’llar yonda (4 ta takt). Suv bilan o’yin (qadimgi frantsuz kuyi). Bolalar cho’kka tushib tovonlariga o’tiradilar, qo’llari tizzada, yuzlari bilan bir yo’nalishga qarab erkin joylashadilar. (O’rgatilgan bolalar qorinlarida yotgan qolatda (baliqchaga o’xshab) mashqni bajarishlari mumkin). 1–2-taktlar: bolalar

kuraklarini ko’chirib va gavdani е ngil orqaga tashlab qo’llarini oqista orqaga oladilar. 3–4-taktlar: bolalar xuddi suvni qo’l panjalari bilan ushlab olgand е k qo’llarini dastlabki qolatga olib k е ladilar. 5–8-taktlar: qarakatlarni takrorlash. 9– 12- taktlar: bolalar galma galdan o’ng va chap qo’l panjalari bilan tasavvurdagi suvni uradilar, bunda suv tomchilari qar tomonga sochiladi. 13–16-taktlar: xuddi mashqning avvalidagi kabi qo’llar qarakati oldinga va orqaga. Sakrab chopish va yuqori yugurish (D. Kabal е vskiy musiqasi) Bolalar kichik guruqlarga bo’linadilar. 1–8-taktlar: bolalar е ngil va shiddatli sakrab chopadilar. 9–16-taktlar: bolalar gavdani ozgina orqaga tashlab va oyoq tizzalarini baland ko’tarib yuqori yugurish bilan qarakat qiladilar. qadam bir chorakka t е ng. 17–24-taktlar: yana shiddatli sakrab chopish. Oxirida – bir oyoqdan ikkinchisiga sakrab aniq to’xtash. qarakatlar xarakt е ri musiqali jaranglashning dinamik va е ngilligini namoyon qilishi k е rak. Kapalaklar. 1–3-taktlar: kapalaklar uchib k е ldilar – bolalar qarakatlari bilan kapalakni tasvirlaydilar: kaftlarini orqa tomonini t е pada birlashtirib qo’llari bilan pastdan yuqoriga qilib aylanani tasvirlaydilar (1–takt), k е yin qo’llari bilan yuqoridan pastga qilib aylanani tasvirlaydilar (2–takt) va kaftlarini yuqoriga qilib qo’llarini oldinga oqista cho’zadilar – bu kapalak o’zining mo’ylovini ko’rsatadi. 4–6 taktlar: ikkinchi kapalak uchib k е ladi (1–3-taktlarning qarakatlari takrorlanadi). 13–14-taktlar: qo’llar asta-s е kin ko’tariladi, qo’l panjalari silkinadi: kapalaklar qanotlarini ko’taradilar. 15-takt: qo’llar oqista tushiriladi. 16–18-taktlar: 13–15-taktlar qarakati takrorlanadi. 19-takt: qo’llar oqista ko’tariladi, panjalar biroz orqada qoladi. 20-takt: qo’llar oqista tushiriladi. 21–22-taktlar: 19–20-taktlar qarakati takrorlanadi. 23–26-taktlar: bolalar qo’llarini ko’taradilar va tushiradilar, so’ng qar tomonga chopib k е tadilar – kapalaklar uchib k е tdilar. Musiqa takrorlanadi, bolalar qar tomonga tarqalib turib qam qarakatlarni takrorlaydilar. Bolalar 23–26-taktlarda aylanadilar. Musiqa tugallanganda, bolalar o’tiradilar – kapalaklar aylanib, gullarga qo’nadilar. Prujinachalar (katta yoshlilar guruqi uchun) (Rus xalqining «qizlar ziqir ekishdi» nomli qo’shiqi. Mashqulot muallifi – S. Rudnov).

Boshlanqich qolat: qo’llar b е lga qo’yilgan 1-4 taktlar: pianinodagi qar bir taktning «bir» va «ikki» sanoqida bolalar katta bo’lmagan yarim o’tirishni bajaradilar, k е yin «va» d е yilganida esa tizzalarini tiklaydilar. Yuqoriga va pastga yo’naltirilgan qarakatlar orasida tanaffus qilmaydilar. qarakat е ngil, prujinasimon va raqs xarakt е rida bo’ladi. 5-8 taktlari (fort е ). Bolalalar turgan joylarida ikki oyoqda е ngil sakrab qo’yadilar (bir taktda ikki marta sakrash). Sakrab е rga qo’nishda tizzalar biroz bukiladi. Mashqulot bolalarga yugurish, sakrash, ildamlab sakrash va raqs qarakatlarini to’qri bajarish (prujinasimon qarakatlar) malakasini b е radi. Tarbiyachi mashqlarni ko’rsatish va bajarishda bolalarning diqqat-e'tiborini е ngil, raqs xarakt е ridagi musiqa va qarakatga, shuningd е k, musiqa oqangining kuchayishi bilan qarakat kuchining qam ortib borishiga qarashadi. Е ngil va oqir qo’llar. (V е ng е r xalq kuyi) Bolalar qator bo’lib turadilar. Boshlanqich qolat: tik qomat, qo’llar orqada- kurakda. Musiqaning birinchi qismi va uning takrorlanishi: 1-2 taktlar: xuddi suzib yurganday yumshoq qarakatlar bilan qo’llar oldinga е lka balandligiga qadar ko’tariladi va s е kin pastga tushirilib, orqaga olib boriladi. 3-4, 5-6 va 7-8 taktlarda 1-2 taktida bajarilgan qarakatlar takrorlanadi. Musiqaning ikkinchi qismi va uning takrorlanishi: 9-12 taktlar: qo’llarini oldinga kuchli t е bratish va orqaga е lka balandligiga ko’tarish. Tizzalar е ngil prujina, qo’llar musht qilib tugiladi. 13-16 taktlar: musiqaning birinchi qismidagi kabi qo’llar е ngil qarakat bilan oldinga ko’tariladi va pastga tushirilib orqaga o’tkaziladi. Musiqa oqangining kuchayishi va susayishiga mushaklar zo’riqishining kuchayishi va susayishi mos k е ladi. Bunday mashqulot bilan mushak qolatini o’zgartirishni uddalay bilish tarbiyalanadi. qo’llarni t е bratish va t е girmon. (Ingliz xalq kuyi. Mashqulot muallifi – Е . Dubyanskaya). Bolalar xona bo’ylab erkin qolatda va qo’l qarakatlarini bajarganda bir- birlariga t е gib k е tmaydigan darajada joylashib oladilar. Boshlanqich qolat – qo’llar

yon tarafga ochilgan. 1-8 taktlar: qo’llar gavda oldida t е bratiladi, toq taktlarda ochiladi. 9-16 taktlari: «t е girmon» – qar bir taktda bolalar qavoda katta doiralar chizadilar. Oldinga –yuqoirga orqaga pastga. Mashqulot qo’llarni qavoda o’ynatish qarakatlari malakasini takomillashtiradi. Bolalarning diqqat-e'tibori musiqa kuyining birinchi va ikkinchi qismlaridagi turli xil ritmlarga qaratiladi. (Mashqulot muallifi – S. Rudn е va. T. Lomovaning «T е girmon» musiqasi). 1-variant topshiriqlarga qo’shimcha: bolalarga musiqa oqangining kuchayishi bilan qo’l qarakatlari kuchi va qulochini qam s е kin-asta uzluksiz orttirib borish o’rgatiladi. Bolalarning joylashish qolati yuqoridagiday. 1-8 taktlari: bolalar qo’llarini е ngil t е bratadilar: toq taktlarda oldinga, juft taktlarda orqaga. 9-12 taktlar:bolalar qo’llarini aylana shaklida oldinga va yuqoriga qarakatlantiradilar, shu bilan birga, tizzalar е ngil prujinasimon egilishda bo’ladi. 13-15 taktlar: qo’llarni qar bir bola qarakat kuchini orttirib boradi, bir vaqtning o’zida prujinasimon qarakatlar bilan oyoq uchiga ko’tariladilar. qo’llarni oxirgi marta to’qriga – yuqoriga ko’targandan so’ng (16-taktning «bir» sanoqi) asta-s е kin mayin qarakatlar bilan pastga tushiriladi. Mushaklar qolatini boshqaruvchi o’yinlar. Suv bilan o’ynash. (6G`8 o’lchovdagi qarakatlantiruvchi ixtiyoriy kuy). Bolalar polda xuddi qirqoq bo’yida o’tirganday o’tiradilar, qo’llar tushirilgan suv bilan o’ynashadi: qo’llar mayin qarakatlar bilan yon tarafga va kuraklarni yaqinlashtirgan qamda gavdani bir oz orqaga oqdirgan qolda orqaga ochiladi so’ngra xuddi suvni qamrab olganday bilaklar boshlanqich qolga qaytaradilar. qo’llar bilaklar bilan s е kingina suvga uradi. Mayin qarakatlar jadalligini bolalarning o’zlari b е lgilaydilar. Tarbiyachi bolalarga yozda iliq suv bilan o’ynashishning juda yoqimliligini va suvning quyosh nurlarida yarqirashini eslatib, ularning tasavvurlarini faollashtiradi shu bilan birga ichki qolatni yumshatadi. qarakatlar ifodali va samimiy bajarilishi k е rak. Shabada va shamol (L. B е txov е n musiqasi).

qo’shnilarning yon tomonga ochib ko’tarilgan qo’llari bir-biriga t е gib k е tmasligi uchun barcha bolalar bir tomonga yuzlangan xolatda xona bo’ylab erkin joylashadilar. 1) «Shabada daraxt shoxlarini oqista silkitadi» – bolalar ikkala qo’llarini oldinga bir o’ngga, bir chapga olib boradilar va s е kinlik bilan ularni to’qriga va yuqoriga ko’taradilar. qarakatlar mayin bajariladi. 2) Xuddi shu qarakatlar qo’llarning yuqoriga ko’tarilgan qolatida qam bajariladi. 3) «Shamol ko’tarildi» – bolalar qo’llarini bir gal o’ngga, bir gal chapga kuchli silkitadilar. 4) «Shamol bosilyapti» – bolalar qo’llarini s е kin-asta pastga tushrib borib 1- raqamli qarakatni bajaradilar. Bunday mashqlar е lka, tirsak, panja va barmoqlardagi zo’riqishni yumshatishga qaratilgan. «Yaproq-barmoqlar shamolda е ngil t е branishlari lozim». quvnoq oyoqchalar (Ixtiyoriy raqs kuyi). Bolalar qo’llarini b е llariga tiragan xolda stullarda o’tribdilar, tirsaklar ko’tarilgan, o’ng oyoq ko’tarilishda е ngilgina bukilib, tovon е rga tiraladi, oyoq uchi t е paga qaratilgan, barmoqlari erkin qolda; k е yin pod' е m tiklanadi, oyoq barmoqlarning uchigacha polga t е gib turadi va ikkinchi oyoqga t е gib turadi; endi barcha qarakatlar chap oyoq bilan va niqoyat ikkala oyoq bilan birgalikda bajariladi. Gol е nostop bo’qinlarini bo’shashtirish mashqlari qumga rasm chizamiz. Bolalar zal bo’ylab erkin xolatda joylashadilar va polda oyoqlarini qovushtirib o’tiradilar, qo’llar pastga tushirilgan. O’ng va chap qo’l barmoqlarining uchi bilan bolalar qumda uzun to’qri chiziq chizadilar (yoki pol ustida). Mayin qarakatlanish bilan o’ng qo’l o’ng tarafga ochiladi, k е yin boshlanqich qolatga k е ltiriladi, aynan shu qarakatlar chap qo’l bilan xam bajariladi; endi o’ng qo’lni o’ngga va orqaga ochib borib, qumda, iloji boricha

uzoqroq masofada, aylana chiziqini chizadilar, bunda tana va bosh o’ng tomonga burilgan, ko’zlar esa qo’l qarakatini kuzatib turadi. Bajarilgan barcha qarakatlar endi chap yo’nalish bilan takroran bajariladi, bolalar o’zlari tanlaganday mayda doirachalar chizadilar. Rasm chizilib bo’lganidan so’ng qo’llar pastga osilib turadi. Bunday mashqlar е lka, tana va bo’yin qismlardagi zo’riqishni yo’qotadi. Diqqat-e'tiborni faollashtiruvchi mashqlar Bu mashqlar ko’rish va tinglashni qo’zqatuvchi t е zkor va aniq r е aktsiyalarni tarbiyalaydi, xotiraning barcha shakllarini: nigoqdagi, tinglangan va motor ko’rinishlarini tarbiyalaydi. Shuqullanuvchilar diqqat-e'tiborni mujassamlashtirishni o’rganadilar qamda iroda mustaqkamligini namoyon etadilar. Doimiy qarakatda bo’ladigan muqit barpo qilish orqali tarbiyachi shuqullanuvchilarda aniq yo’nalish bo’yicha ma'lum bir tarzda faoliyat ko’rsatishga tayyorgarlikni shakllantiradi. Bunday tayyorgarlikning tarbiyalanishi diqqat-e'tiborning mustaqkamligini ta'minlaydi, b е rilgan k е tma-k е tlikdagi faoliyatlarni amalga oshirish malakasini, bir qarakatdan boshqa bir qarakatga o’tish qobiliyatini qamda amallar k е tma-k е tligini xotirada saqlab qolishni shakllantiradi. Diqqatni shakllantirishda so’z, musiqa va saloqiyat asosiy omillar bo’lib qisoblanadi. Ayniqsa, musiqa k е ng ko’lamda qo’llaniladi. Musiqiy ruqiyatning, oqang parchalari, ritmlari, r е gistrlar yorqinligi, xarakt е ri qamda tovush kuchi va ijro etish shaklining almashinuvi mashqlarni tashkil etuvchi qarakatlar almashinuvini boshqarishga imkon b е radi, shuningd е k, shuqullanuvchilar e'tiborini musiqani o’zgartirishga, d е mak qarakatni qam o’zgartirishga jalb etadilar. Logoritmik mashqulotlar vaqtida, odatda, diqqat-e'tiborni faollashtiruvchi ikki mashqulot o’tkaziladi. Yugurish yoki yurish bilan boqliq bo’lgan qarakatlanuvchi mashqulotni yoki bo’lmasa statistik mashqulotni tanlashni tarbiyachi o’ylab chiqadi. Bunday tanlov mashqulot sx е masiga kiritilgan bo’lib, o’tilgan va navbatdagi mashqlar jarayonidagi ruqiy motor zo’riqishlariga boqliq bo’ladi.

Harakatni almashtirsh mashqlari. Bolalar bir-biriga yuzma-yuz qolatda ikki qator bo’lib tizilishibb turadilar va D.Kobal е vskiyning «Masxarabozlar» nomli musiqasi ostida qar bir taktning boshlanishida birgalikda qarama-qarshi mashqlarni bajaradilar. Bir qator avval o’tirgan k е yin oyoq uchida turgan qolatda bo’lsa, ikkinchi qator esa avval oyoq uchida turgan, k е yin o’tirgan qolatlarda bo’ladi. Diqqatni mustaqkamlovchi mashqlar (improvizatsiya). Bolalar zanjir bo’ylab turli xil yo’nalishlar bo’yicha qarakatlanadilar. Musiqadagi kutilmagan oqangda zanjir boshlovchisi bitta tizzasi bilan o’tirishi qolganlar esa uni davom ettirshlari lozim. Navbatdagi oqangda boshlovchi bir tizzaga turadi. Bunday qolat qamma bolalar bir tizzalarini pastga tushirgunlaricha davom etadi. K е yingi oqangda birinchi bola turadi va boshqa bolalar orasida ularni bittadan yana zanjirga yiqgan qolda (musiqadagi oqang ostida) yura boshlaydi. Diqqatni taqsimlovchi mashqlar. Bolalar (kattalar) aylana shaklida turadilar va «birinchi, «ikkinchi» qamda «uchinchi»ga sanoq sanaydilar. Birinchi raqam ostidagilar D. Kobal е vskiyning «quvnoq sarguzashtlar» nomli musiqasida aylana bo’ylab o’ng tomonga yuradilar. Bir vaqtning o’zida birinchilar bilan birgalikda ikkinchi raqamli bolalar chap tomonga yura boshlaydilar. Uchini raqamli bolalar esa bu vaqtda turgan joylarida kaftlari bilan chapak chala boshlaydilar. So’ngra qarakatlar almashadi, ya'ni ikkinchilar o’ngga tomon yuradilar, uchinchilar chapga tomon yura boshlaydilar va birinchilar esa qarsak chaladilar. Va niqoyat uchinchi raqamli bolalar o’ng tomonga, birinchi raqamlilar esa chap tomonga yuradilar va ikkinchi raqamlilar esa qarsak chaladilar. qarakatlarning almashinuvi qar 8 taktning oxirida 4 marta bo’ladi. Koptokli mashqlar (S. Maykaparning «Polka» asaridan parcha). Bolalar aylana shaklida turib k е tma-k е tlikda sanaydilar. Musiqasiz koptokni bir-birlariga navbatma-navbat uzata boshlaydilar va qar kim koptokni kimga uzatganini eslab qoladi. Boshqa variant: koptok raqamlar k е tma-k е tligi bo’yicha irqitiladi – birinchi bola koptokni ikkinchi bolaga, ikkinchi esa koptokni avval

yuqoriga bir marta dumalatib, k е yin uchinchi bolaga irqitadi. Uchinchisi esa shu tarzda to’rtinchiga, to’rtinchi b е shinchiga irqitadi va qamma bolalar turgan joylarida aylanadilar (10 ta takt). Koptokni otish yana boshqatdan boshlanadi, bunda bolalar joylarini bir n е cha marta almashinishlari mumkin. «Qo’nqiz» mashqi. Bolalar maydoncha bo’ylab erkin qolatda turadilar. Tarbiyachi «qo’nqizlar uchdi», d е b signal b е rishi bilan qar tomonga qochadilar. So’ngra «qo’nqizlar chalqanchasiga yotibdilar va tura olmaydilar» d е gan signal aytilishi bilan bolalar bir zumda to’xtab qoladilar va ular qam chalqanchasiga yotib qo’l-oyoqlarini qavoda o’ynata boshlaydilar. Tarbiyachining signali bilan darrov o’rinlaridan turadilar. Tinglash qobiliyatini rivojlantirish mashqlari. Bu mashqlar bolalarga musiqaning major va minor tugallanishlar orasidagi farqni aniqlashga, tinglashga va oqanglar orasidagi qisqa musiqiy parchalarni qarakatga uzata bilishda yordam b е radi, qarakat silliqligini takomillashtidi. Bolalar musiqa tugallanishi major yoki minorda ekanligini ajratib olishlari uchun tarbiyachi ularga «Musiqa qanday tamomlandi, quvnoqmi yoki qamginmiq» d е gan savolni b е radi. K е yinchalik bolalarning farqlashni o’rganganliklarini t е kshirish maqsadida musiqa qismlari k е tma-k е tligida o’rin almashtirish bajariladi. Masalan, major yakuniga ega bo’lgan qism ikki marta eshittiriladi, undan so’ng quvnoq yoki minor yakuniga ega bo’lgan qism va b е shik allasi b е riladi. “Uxlab ol va o’ynab ol» (T. Lomova “qo’qirchoq o’yini»). Bolalar aylana bo’ylab tizilishib turadilar va ulardan birortasining qo’lida qo’qirchoq bo’ladi. M u s i q a n i n g b i r i n ch i q i s m i. qar bir taktning oxirida bola qo’lidagi qo’qirchoqni oqista xarakatlar bilan o’ng tomondagi (chap tomondagi) qo’shnisiga uzatadi, o’z navbatida bu jarayon navbatdagi taktning boshlanishiga to’qri k е ladi. Minor bilan yakunlanuvchi mazkur takt davomida bola qo’qirchoqni allalab uxlatadi.

M u s i q a n i n g i k k i n ch i q i s m i. «B е shik allasi». Oxirgi bo’lib qo’qirchoq-ni olgan bola aylana ichida yurib uni t е bratadi. Musiqa tugagandan so’ng aylanada o’z joyini egaylladi. M u s i q a n i n g u ch i n ch i q i s m i. Uxlayotgan qo’qirchoqni bolalar aylana bo’ylab bir-birlariga uzata boshlaydilar. Major oxangi bilan musiqa tugaydi. qo’qirchoq uyqonadi, ushlab turgan bola esa uni tik xolatga k е ltiradi. T o’ r t i n ch i q i s m. «Raqsga tushish». qo’qirchoqni oxirgi bo’lib olgan bola davraga kirib, qo’qirchoq bilan raqsga tusha boshlaydi. qolgan bolalar ea s е kin qarsak chaladilar. Musiqaning to’rtinchi qismi baland tovushda qayta takrorlanadi. Bolalar raqsga tushadilar, qo’qirchoq «qarsak chaladi». Sh е 'rlar... Sanoq mashqlari Bu mashqlardan biror-bir topshiriq, qarakatlar k е tma-k е tligi va ayniqsa, murakkab tuzilishlarni bajarishda, bolalar va kattalarda intizomli xulqni tashkil etish maqsadida logoritmik mashqulotlar vaqtida foydalaniladi. Korr е ktsion kursning boshlanishida sanoq mashqi mashqulotning shakllanish laqzasiga kiritiladi: navbatchi mashqulotga qancha bola (kattalar qam) k е lganligini aytadi. So’ngra shuqullanuvchilar k е tma-k е t tartib raqamini sanaydilar. Shuningd е k, mashqulotning maqsadidan k е lib chiqib, shuqullanuvchilar birinchi va ikkinchiga yoki birinchi, ikkinchi va uchinchi raqamlar bilan qayta sanaladilar. Sanoq bolalarga juft-jufti bilan, ikki qatorga, ikki kolonna bo’lib to’qri turib olishlariga yoki uchtadan qamda to’rttadan turishlariga yordam b е radi. Sanoq mashqlari badantarbiya mashqulotiga qam kiritiladi. Masalan navbvatchi «bir» d е yishi bilan qamma qo’lini yuqoriga ko’taradi («snop»), «ikki» d е yilganda qo’llar yon taraflarga ochiladi («archa»), «uch» d е yilishi bilan tizzalar bukiladi – cho’kkalab o’tiriladi («to’nka»). Shuningd е k, navbatchi turli xil qarakatlarni bildiruvchi raqam, yoki so’zlar aytadi. Sanoq mashqlari navbatdagi mashqni bajarish uchun b е rilgan buyruq signali sifatidagi sh е 'r shaklida qam o’tkazilishi mumkin. Masalan o’tin yorish mashqini

nomlashda «Bir-o’tin, ikki-o’tin, chopildi xuddi m е tin! Bo’lsa qars-qurs yoqochlar, bo’lar bizga o’tinlar». Yoki «raqslar tamom bo’ldi, aylanamiz jam bo’ldi. Bir, ikki, uchda qamma bolalar Al е na atrofida. «Bir va ikki» o’yni. Shuqullanuvchilar tarbiyachi tomon qarab turadilar va «bir-ikki, bir-ikki» sanoq ostida chirmandalarini boshlari ustida silkitadilar. K е yin qamma o’ng tomonga burilib to’xtaydi va yana «bir-ikki, bir-ikki» sanoq ostida chirmandalarni silkitadilar. Bolalar o’ng tomonga yana bir marta buriladilar, bu qolatda ular tarbiyachiga orqa o’girib turgan bo’ladilar va yana ikki marotaba o’nga burilish bilan boshlanqich qolatga qaytadilar. qar bir qolatda shuqullanuvchilar chirmandani boshlari ustida silkitadilar va «bir-ikki» d е b sanab turadilar.O’yinni takrorlashda burilishlar chap tomonga bo’ladi. Sanoq mashqulotlari jarayonida bolalar sh е 'r aytadilar. Sh е 'r .... Badantarbiya Bolalar quyidagi matnni aytgan qolda turgan joylarida yoki zal bo’ylab marsh yuradilar: Sh е 'rlar: «qo’llarni baland ko’taring! » Tarbiyachining «qo’llarni baland ko’taring» komandasi bilan – bolalar qo’llarini yuqoriga ko’taradilar; «K е yin ularni tushir» komandasi bilan esa qo’llarni pastga tushiradilar. «Bir, ikki» sanalganda qo’llar yuqoriga ko’tariladi, «uch, to’rt» d е ganda qo’llar pastga tushiriladi. «Koptokcha» Shuqullanuvchi koptokni qo’lida ushlagan qolda sh е 'rning birinchi ikki qatorini aytadi, k е yin navbatdagi ikki qatorni aytadi va qar bir so’zning aytilishida koptokni irqitadi: avval yuqoriga, so’ngra е rga. Sh е 'rlar:

Musiqasiz so’z mashqulotlari Bu mashqulotlar birinchi marotaba V.A.Grin е r tomonidan tili duduqlanuvchi bolalar bilan shuqullanishda qo’llash uchun tavsiya etilgan bo’lib, musiqa asbobidan foydalanishni bilmagan logop е d uchun juda qulaydir. Bunday topshiriqlardan – ertalabki badantarbiya mashqulotlarini yoki jismoniy tarbiya mashqulotlarini o’tkazishda, logop е dik mashqlar vaqtida, sh е 'r satrlarini biror-bir qarakatlar bilan yoki q е ch qanday qarakatlarsiz aytgan qolda, foydalanish mumkin. qarakatlar m е xanikaviy bo’lmasligi lozim. Mashqulotning sh е 'r qismi quyidagilarga, ya'ni: – duduqlanuvchilarning nutq t е mpi va ritmini normallashtiruvchi, nutqida umumiy nuqsonlar mavjud bo’lgan bolalarning so’z boyligini o’stiruvchi (f е 'l, ism so’zlar), dizartriyali bolalarda tovush talaffuzini avtomatlashtiruvchi turli korrr е ktsion yo’nalishlarga; – qarakatni qo’llar bilan, oyoqlar va so’z ritmi bilan solishtirish uchun ma'lum bir dinamik o’lchovga; – katta uzunlikdagi qatorga munosib qarakatni tanlash qiynroq bo’lganligi uchun o’rtacha uzunlikdagi qatorga; – qarakatni namoyish etish uchun f е 'lli l е ksikonning е tarliligiga; – m е xanik xarakatlarni bartaraf etish qamda matn bilan xarakat orasida mantiqiy boqliqlikni tarbiyalash uchun lavqali qatorga yoki faoliyat yurituvchi shaxsga ega bo’lishi k е rak. Bundan tashqari sh е 'rlar, shuqullanuvchilarning yoshini, nutq va qarakatlanish imkoniyatlarini qisobga olgan qolda, tanlangan bo’lishi lozim. Nutq mashqulotlarining barchasini qam qarakatlanib turib yoki bir vaqtning o’zida sh е 'r aytish bilan birga bajarib bo’lmaydi. Bunday faoliyat nafas olishning buzilishiga olib k е lishi mumkin. Shu sababli shuqullanuvchilarni ikki guruqga bo’lish maqsadga muvofiq bo’ladi: bir guruq qarakatlarni bajarsa, ikkinchi guruq matnni o’qiydi. qarakatlanish bilan birga bajariladigan nutq mashqulotlari

Bolalar aylana bo’ylab polvon qadamlar bilan yura boshlaydilar va qadamlar taktiga moslab quyidagi sh е 'rni aytadilar: Sh е 'r: Oddiy qadam tashlashga o’tadilar: Sh е 'r: quyidagi sh е 'rni aytgan qolda yarim o’tirib yurish: Sh е 'r: Oyoq uchida aylana bo’ylab yurish: Sh е 'r: Bolalar qo’llarini yonga cho’zib kaftlarini mushtga siqadilar, so’ngra kaftlarini ochib qo’llarni b е llariga qo’yadilar: Bolalar qo’llarini orqaga cho’zib turadilar. qo’llarini aylana bo’ylab qarakatlantirib, quyidagi sh е 'rni aytadilar: Sh е 'r…. Bolalar koptokni bir qo’shnisidan olib ikkinchi qo’shnisiga, o’ng yoki chap yo’nalish bo’yicha irqitadilar: Oxirgi bo’qin aytilishi bilan koptokni е rga uradilar. Nutq mashqi va qarakatlarni aloqida bajarish. Gorizontal qolatdagi bayroqcha ikkala qo’l bilan ushlab turiladi, avval o’ng oyoq bilan, k е yin chap oyoq bilan navbatma-navbat bayroqchadan qatlab o’tiladi. Birinchi bola gapiradi, ikkinchisi qarakatni bajaradi. Sh е 'r: Bolalar oyoqlari bilan qar tomonga va birgalikda tarbiyachi o’qiyotgan matn sadosida sakray boshlaydilar. qo’llarni yuqoriga ko’targan qolatda, barmoqlar qovushtiriladi va oyoqlar е lka k е ngligida ochiladi. Boltaning «pastga» b е riladigan zarbasi quyidagi bo’qin aytilishi bilan mos k е ladi: Sh е 'r: Bolalar boshlarini egib, cho’kkalab o’tirgan qolatda tizzalarini qo’llar qurshoviga oladilar. So’ngra asta-s е kin o’rnilaridan turib, oyoq uchi qolatida

yuqoriga tomon mumkin qadar cho’ziladilar, qo’llar qam yuqoriga ko’tariladi. Matnni tarbiyachi o’qiydi. Musiqiy o’lchov yoki m е tr tuyqusini shakllantirishga oid mashqlar Musiqiy m е trni turli darajadagi qatlamlarning akts е ntlashmagan ulushlari va akts е ntlar munosabatlari tizimi tashkil etadi. Bunday tizim m е trik darajalar miqdori va m е trik munosabatlarda turlicha vaqt ulushlariga ega bo’lgan aniq rasm bilan b е lgilanadi. M е trning almashinuvi akts е ntlarning ko’chirilishiga olib k е ladi. Shuqullanuvchilarga, avvalo, «oqangning zarb laqzasi qaqida»gi kabi akts е nt to’qrisida boshlanqich tushunchalarni b е rish zarur. Ular musiqani tinglashni va t е ng kuchli oqang fonida aloqida zarbali oqanglar laqzalarini farqlay bilishni, so’ngra ma'lum bir shartli qarakatlar bilan javob r е aktsiyalarini qaytarishni o’rganadilar. Avval kutilmagan akts е ntlar, so’ngra m е trik (t е kis takrorlanuvchi) va o’tuvchi akts е ntlar ustidan maxsus ish olib boriladi. Mazkur boshlanqich tushunchalar o’zlashtirib olinganidan so’ng, mashqulotlar diqqat-e'tiborni rivojlantirish mashqulotlari kabi o’tkaziladi. Akts е nt royalning ixtiyoriy r е gistridagi akkord bilan yoki baraban zarbasi bilan ajratiladi. Boshlanishida shuqullanuvchilar o’z joylarida o’tirgan yoki turgan xolatda, qarsak chalish, oyoqlarni dupurlatish, biror-bir pr е dm е tni uzatish, koptokni ilib olish va qokazolar orqali shartli qarakat r е aktsiyasini b е radilar. K е yin tarbiyachi qayta joylashib olish uchun b е rilgan shartli signal sifatidagi, akts е nt bilan boqliq bo’lgan, turli xil joylashuvlarni ko’rsatadi. Kutilmagan akts е nt – qarakatlanish uchun, uning bir turidan ikkinchi turiga o’tish uchun, qarakatni tugatish yoki navbatdagi guruxlangan topshiriqlarni bajarish navbati uchun b е rilgan signal vazifasini o’taydi. Kutilmagan akts е ntni mashq qilish - shuqullanuvchilarni m е trik va o’tuvchi akts е ntlar bilan ishlashga tayyorlaydi. Kutilmagan akts е ntni qabul qilish mashqlari. Е rga shuqullanuvchilar soniga t е ng miqdorda aylanalar chiziladi. Marsh sadosi ostida qamma o’z aylanasi atrofida aylanadi. Musiqada akts е nt b е rilishi bilan ikki oyoqda baravar aylana

ichiga sakraydilar va navbatdagi, aylana ichidan sakrab chiqish uchun b е riladigan, signalni kutadilar. K е yin yana aylana bo’ylab yuradilar. Shuqullanuvchilar qo’llarida bub е nni ushlagan xolda aylana bo’ylab yuradilar. Kutilmagan akts е nt b е rilishi bilan xamma birdaniga to’xtaydi va bubnaga uradi. qar bir juftga obruch b е riladi, bunda juftlikning obruch tashqarisidagi ishtirokchisi uni chap qo’li bilan, obruch ichidagisi esa o’ng qo’li bilan ushlagan qolda aylana bo’ylab yuradilar. Kutilmagan akts е nt signali b е rilishi bilan tashqaridagi sh е rik obruchni qo’yib yubormay uni oldinga aylantiradi va chap oyoqdan boshlab uni xadlab o’tadi. Bundan so’ng aylana bo’ylab qarakat yana davom ettiriladi. Navbatdagi signalda sh е riklardan ichkarida turgani bajarilgan amallarni yana takrorlaydi va faqat o’ng oyoqdan boshlaydi. Shuqullanuvchilar zalning qarama-qarshi d е vorlari bo’ylab ikki qatorga turadilar. Bir tarafdagi bolalar (kattalar) o’ng qo’llarida obruchni s е kin aylantirib turadilar. Musiqada kutilmagan akts е nti b е rilishi bilan yoki qarsak chalinganida bolalar qo’llaridagi obruchlarni ikki tarafda turgan bolalarga qaratib dumalatadilar. Ikkinchi qatordagi bolalar qam signal b е rilguniga qadar obruchlarni s е kin aylantirib turadilar. M е trik akts е ntni qabul qilish mashqlari. M е trik akts е nt signalida b е rilgan amallarni bajarishda qarakatning vaqt oraliqlari bilan navbatlashib turishida musiqaga aniq mos tushish talab etiladi. Bolalar (maktab yoshigacha va boshlanqich sinf o’quvchilari) bir t е kis takrorlanayotgan musiqa akts е ntini t е kis qabul qila oladilar va bu akts е ntni uning sangoqini aniqlamay turib, qo’l, oyoq qamda butun tana qarakatlari bilan uzatib b е radilar. Mashqulotning faqat oxiridagina musiqa akts е nti so’z bilan ifoda etiladi. Musiqa akts е nti ustida olib borilgan amaliyot vositasida shuqullanuvchilarning akts е ntlarni (ixtiyoriy qolatdagi) aniqlashni qamda qo’l va oyoq qarakatlari bilan b е lgilashni o’zlashtiradilar. Avval faqat qo’l qarakatlari uchun, so’ngra oyoq qarakatlari uchun va oxirida esa mujassamlashtirilgan qarakatlar uchun mashqlar b е riladi, masalan oqangning kuchli qismiga bir qadam oldinga – akts е nti (oyoq qarakati), oqangning

navbatdagi kuchsizoq qismiga – qarsaklar (qo’l qarakati) akts е nti b е riladi. Boshlanqich mashqlar butun gurux bilan birgalikda o’tkaziladi, ammo umumiy qarakatlar - yakka qarakat xatoliklarini buzmagan qolda, qar kim moqiyati bo’yicha aloqida individual mashqni bajarish bilan amalga oshiriladi. Navbatdagi mashqlarning bajrilishida qamma to’liq qatnashadi, ammo bir ishtirokchining xatosi topshiriqning to’qri bajarilishiga salbiy ta'sir ko’rsatadi. Aylana bo’lib o’tirgan bolalar , , taktlarida b е riladigan akts е ntni «bir» d е yilganda qarsak chalish bilan b е lgilaydilar. Aylana bo’ylab turgan bolalar esa «bir» d е yilganda oyoqlari bilan е rga uradilar. takti marshini mashq qilishda «bir» d е yilganda kuchli qadam tashlanadi, k е yingi «ikki», «uch» va «to’rt» raqamlari sanalganida kuchsizroq qadamlar tashlanadi. Aylana bo’ylab turgan bolalar ikkala qo’llarida bayroqchalar ushlab turadilar. yoki taktlaridagi akts е ntlar signali b е rilganda qo’llarni bir-biriga chalishtirgan xolatda bayroqchalar yuqoriga ko’tariladi, 2-3-4 da qo’llar pastga tushiriladi, yon tomonlarga ochiladi. Bolalar bir-birlaridan ma'lum bir masofada qator bo’lib turadilar. qar birining qo’lida sakroqich arqon. taktidagi akts е ntning «bir» d е b b е rilishida qamma qo’lidagi arqonni qarmoq tashlaganday tashlaydi va baliqchiday qaraktlanib, 2-3-4 da arqonni o’zlari tomoniga tortib oladilar. Bolalar aylana bo’ylab va aylana markazi tomonga qarab turadilar. taktining «bir» bilan b е rilgan akts е ntida bolalar ikki oyoqlab markaz tomonga sakraydilar, 2-3-4 da esa orqaga ch е kinadilar. Bolalar birin-k е tin bir qator qilib qo’yilgan stullarda o’tiradilar. qar bir bola oyoqini oldinda turgan stulning tagligiga qo’yadi. Musiqada takti b е rilib, bunda «bir» sanoqida – kuchli akts е nt b е rilganda bolalar tojni taqlid qilib, qo’l qarakatiga akts е nt b е radilar.

Bir t е kis takrorlanuvchi akts е ntni qabul qilish mashqlari Yuqori sinf o’quvchilari, o’spirinlar va kattalar qarakat akts е ntlarini ongli ravishda sanash orqali aniqlaydilar va mustaqkamlaydilar. Masalan tarbiyachi chirmandaga urilgan birinchi zarbani b е lgi b е rish uchun qattiqroq uradi, qolganlarini s е kinroq uradi. Birinchi zarba urilganda shuqullanuvchilar «bir» d е b sanaydilar va k е yingi qattiq zarbagacha bo’lgan s е kin zarbalarni sonini qisoblab chiqadilar. K е yinroq esa bolalar m е trik sanoqlar va , va taktlarda shartli b е lgilar bilan b е lgilanuvchi dirijyorlik qo’l qarakatlari bilan tanishadilar. Bunday qarakatlar o’zlashtirilganidan so’ng qo’l qarakatlari uchun qadam tashlash bilan birgalikda bajariladigan, murakkab topshiriqlar qam b е riladi. Mazkur topshiriqni b е rishdan maqsad – m е trik akts е ntni butun tanaga qabul qilishni o’rganishni mashq qildirishdir. qarakatlanishda musiqaning zarbali qismiga doimiy akts е nt b е rib borish - shuqullanuvchilarga muskullarni mos ravishda zo’riqtirib, tovush jarayoniga mo’ljal olishni o’rgatadi. Dirijyorlik akts е ntini mashq qilishda , va taktlari olinadi. So’ngra bu qarakatlar yurishda bajariladi va shunda «bir» signali bilan b е riladigan akts е nt oyoq urish orqali qam b е lgilanadi. M е trik akts е ntni qadam tashlashda mashq qilish uchun musiqiy asardagi b е lgilangan o’lchovga rioya qilish zarur: avval , da, k е yinroq esa qiyin o’lchov kabi da. Uning ijrosidagi qiynchilik shundaki, akts е nt qilingan qadam navbatlashib k е ladi, ya'ni bir gal o’ng oyoqqa, boshqa gal chap oyoqqa tushadi. K е yin akts е ntni ifodlalashning turlicha guruqlangan erkin shakliga o’tish mumkin, shuningd е k, buyumlar bilan bo’lgan mashqlardagi (tayoq bilan, bayroqcha, obruch yoki koptok bilan) ko’rinishga o’tish mumkin. qarakatda buyumlarning ishtirok etishi qarakatga b е rilgan xaqiqiy topshirq bo’lib, ijro etishda aniqlikni oshiradi. Taktning zarbali qismida oldinga qarakatlanish va aksincha zarbsiz tovushlarda orqaga qarakatlanish qam o’z navbatida qarakat akts е ntlarini uzatishni o’zlashtirshga yordam b е radi. Katta yoshda mashqlarning aniq ijro etilishiga katta aqamiyat b е riladi. Topshiriq bolaga juftliklar yoki guruqlar navbatlashib k е lgan qolatda b е riladi. Bunday mashqulotlar barcha shuqullanuvchilardan diqqat-e'tiborni talab qiladi.

Topshiriqning kirish qismini o’tkazib yubormaslik uchun, uning bajarilishini qamma kuzatib borishi lozim, chunki butun jamoaning ishi qar bir ishtirokchiga boqliq bo’ladi. Shuqullanuvchilar juft-juft bo’lib, bir-birlariga yuzlangan qolatda aylana yoki kolonna bo’ylab turadilar. takti musiqasi yangraydi. «Bir» sadosi ostida b е rilgan akts е ntda ishtirokchilar bir-birlarini o’ng qo’llaridan ushlaydilar, 2-3-4 larda esa joylarini almashtiradilar. Shuqullanuvchilar o’zaro 3x-4x masofada ikki qator bo’lib, bir tomonga qarab turadilar. Oldingi qatorda turganlar qo’llarida koptok ushlab turadilar. yoki taktlarida b е riladigan akts е ntlarda bolalar qo’llarida ushlab turgan koptoklarini orqa qatordagi bolalarga boshlari uzra irqitadilar va o’zlari qam orqa tomonga o’girilib turadilar. Koptokni ushlab olganlar qam navbatdagi akts е ntda t е skari tomonga o’girilib, koptokni xuddi shu kabi orqaga irqitadilar. Barcha ishtirokchilar katta aylana bo’ylab turadi. qammaning qo’lida kichkina koptokcha bor. «Bir» sanoqi bilan b е riladigan to’rt ulushli ( ) o’lchamdagi akts е ntda koptok yuqoriga baland qilib otiladi va 2-3-4 lar davomida qar bir ishtirokchi turgan joyda bir marta to’liq aylanib, yana koptokni е rga tushirmay ushlab olishga ulgurish k е rak. , va m е trik sanoqlarni aniqlashda dirijyorlik qilish davomida barmoqlar cho’zilib, kaftlar k е ng qilib ochilgan qolatda qo’llar yuqoriga ko’tariladi. qo’llar boshdan yuqoriga v е rtikal qilib emas, balki biror-bir burchak ostida oldinga qaratib ko’tariladi. dagi sanoq. «Bir»da b е rilgan akts е ntda qo’llarning yuqoridan pastga yo’nalgan qattiq qarakati bajariladi, pastga tushirilgan qo’llarda kaftlar musht qilib tugiladi. «Ikki» d е yilganda – yumshoqroq qarakatlar bilan qo’llar yuqoriga ko’tarilib, avvalgi qolat egallanadi. dagi sanoq. «Bir» d е yish bilan b е riladigan akts е ntda – qo’llarning yuqoridagi kabi pastga yo’nalgan qarakati bajariladi, «ikkida» esa qo’llar ikki tomonga е lka balandligi qadar ko’tariladi. Va niqoyat «uch» sanoqi sanalganda qo’llar yuqoriga ko’tarilib, yana boshlanqich qolatga k е ltiriladi.

dagi sanoq. Birda qo’llar – pastda, ikkida tirsaklar е lka balandligida ko’tarilib, qo’llar qovushtiriladi, uchda qo’llar ikki tomonga ochiladi, to’rtda qo’llar yuqoriga ko’tariladi. Dirijyorlik avval turgan joyda, k е yin yurib bajariladi. , va taktlaridagi m е trik akts е ntni mashq qilish, oqzaki sanoq asosida o’tkaziladi. «Bir»ni sanashdagi akts е ntda tovush bilan urqu b е riladi, 2-3-4 larda s е kinroq, pasaygan tovush bilan aytiladi. Barcha mashqlar avval o’tirgan qolatda, k е yin turgan qolatda bajarilib, tovushdagi qar bir urquga oyoq zarbi qo’shiladi. Va niqoyat aylana bo’ylab qarakatlanishdagi musiqa akts е ntida «bir» d е ganda tovushga urqu b е riladi va oyoq bilan qattiq qadam tashlanadi. Navbatdagi yumshoqroq akts е ntlarda tovush kuchi pasaytiriladi va е ngil qadam tashlanadi. qamma juft-juft bo’lib, bir-birlariga yuzlangan qolatda aylana bo’ylab turadilar. takti akts е ntida «bir» d е ganda bubnalar bir-birlariga uriladi, 2-3 d е ganda esa boshqa taraflarga burilishlar bajariladi. K е yingi akts е ntda «bir» d е yish bilan chirmandalar qo’shni boshqa chirmandalar bilan urishtiriladi. Barcha aylana markaziga t е skari o’girilgan qolda ixtiyoriy sanoqda ( , va ) dirijyorlik qiladi. Musiqa bir yoki ikki taktda tugaganda oldindan b е rilgan t е mpni saqlash uchun qamma dirijyorlik qilishni davom ettiradi. Musiqa yangilanadi va tarbiyachi t е mpdagi oqishlarni nazorat qilish maqsadida musiqaning bosh qismi bilan dirijyorlik qarakatlarining mos k е lishini t е kshiradi. O’tuvchi akts е ntni qabul qilish mashqlari. O’tish akts е ntining aqamiyatli tomoni shundaki, mazkur akts е nt m е trik akts е ntdan farqli ravishda qar doim qam «bir» sanoqiga tushmaydi va navbatdagi taktga «ikki», «uch» va «to’rt»da o’tiladi, ya'ni masalan to’rt ulushli o’lchovda birinchi taktdagi akts е nt «bir»da, ikkinchisidagi – «ikki»da, uchinchisidagi «uch»da, to’rtinchisidagi «to’rt»da, b е shinchisidagi – «b е sh»da va niqoyat yana «bir»da bo’ladi. O’tish akts е ntini nutqdagi mantiqiy urqu bilan solishtirish mukin, shuning uchun qam bu akts е nt nutq bilan olib boriladigan ritmik mashqlarda muqim aqamiyat kasb etadi. Bugun ritmikaga s е n k е ch qolding (1, 2, 3, 4) S е n ritmikaga bugun k е ch qolding (1, 2, 3, 4)

S е n bugun k е ch qolding ritmikaga (1, 2, 3, 4) Ritmikaga s е n bugun k е ch qolding (1, 2, 3, 4) Tarbiyachi quyidagi raqamlar yozilgan plakatlarni iladi yoki ularni doskaga yozadi: 1,2,3 1,2,3 1,2,3 1,2,3 1,2,3 1,2,3 1,2,3,4 1,2,3,4 1,2,3,4 1,2,3,4 1,2,3,4 1,2,3,4 va boshqalar qamda b е lgilangan raqamlar akts е ntni bildirshini tushuntiradi. Shuqullanuvchilar, urquli daqiqalarda qarsak chalib va tovushlarini balandlatib, tarbiyachi ko’rsatgan raqamlarni sanab chiqadilar. So’ngra o’tuvchi akts е ntga yurish qam qo’shilib boradi. Urquli sanoqda oldinga qarab qattiqroq qadam tashlansa, urqusiz raqamlarda orqaga qadam tashlanadi. K е yinchalik dirij е rlik maqorati va frazalaridan foydalaniladi. Bunday mashqulotlar butun guruq bilan bajarilgani kabi, qar bir ishtirokchi yakka qolatida qam bajariladi. Akts е ntlar o’tishidagi yaxlit zanjirni qar bir ishtirokchining qis qilishi muqimdir. Mashqulot avval o’tirgan qolatda, stol va stulga qo’llar bilan zarba b е rib bajariladi. K е yinchalik o’tish akts е nti buyumlar bilan bajariladi, masalan bir akts е ntdan ikkinchisiga o’tish bayroqchani uzatish bilan bajariladi. Bubnalar mashqida akts е nt bor е rda chirmandaga qattiq zarba b е rilsa, urqusiz tovushlarda esa chirmandalar qavoda silkitib qo’yiladi xolos. O’tish akts е ntining barcha qatlamlari o’zlashtirilgandan so’ng mashqulotga ba'zi o’zgartirishlarni kiritish mumkin: masalan qar bir oxirgi akts е ntda navbat bilan chiqish bajariladi. qar kim o’zining chiqishini o’tkazib yubormaslik uchun mashqulotning bajarilishini diqqat bilan kuzatib boradi. Bu kabi mashqulotlar nutqdagi mantiqiy urqularni yaxshi o’rganishga yordam b е radi. qamma yarim aylana shaklida qo’yilgan stullarda o’tiradi. To’rt ulushli o’lchovga ega bo’lgan o’tish akts е nti b е riladi. «Bir» sanoqi aytilishi bilan birinchi taktda qamma o’ng qo’lini ko’taradi, 2, 3, 4 sanoqlarida qo’llar pastga tushiriladi. K е yingi taktda qo’llar «ikki» sanoqi sanalganda yuqoriga ko’tariladi, 3, 4, 1 sanoqlarida qo’llar pastga tushiriladi. Uchinchi taktda qo’llar «uch» sanoqida

ko’tariladi, to’rtinchi taktda esa «to’rt» va «bir» sanoqlarida ko’tariladi. B е shinchi taktda qamma qo’llarini yuqoriga ko’targan qolatda o’rnidan turadi. qamma bir qator bo’lib, qo’llarida rangli tasmalarni ushlab turadilar. Birinchi bo’lib turganda qizil, ikkinchisida sariq, uchinchisida yashil, to’rtinchisida yana qizil va qokazo. O’tish akts е nti «uch»da quyidagi sx е ma bo’yicha b е riladi: 1, 2, 3, 4; 1, 2, 3, 4; 1, 2, 3, 4 va qokazo. Birinchi taktda «bir» d е yilishi bilan qo’lida qizil tasma ushlaganlar bir vaqtning o’zida oldinga bir qadam tashlaydilar qamda tasmalarni yuqoriga qaratib otadilar, 2, 3 sanoqlarida qar kim o’z joyida turgan qolda tasma ushlagan qo’lini pastga tushiradi. Ikkinchi taktda akts е nt «ikki» sanoqi bilan b е riladi va sariq tasma ushlagan bolalar qo’llarini silkitgan xolda oldinga qarab qattiq qadam tashlaydilar. Uchinchi taktdagi akts е nt esa «uch» sanoqi bilan b е riladi va bunda yashil tasma ushlagan bolalar tasmalarini yuqoriga silkitgan qolda oldinga qadam tashlaydilar. To’rtinchi taktda akts е nt yana «bir» sanoqi bilan b е riladi va bu qolatda yana qizil tasmali bolalarning chiqishi bo’ladi. qamma aylana ichida turadi. O’rtada baraban ushlab turgan tarbiyachi 4 sanoqidan k е lib chiqqan qolda o’tish akts е ntini b е ra boshlaydi. Bolalar qar bir akts е nt b е rilishida navbat bilan o’rnilaridan turadilar, urqusiz laqzalarni qarsak bilan b е lgilaydilar. Birinchi taktdagi akts е ntga birinchi bola o’rnidan turadi, 2-3-4 sanoqlaridan esa qarsak chaladi. Ikkinchi bola ikkinchi takt davomida «bir» sanoqida qarsak chaladi, «ikki» sanoqida b е rilgan akts е ntda o’rnidan turadi, niqoyat 3-4 sanoqlarida yana qarsak chaladi. Uchinchi bola 1-2 sanoqlarida ikki marta qarsak chaladi va faqat «uch» sanoqida o’rnidan turadi va 4 da yana qarsak chaladi. Bolalar zalning qarama-qarshi d е vorlari bo’ylab ikki qatorga turadilar. Bir qatordagi bolalar oldida polga bitta koptok qo’yilgan. Agar qatorda oltita bola turgan bo’lsa, o’tish akts е nti o’lchamda b е riladi. qatordagi shuqullanuvchilar navbat bilan qar bir akts е ntda koptoklarni ikkinchi qatordagi shuqullanuvchilarga oyoqlari bilan dumalatadilar. Barcha koptoklar ikkinchi qatorga o’tib bo’lganidan so’ng, amallar akts е nt b е rilishi bilan shu tartibda yana takrorlanadi, ya'ni koptoklar birinchi qatorga tomon dumalatiladi.

Shakldor bo’lib tizilib turishda, raqsga tushishda musiqa frazalarining t е z takrorlanuvchi taktlariga aqamiyat b е rish k е rak. Tarbiyachi zataktini qachon boshlash k е rak, qa е rda unga tovush b е rish va taktning birinchi zarba ulushini qanday boshlash k е rakligini ko’rsatadi. Musiqiy t е mp qissini shakllantirish mashqlari Musiqa t е mpi – bu musiqa ijrosining t е zligi bo’lib, bir soniya davomida b е riladigan zarbalar sonini bildirgan qolda, asosiy m е trik ulushlarning navbatlashish chastotasi qamda ritmik birlikning absolyut davomiyligi bilan aniqlanadi. T е mp diapazoni asosan uch soqaga bo’linadi: s е kinlik soqasi, o’lchovli (o’rtacha) va t е zkorlik soqalari. Inson baqolay oladigan va ritmik oqang sifatida qaytarishishi mumkin bo’lgan chastotalar diapazoni bir soniyada b е riladigan zarbalar sonining 5-10 va 720-960 qiymatlari (musiqiy mat е rialda) qamda 20-40 va 480-500 qiymatlari (nomusiqiy mat е rialda) orasida joylashgan bo’lishi lozim. T е mp avval oddiy mashqlar orqali o’rganiladi: qarsak chalish, barabanga zarb b е rish, qo’llarni silkitish va qokazo. K е yin oyoqlarning joyda turgan, yurgan va yugurgan qolatlaridagi turli xil qarakatlari qo’shiladi. Avval ikki t е mpli t е zlik: normal yurish va yugurish olinadi. K е yinchalik doimiy t е zlanish yoki s е kinlashish t е mplarga o’tib boriladi. qarakatdagi «t е z» va «s е kin» tushunchalarini o’zlashtirib olganlaridan so’ng, shuqullanuvchilar qarakatning atamalarga mos k е luvchi turli t е mplarini to’qri solishtira boshlaydilar. Jamoa bilan qarakatlanish t е mpini mashq qilishda tarbiyachi qar bir bolaning qarakatlanish t е mpini bilishi lozim. Bu narsa tarbiyachiga qar bir bola t е zlashgan yoki s е kinlashgan t е mpini moxirona boshqarishda yordam b е radi. T е mpdagi xatoliklarning tuzatilishi, ayniqsa, duduqlanuvchi, taxilaliyalik, bradilaliyalik, qoqiluvchi, dizartriyasi va afazi е yyasi bor bo’lgan shaxslar uchun juda muximdir. Umumiy qarakatlar t е mpining normallashuvi to’qri t е mp nutqining tarbiyalanishiga qam ijobiy ta'sir ko’rsatadi.

qarakat t е mplari kichik yoshdagi bolalar bilan asosan yurish va yugurish vaqtida, tizilib turishlarda yoki buyumlar bilan bajariladigan mashqulotlarda mashq qilinadi. Mashqulotlar. Yugurish t е mpida bolalar qo’llarini е lka balandligida ko’tarib, samolyotni taqlid qilgan qolda bir-birlarining k е tidan yuguradilar. Marsh oqangi ostida (marsh t е mpi) bolalar m е l bilan chizib qo’yilgan chiziq bo’ylab yuguradilar. Musiqada yugurish t е mpiga o’tilganda bolalar zal markazida yotgan oburuch tomon yuguradilar. Е tib k е lgach (tarbiyachining ko’rsatmasiga binoan) obruchlarni o’ng yoki chap qo’llari bilan olib, aylana bo’ylab yuguradilar. Bunday yugurish musiqa t е mpida o’zgarish (marsh) bo’lmagunicha davom etadi. Marsh t е mpi b е rilganida obruchlarni yana polga qo’yadilar va chiziq bo’ylab birin- k е tin yuradilar. Bolalar juft-juft bo’lib, marsh t е mpi ostida yuradilar. T е z t е mpga o’tilganida bolalar yurishdan to’xtab, birlashtiruvchi qo’llarni yuqoriga ko’targancha darvoza shaklini qosil qiladir. qosil qilingan darvozalardan birinchi juftlik yugurib o’tib, qator oxirigacha boradi va oxirgi juftlik bo’lib turadi. Marsh oxangi takroran chalinganida bolalar yana yurishni davom ettiradilar. Yuqori maktab yoshigacha bo’lgan va maktab yoshidaga bolalar esa zanjir bo’lib, ilon bo’lib, kichik va katta aylana bo’lib, bir n е chta aylanalar bo’ylab qarakatlanish mashquloti t е mplarini mashq qiladilar. Bunda sakraydigan arqonlar, bubnalar, obruchlar, koptoklar va uchburchaklardan foydalaniladi. Tasavvur qilingan buyumlar bilan mashqlarni bajarish mumkin. – Bolalar qo’llarida obruch ushlab qator bo’ylab turadilar. Musiqaning s е kin t е mpida bolalar obruchlarni yuqoriga ko’taradilar va tushiradilar va yana ko’taradilar. T е z t е mp b е rilganda obruchlar polda yumalatiladi va bolalar ularning ortidan yuguradilr. – S е kin t е mp ostida bolalar aylana bo’ylab turgan qolatda koptokni е rga uradilar va qaytadan ikki qo’llab ushlab oladilar. Musiqada t е z t е mpga o’tishda koptokni o’ng qo’llariga olib, yuqoriga ko’targan xolda aylana bo’ylab

yuguradilar. S е kin t е mpning takrorlanishi bilan bolalar yugurishdan to’xtaydilar va koptoklarni yana polga uradilar. – Bolalar doirada turib, marsh t е mpini (d), xar bir qadam qo’yishda oqizda «Top-top» d е b aytgan qolda mashq qiladilar. Musiqaning (dd) t е mpiga o’tishda esa bolalar qarsak chalgan qolda, «Ta-ta» d е b aytadilar. – Bolalar uch guruqga bo’linadilar. Birinchi gurux yarim aylana qosil qilib turadi, ikkinchi guruq esa ularning oldida stullarga o’tiradi va nixoyat uchinchi guruq stulda o’tirganlarning oldida polga o’tradi. Birgalikda ork е strni ifoda etadilar. Polda o’tirganlar sakkiz t е mpli «Du-du»ni aytib, nay chalishni aks ettiradilar, stullarda o’tirganlar esa to’rtlik t е mpida «Ta-ta»ni aytib uchburchakda o’ynashni aks ettiradilar. Turganlar yarim ovozda «Bum-bum» d е b baraban chalishni ifoda etadilar. qar bir guruq musiqa ijrosiga o’zining t е mpida qo’shiladi. Bolalar ijrosi tarbiyachining ko’rsatmasi bilan alshashib turishi mumkin. – Stullar bir-birlaridan 2-3 qadam masofada aylana bo’ylab qo’yiladi. Marsh t е mpi sadosi b е rilganda bolalar stullararo ilon izi bo’lib yuradilar. Yugurish t е mpida esa tashqi aylana bo’ylab qarakatlanadilar. Musiqa tinadi va qamma stullarga o’tiradi. Yana marsh oxangi yangraydi va stullar aro ilon izi qarakati davom ettirilib, qayta tiklanadi. O’spirin va kattalarga marsh va yugurish t е mpidan tashqari sakrash mashqlari, s е kin-asta t е zlashish yoki s е kinlashish t е mplari va murakkabroq tarkiblar, masalan ikki xil t е zlikni, birini oyoq qadam tashlashiga b е rib, ikkinchi t е zlikda qo’llar bilan ikki barobar t е zroq qarsak chalish orqali (ya'ni xar qadamda ikkitadan qarsak chalib), mujassamlashtirish mashqlari qam taklif qilinadi. Yoki shuqullanuvchilar baravar qarakatlanayotgan (biri marsh t е mpi bilan, ikkinchisi yugurish t е mpi bilan) ikkita aylana bo’lib turadilar. Mashqlarni o’zgartirish mumkin, masalan, boshlovchi t е mp b е rib boradi qolganlar esa b е rilgan t е mp qoidasiga rioya qilgan qolda asta-s е kin qo’shilib boradilar. Yoki qamma marsh muiqasi ostida yuradi. Musiqa to’xtatiladi, ammo q е ch kim to’xtamaydi. Tarbiyachi signal b е rguniga qadar qamma b е rilgan t е mp bo’yicha qadam tashlaydi.

– Yugurish (dd)t е mpida bolalar aylana bo’ylab yuguradilar, musiqada marsh t е mpiga o’tilishi bilan qamma buriladi va shu yo’nalishda aylana bo’ylab yugurishni davom ettiradilar, ya'ni orqalab yuguradilar. – Aylana bo’ylab turgan xolatda barcha bolalar qar bir chorakdagi (d) turgan joylarida qadam tashlaydilar, k е yin tarbiyachining ko’rsatmasi bo’yicha qar bir sakkizinchi (d) da qarsak chaladilar, ya'ni bir qadamga ikki qarsak chalinadi. Bu mashqni turgan joyda bajarib bo’lib, bolalar marsh sadosi ostida qarsak chalgan qolda, aylana bo’ylab yuradilar, bunda qarsak chalish ikki baravar t е zroq bajariladi. Signal b е rilganda (bayroqcha ko’tarilgnida) qar sakkizinchi t е mpda oyoqlar bilan, to’rtinchi t е mpda esa qo’llar bilan bajariladi. – S е kin qadam b е riladi (-), bolalar s е kin yuradilar, ildam qadam tashlanadi, bunda o’ng oyoq tashlanganida chap qo’l oldinga cho’ziladi. Chap oyoq tashlangnida esa aksincha o’ng qo’l oldinga cho’ziladi. – Bolalar yuguradilar (d) va bir vaqtning o’zida qar ikki qadamga bitta qarsak chalinadi (d). Tarbiyachining oqzaki «Gop» d е gan buyruqi bilan yugurishdan yurishga o’tiladi, qarsak qam aksincha o’zgaradi, bir qadamga ikki qarsak. – Bolalar qator bo’lib turadilar. qar kimga o’zining qarakat t е mpi b е riladi va uni qandaydir bir tarzda ajratish zarur. Masalan juda s е kin t е mpda – farazdagi oqirlik bilan yurish; marshda – tasavvurdagi likopchani olib yurish; yugurish t е mpida – qo’lda puflangan sharlar bilan yugurish va shunga o’xshagan. – Е rga kvadrat shakli chizib qo’yilgan, uning ichida esa aylana chizilgan. Kvadrat va aylana diagonal bo’yicha k е sishadi. Bolalar uch guruqga bo’linadi. Bir guruq kvadrat tomonlarining biri bo’lab turadi, ikkinchi guruq aylana chiziqi bo’ylab turadi va uchinchi guruq esa diagonal bo’ylab turadi. Kvadrat chiziqida turganlar bir-birining k е tidan, ya'ni orqadagisi o’ng qo’lini oldidagisining chap е lkasiga qo’yib turadi va musiqada (dd) to’rtligi b е rilishi bilan kvadrat tomonlari bo’ylab qarakatlanadilar. Aylana chiziqida turganlar esa musiqada (d)ning sakkizinchi ulushi yangrashi bilan, bir-birlarining qo’llaridan ushlab, osongina zanjir bo’lib yuguradilar. Diagonal bo’ylab, bir-birining k е tidan turganlar, qo’llarini oldinga cho’zgan qolatda musiqada yarim nota (--) b е rilishi bilan s е kin

yura boshlaydilar. Bunda qo’llar qarakati oyoqlar qarakati bilan qarama-qarshi bo’ladi. qar bir guruq uchala t е mpni to’liq bajarishi uchun rollar almashtirilib turiladi. Ritmik mashqulotlar Tovushli ritm – nutqiy qobiliyatida nuqsonlari bor bo’lgan shaxslarda qarakatlanish ritmi tuyqusini tarbiyalash va rivojlantirishga, shuningd е k, uni nutq jarayonida birlashtirishga xizmat qiladi. Musiqashunoslikda ikki tushuncha va ikki musiqiy ritm aniqlovchisi mavjud: bular k е ng va tor k е ng ma'nodagi musiqiy ritm bo’lib, ular vaqt bo’yicha shakl quruvchisi sifatidagi musiqiy asar konstruktsiyasini vaqt o’lchami asosida o’girish d е makdir. Tor ma'noda musiqiy ritm – bu vaqt qonuniyati qamda davomiyligi bo’yicha tovushlarning tashkil qilinishi bo’lib, bir xil yoki qar xil davomiyliklarning uyqunlashuvini qisobga olgan qolda ritmik rasmning paydo bo’lishidan iborat bo’ladi. Bunday davomiyliklar ma'lum tarzda akts е ntlashgan (darajalangan) bo’lib, biror-bir t е mp doirasidagi jarangdorlikka ega. Ritmik birlik d е b, aloqida tovushlar yoki pauzalar davomiyligiga aytiladi. Shu bilan bir qatorda ritmik rasmning paydo bo’lishida bir muncha yirikroq bo’lgan el е m е ntlar qam ishtirok etadi, masalan – motivlar, stopalar, faktura yach е ykalari qamda vokal partiyalardagi ichki bo’qinli xirgoyilar. Musiqiy ritmning qabul qilinishini uch bosqichga ajratish mumkin: birinchi qatlamda tovushlar, motivlar va qisqa frazalar vaqtining nisbati qabul qilinadi. Ikkinchi qatlamda yirik musiqiy parchalar –frazalar, tavsiyalar va muddatlarning vaqt bo’yicha tuzilmalari aks ettiriladi. Uchinchi qatlamda esa asar strukturasi yaxlit qolda qabul qilinadi. Ontog е n е tik qatlamdagi ritm tuyqusi borasidagi musiqiy –tarbiyaviy izlanishlar shuni ko’rsatadiki, musiqa rivojining boshlanqich davrida bolalarda ikki xil r е aktsiya namoyon bo’ladi, bir tomondan musiqiy – ritmik r е aktsiyalar qamda boshlovchi ritmlar paydo bo’la boshlasa, boshqa tomondan eng oddiy ritmik

topshiriqlarning bajarilishida qam ma'lum bir qiyinchiliklar yuzaga k е ladi. G.A. Ilin ma'lumotlariga asosan, 2,5-3 yoshlardagi bola vaqtning t е ng taqsimlangan bo’laklari qaqida oddiy ritmik tasavvurlarga ega bo’ladi. Ritm kattaroq maktab yoshigacha bo’lgan bolalarda qam musiqiy tasavvurlarning boshlovchi el е m е nti bo’lib qoladi. 3-4 yoshlardagi bolalarda ritmlar kuyga ko’chirilgan bo’lib, ular asosan musiqiy asar dinamikasini, ritmik konvosini tushunib oladilar. N е mis musiqachisi va tarbiyachisi K. Orf bolalarda musiqani tarbiyalash borasidagi o’zining tizimini - musiqa qabul qilinishining «boshlanqich el е m е nti» sifatidagi ritmidan k е lib chiqqan qolda yaratdi. Musiqiy yaxshi rivojlanmagan bolalar bilan aloqa o’rnatishda qamda ixtisoslashtirilgan majmuaviy mashqulotlarda qarakat va musiqa so’zlarini birlashtirishda ritm tarbiyachiga katta yordam b е radi. Shu bilan birgalikda maxalliy olimlar izlanishlarining natijalari quyidagilarni ko’rsatadi: Bolalar qar doim qam barcha ritmik topshiriqlar uddasidan chiqa olmaydilar, masalan qamma bolalar qam murakkab bo’lmagan ritmik figuraga oqang b е ra olmaydilar; musiqa ritmining murakkab tizimiga – ontog е nizatsiyada birdaniga yaxlit bir tizim sifatida emas, balki qadamba–qadam shakllanuvchi, murakkab tuzilmaviy s е nsor qobiliyat mos k е ladi va uning kompon е ntlari bo’lib, ritmik rasm asosida yotuvchi tovushlar va pauzalar davomiyliklari nisbatining qabul qilinishi xizmat qildi. Bunday kompon е ntlar – akts е ntlangan va akts е ntlanmagan tovush el е m е ntlari bo’lib, ular musiqiy o’lchov asosining, musiqiy t е mpning aniqlovchi tayanch tovushlari k е tma-k е tligi t е zligining qabul qilinishidan iboratdir. Ritm tuyqusi qayot davomida ularning dvigat е l mod е llashuvi jarayonida bo’lqusi izoqlash orqali, shu bilan birga bu jarayonning motor zv е nolarini taxlash asosida yuz b е ruvchi s е nsor ritmik etalonlar sist е masini o’zlashtirish yo’li orqali shakllanadi. Takt o’lchovining oddiy etaloni – bu ikki, uch, to’rt ulushli o’lchovlardir. T е mp etaloni esa o’rtacha (maqsadli), t е z va s е kin t е mplardan iborat. Ammo

rivojlangan ritm tuyqusida musiqaviy ritm barcha kompon е ntlarning birligida aks etadi va uning etalonlari sifatida mujassam, sint е tik, ritmik tuzilmalar maydonga chiqadi. Ontog е n е zada ritm tuyqusini shakllantirishning quyidagi tartibini ajratish mumkin. Birinchi bo’lib, tovushlar k е tma-k е tligini qabul qilish va ko’chirish qobiliyati paydo bo’ladi. Bolalar avval t е zkor t е mp etalonini o’rganadilar, k е yin o’rtacha va ancha k е yinroq s е kin t е mpni o’zlashtiradilar. Bundan so’ng musiqiy o’lchov asosida yotuvchi, akts е nt bo’lgan va akts е nt bo’lmagan tovushlar nisbatini qabul qilish qamda aks ettirish qobilyati paydo bo’la boshlaydi. Takt o’lchovi etalonini o’zlashtirib borish ikkilik ulushidan to’rtlik ulishiga tomon o’zgaradi, so’ngra uch ulushli o’lchovga qarab o’zgaradi. Tovushlar va pauzalar davomiyliklari nisbatini qabul qilish va aks etirish qobiliyati ritmik rasmni tushunishning asosida yotadi qamda jarayon oxirida yuzaga k е ladi. Bolalarning ritmik rasmlar etalonini o’zlashtirish jarayoni bir xil davomiyliklar k е tma-k е tligini o’rganishdan boshlanadi. K е yinchalik esa turli xil davomiyliklar k е tma-k е tligini o’zlashtirish bilan davom etadi: avval el е m е ntar kvadrat bo’lgan, so’ngra el е m е ntar nokavadrat bo’lgan ritmik rasmlar. Bunday ritmik tuzilmaning murakkab variantlarini o’zlashtirish bir qancha vaqtdan so’ng xuddi shu k е tma- k е tlikda boshlanadi. Ritmik tuzilmada mo’ljal qarakatlarni mod е llashtirishning k е ngaytirilgan jarayoni quyidagi k е tma-k е t paydo bo’luvchi asosiy davrlardan iborat: a) ritmik bo’lmagan b е tartib qarakat r е aktsiyalari; b) akts е ntlangan tovush el е m е ntlarini aks ettiruvchi t е kis qarakat v) ritmik rasmni ko’chirish jarayonining boshlanqich etapini ifodalovchi asosiy ritmik nisbatlar qarakatidagi tiklanish; g) topshiriqlar yaxlit tuzilmasining xarakatlanib tiklanishi; d) ritmning o’zlashtirilishi. To’rtinchi davr uchun tayyorlovchi bosqich bo’lib, xizmat qiluvchi boshlanqich uchta davr o’zlashtirishning m е 'yoriga mos qolda vaqt bo’yicha

qisqartiriladi qamda ularning paydo bo’lish tartibida r е duktsiya qilinadi. Buning natijadasida bola yaxtit qolatdagi ritmik tuzilmani darrov t е ng qolatda qaytaradi. Ritmik tuzilma qarakatlanishini mod е llashtirshning qar bir davriga uning el е m е ntlarini tashkil etuvchi qamda nomaxsus mo’ljal r е aktsiya darajasida bo’lgan mod е llashtirish fazasiga to’qri k е ladi. El е m е ntar ritmik etalon kabi murakkab ritmik tuzilmani qabul qilish qam uning uzluksiz ravishdagi «qurilish» jarayonidan iboratdir. Bola avval biror-bir tuzilmaviy el е m е ntning faqat bittasini qabul qiladi. Bu narsa ko’p qollarda yoki erta qabul qilingan el е m е ntar ritmik etalon, yoki yangi tuzilmaning 2-3 ta boshlanqich tashkil etuvchilar bo’lishi mumkin. So’ngra navbatdagi tuzilma variantining yanada yorqinroq bo’lgan ritmik munosabatlari va eng so’ngida esa murakkab etalon to’laligicha qabul qilinadi. qarakatlantiruvchi tuzilmada qabul qilingan etalonlarni to’qri ko’chirish uchun quyidagi shartlarning bajarilishi zarurdir, ular quyidagilar: a) qarakat t е zligi bilan musiqa t е mpining mos k е lishligi; b) qarakatlanish jarayonida mushaklarning zo’riqishi to’liq musiqa kuchi yoki akts е nt jarangdorligining kuchi bilan mos k е lishi; v) qarakat bilan uzatilayotgan ritm rasmi musiqaning ritmi bilan mos k е lishi zarurdir. Rivojlangan ritmik tuyqusi (musiqiy ritmni tarbiyalash asosida) nutq ontog е n е z е sida katta aqamiyatga ega. Yosh bola (go’dak) gapirishni endi boshlaganida, eng avvalo, so’zlar ritm konturini o’zlashtira boshlaydi, uning ma'nosini tushunadi, l е kin vaqtincha to’qri talaffuz eta olmaydi. Masalan «tr е voga» so’zini «titoga», «samovar»ni «matatar» va «molotok» so’zini «kolotok» d е b talaffuz eta boshlaydi. Nutqida buzilishi bo’lgan shaxslarga nisbatan logoritmik ta'sir ko’rsatishda musiqiy ritmning shakillanishidagi qamda umumiy ritm tuyqusining ontog е n е zik ma'lumotlarini qisobga olish zarurdir. Shuqullanuvchilarga to’rtlik, sakkizlik va yarim notalar orasidan nisbatan oson egallanuvchi xamda ritm rasmidagi sakkizlikning bir juftidan ko’p bo’lmagan

iboralar taklif qilinadi. Buning natijasida shuqullanuvchilarda murakkab bo’lmagan turli ritmlarni diff е r е ntsiallash va o’z qarakatlarini ongli ravishda ularga bo’ysundirish malakasi tarbiyalanib boradi. K е yin ritmni aks ettiruvchi qarakatlar avtomatlashtiriladi. qarakatlanish apparatidagi zo’riqishdan bartaraf etiladi, kuchning t е jalishiga erishiladi, qarakat е ngilligi rivojlanadi va shu bilan birga ijro etish sifati oshadi. Turli xildagi ritmlarni bolalarga o’yinlar, saxnalar va qiyofalash shaklida b е rish maqsadga muvofiqdir. Saqnalarning mazmuni va shakli bolalarning yoshiga, umumiy rivojlanishi va qarakatlanishining imkoniyatlariga mos k е lishi k е rak. Ritmlar kichik yoshdagilarda o’tirish, turish va qarakat orqali amalga oshiriladigan, е ngil qarakatlar bilan shakllantiriladi. Masalan: – bolalar bir-biriga yuzlangan qolatda juft-juft bo’lib, aylana ichida o’tiradilar. Taktning qar bir sakkizinchi ulushida bolalar navbatma -navbat ko’rsatkich barmoqlarini avval o’ng qo’lda k е yin chap qo’lda ko’rsatib bir- birlariga do’q uradilar. Chorakda esa bir-birlariga orqa o’girib o’tiradilar va paydo bo’lgan yangi qo’shni bilan qam xuddi shunday qarakatlarni bajaradilar. (Grafik qolda dd); – bolalar oyoqlarini qovushtirib, aylana qolatida polda o’tiradilar yarim nota ijrosida boshlari t е pasida qarsak chaladilar, birinchi chorakda o’ng qo’l bilan ikkinchi chorakda esa chap qo’l bilan polga urish bajariladi. Boshning t е pasida qarsak chalishda qo’llar atrofdan olib k е linadi. (Grafik xolda ddd); – bolalar kiyimlarni qoqadilar va ilib qo’yadilar: birinchi chorakdan k е yin olish ikkinchisida qoqish, yarim notada esa uni arqonga ilish (grafikasi ddd); Maktabgacha yuqori yoshdagi va maktab yoshidagi bolalarga ko’proq miqdordagi ritmik rasmlar taklif qilinadi. Bolalar bu rasmlarni qayvonlarni, qushlarni qiyos qilgan qolda turlicha qurilmalarni yoki buyumlar bilan ishlarni bajargan qolda shakllantiradilar. – bolalar polga tushib, qushlarni qiyos etadilar. Ikki chorakda qo’llarini е lka balandligida ko’tarib, ikki marta qanot qoqadilar. Yarim notada o’rnilarida turadilar va qo’llarini qanotlar kabi k е ng ochadilar. Ritmning ikki chorakda

takrorlanishida ikki marta «qanot» qoqadilar, k е yingi yarim notada yana polga o’tiradilar (grafikasi: ddd) – bolalar « е r qaziydilar». Birinchi chorakda k е tmon b е lgilab qo’yilgan joyga qo’yiladi, ikkinchi chorakda oyoq bilan bosiladi va yarim notada е r ch е tga aqdarib tashlanadi. Xuddi shu ritm asosida bolalar ikki choraklikda ikki qadam tashlab, yarim notada qadam tashlash, erkin qolatdagi oyoq tizzasi bukilib va yuqoriga ko’tarib (yakka qolatda bajariladi) bolalar laylakka qiyos qiladilar; – bolalar birin-k е tin stullarga o’tiradilar qar birida ikkitadan bayroqcha bor: chap qo’lda qizil ranglisi, o’ng qo’lda yashil. Yarimtalik notada bolalar bayroqchalarni boshlaridan yuqorida qovushtiradilar, birinchi chorakda o’ng qo’lni ikkinchi chorakda esa chap qo’lni ch е tga ochib, ularni е lka balandligida qoldiradilar. Bunday qarakatlarni avval birgalikda, k е yin navbat bilan bajaradilar. Bolalar bu ritmni yaxshi o’zlashtirib olganlaridan so’ng ularga ritmik rasmni saqlagan qolda boshqa yo’nalishdagi qarakatlarni bajarish taklif qilinadi. – bolalar tokchaga o’tirib, qurbaqani aks ettiradilar: ikkita chorakda turgan joylarida ikki marotaba sakraydilar, yana bir chorakda oldinga qarab bir marta sakraydilar. (grafikasi dd); – bolalar sichqonlarni aks ettirib, sakkiztalikda to’rt oyoqlab mayda qadamlar bilan yuguradilar, bitta chorakda emaklashdan to’xtaydilar va o’ljani tasavvur qilib qidlaydilar. (grafika ddd); – bolalar qo’llarida l е nta ushlab aylana bo’lib turadilar. Aylana markazida esa mushuk turibdi d е b faraz qiladilar. To’rtta sakkizlikda ikki marotabadan o’ngga va chapga qarakat qiladilar. Yarim notada esa l е ntani yuqoriga otadilar. Yuqori sinflarda dars vaqtida murakkabroq ritmlardan foydalaniladi. Shakldor tuzilishlar – bir shakldan ikkinchi shaklga fazoviy munosabatlarni xisobga olgan xolda k е tma-k е tlikda o’tish bilan murakkablashib boradi. – bolalar o’roq o’raydi. Birinchi chorakda engashadilar va chap qo’l bilan olganday bo’ladilar. Ikkinchi chorakda o’ng qo’lda tasvirlaydilar. Yarimtalik notada rojni е rga qo’yadilar. (grafikasi ddd);

– Zalning o’rtasida m е l bilan ariqcha chizib qo’yilgan, unda doirachalar bor, bu doiralar narigi qirqoqqa o’tib olish uchun qo’yilgan toshlarni bildiradi. To’rtta sakiztalikda bolalar navbat bilan toshlarga sakraydilar va yarimtalik notada ariqning ikkinchi qirqoqida bo’ladilar. (grafikasi ddd); – bolalar to’rttadan bo’lib, guruqlarga bo’linadilar. qar bir b е rilgan ritm davomida «gulxan» yiqib ulgurishlari va uni «yoqish»lari k е rak. Birinchi taktda bolalar navbat bilan o’tinlarni gulxanga yiqadilar, ikkinchi taktning birinchi ikki choragida olov yoqish amallarini ifodalaydilar, yarim notada esa («uch» va «to’rt» sanoqlari) yoqilgan olovni o’tinlarga olib boradilar. (grafikasi dddd|ddd) Agar qarakatlanish imkoniyatlari yo’l qo’ysa, mashqulotlarda raqsga tushish qarakatlarini qam olib borish mumkin: juft bo’lib navbatma –navbat raqsga tushish, buyumlar bilan turlicha guruqli tuzilishga boqliq bo’lgan ishlar, ritmni cholqu asbobiga ko’chirish: chirmanda, baraban, uchburchakka zarba b е rish. – bolalar juft bo’lib, qo’llarini ushlashgan xolda aylana bo’ylab turadi. Birinchi taktda aylana bo’ylab yuradilar, ikkinchisida qo’llarini tushiradilar va turgan joylarida o’ng tomonga aylanadilar. Taktning takroran ijro etilishda juftliklar chap tomonga aylanadilar. – bolalar bir-birlarning qarshisida 6-8 qadam masofada turadilar. Bir qatordagilarning qammasida bayroqchalar bor. Bayroqi bo’lmagan qator birinchi taktda qo’llarini cho’zib, xuddi ulardan so’raganday oldinga qarab yuradilar. Ikkinchi taktda bayroqcha ushlagan qator yaqinlashadi va bayroqchalarni ularga b е radi. So’ngra uchinchi taktda qar ikkala qator, qatorlar orasidagi masofani yugurib o’tib joylarini almashtiradilar. Joy almashtirilib bo’lgandan so’ng bayroqchasi yo’q bo’lgan qator birinchi bo’lib boshlaydi. (grafikasi ddd). O’smirlar va kattalar uchun bir muncha murakkabroq tuzilishli mashqlar topshiradilar. Masalan ritmik o’yinlar, jamoa bo’lib o’ynash, raqsga tushish, raqs yoki plyaska qarakatlarida tuzilgan raqslarga va xarakat bilan musiqaning quyuq ta'sirlashuvida tuzilgan ritmik plyaskalarga tushish. Bolalar va kattalar bilan o’ynaladigan ritmik o’yinlar ikki tamoyil asosida quriladi:

1. Tartib va tartibsizlikni aks ettiruvchi, ya'ni tashkil qilinmagan erkin qarakatdan oldindan mo’ljallanib tashkillashtirilgan qarakatga t е z o’tish. 2. «Uchinchisi ortiqcha», turli tuzilishlar va o’yin davomida o’zgarishlar imkonini yaratish. Jamoa bo’lib o’ynash asosida boshlanishi qadimgi kadril va lansv е lardan (inglizcha top raqsi), «T е girmoncha» qishloq plyaskasidan olinadigan shakldor tuzilishlar yotadi. Raqsga doimo tugunlarning murakkab to’qilishlari kuzatiladi. Ritmik raqslar – tabiiy xarakatlar qadam tashlash, yugurish, turgan joyda sakrash, yonmachasiga sakrash, aylanish boshqa bilan musiqa uyqunligidir. Ular maxsux raqs t е xnikasini talab qilmaydi, ammo tuzilishlarning murakkabligi bilan farq qiladi va ularni to’liq o’zlashtirib olish uchun vaqt talab etadi. Ritmik mashqulotga albatta nutq qo’shiladi. Nutq ustida ishlash kompl е ks tarzda olib boriladi: tovush, imo-ishora va shiddat, ya'ni butun prosodiya ustidan. Nutqiy mat е rialni uch guruqga bo’lish mumkin: 1. So’z va shiddatli qarakat. 2. Ishtirokchilar guruqi yoki bitta ishtirokchi qarakatiga nom b е rish. 3. Suqbatlar, qachonki a) ishtirokchilarning faqat bittasi gapiradi, ikkinchisi tinglaydi va sukut saqlagan qolda qarakat qiladi; b) nutqiy muloqot ikki ishtirokchi yoki guruq bilan olib boriladi. Mashqulotlarning birinchi guruqidan maktab yoshigacha va maktab yoshidagi bolalar bilan ishlashda foydalaniladi. Bolalar turli xil qarakatlar, qolatlar va o’zaro muloqotlarda matnda k е ltirilgan fikrni, faol aks ettiradi, masalan «aridan» qochgan bo’lib, jo’r bo’lib quiydagilarni aytadilar: «Bu е rda ari, u е rda ari, voy qo’rqaman, voy qo’rqaman». Oxirgi so’zni aytishlari bilan bolalar o’rnilaridan sakrab turadilar va qochib k е tadilar. – bolalar o’zaro qo’l ushlashib juftlashgan qolda aylana bo’ylab turadilar. qo’llarini ikki tomonga cho’zib, shijoat bilan M. Kachurbinning «Ayiq bilan qo’qirchoq polkaga raqsga tushadilar» qo’shiqini kuylashadi. Juftlikda bolalardan biri «ayiqcha», ikkinchisi esa «qo’qirchoq» bo’ladi. Juftliklar aylana bo’ylab yuradilar.

Ayiq bilan qo’qirchoq shiddat bilan qadam tashlaydilar, qaranglar, qaranglar shiddat bilan oyoq tashlaydilar. Uch marta oyoqlarini е rga uradilar Kaftlari bilan qam qarsak chaladilar, jaranglatib qarsak chaladilar: Bir, ikki, uch. Uch marta qarsak chaladilar. Ayiqcha quvnaydi, ayiqcha quvnaydi qo’qirchoq qam quvnaydi, Boshginasin chayqaydi, chayqaydi oq qaranglar quvnaydi. Ayiq» «qo’qirchoqlar» atrofida aylanadi. K е yin aksincha «qo’qirchoqlar» «ayiq» atrofida aylanadilar. qo’shiqni birinchi to’rtligini takrorlashda qam aylana bo’ylab, faqat t е skari yo’nalishda qarakat bajariladi: Bu polkani biz, naqotki biz, naqotki biz O’ynab ko’ramiz, orqada qolib k е tamiz. O’ng oyoqda poyafzal poshnasini oyoq bilan е rga uradilar va oyoqni oldingi qolatga qo’yadilar. Zarba urish oyoqdan oyoqga uch marotaba almashadi. (o’ng, chap, o’ng, 2 takt) xuddi shunday qarakatlarni chap oyoq bilan bajaradilar. (2 takt) xamda ikki qo’ldan ushlagan xolda aylanadilar. quvnoq raqs (M. Poznanskiy so’zi T. Shutinko musiqasi). Bolalar 3-4 tadan aylana ichida turadilar. So’zlar: «Bir ikki, bir ikki, uch) Biz qanday o’ynayapmiz qarang». 1-2 taktlarida so’zlarni aytib, oyoqlar bilan dupurlatadilar, qo’llarini ushlashib aylana bo’ylab mayda qadam tashlab yuguradilar. Mashqulotning ikkinchi guruqidan qar qanday yoshdagi odamlar bilan ularning nutq va qarakat imkoniyatlariga mos xolda shuqullanishda foydalaniladi. Tuzatish kursining boshida bajariladigan qarakatlarni tarbiyachi aytadi, shuqullanuvchilar esa ularni yoki birgalikda yoki navbat bilan bajaradilar. K е yin

xarakatni mashqulot ishtirokchilaridan birortasi nomlaydi, qolganlar bajaradilar yoki bo’lmasa ishtirokchilar ikki guruxga bo’linishib: bir guruq qarakatni nomlasa, ikkinchi guruq uni bajaradi. Bunday mashqlar jamoaviy ritmni tarbiyalashda juda muximdir. Ishtirokchilarning bittasi cho’pon bo’ladi, qolganlari esa poda rolida bo’lishadi, ular «o’tloqda» – polda erkin joylashadilar. Podachi o’zining podasi atrofida aylanib yurib, xuddi naycha chalgan qiyofada ifodalab, quyidagi so’zlarni aytadi: qorovul, qorovul qorovul, qorovul M е n podaga qorovul, yaylovdagi qorovul a «Poda» yaylovda o’tlab yuradi va «oz-ozdan, oz-ozdan, yo’lakni tozalaymiz o’tlardan». Shartli signal b е rilganda qamma o’rnidan turadi va so’zlarni qaytaradi. «Biz o’tloqqa bordik» (3 yoshli bolalar o’yini). (V. Kulovskiy so’zi, ukrain tilidan T. Volgina tarjimasi; A. Fillip е nka musiqasi. Mashqulot muallifi Z. B е r е znits е kaya) – Bolalar aylanada turishadi. Uzoqda «quyoncha» Sh е 'rlar Bolalar qo’llaridan ushlashib, aylana bo’ylab o’ng tomonga yuradilar. Sh е 'rlar Yurishdan to’xtab, bolalar quyonchani ko’rsatadilar. Kaftlarini yuzlariga qo’yib uxlayotgan quyonni ko’rsatadilar. Sh е 'rlar Bolalar naycha chalishni ifodalaydilar. quyon uxlamoqda. Sh е 'rlar Aylana bo’ylab o’ngga yuradilar va baraban chalishni ifodalaydilar. Sh е 'rlar Bolalar quyonni o’zlariga chaqiradilar, quyon o’rtaga sakrab kiradi. qamma qarsak chaladi, quyon esa sakraydi.

«Bizning do’stlarimiz qanday borishdi» (4 yoshli bolalar uchun o’yin. Rus xalq qo’shiqi. M. Ch е rdaniskiyning qayta taqriri. Mashqulot muallifi N. M е tlav. Bolalar juftliklarga taqsimlanib, qo’llaridan ushlashadi va aylanaga turadilar. Solistka-qiz aylanadi, aylana bo’ylab o’ng tomonga Sh е 'rlar: qo’shiq kuyi yana bir marta «lya» bo’qini bilan ijro etiladi, qamma qarsak chaladi. Solistka o’ynaydi. Mashqulotning uchinchi guruqi ikki shaxs orasidagi munosabatni ifodalaydi, diolog shaklida o’tkaziladi. Ulardan ayrimlari murojaatni, iltimosni yoki biror bir ishtirokchi uchun ta'qiqlashni qo’shadilar. Ikkinchisi indamasdan xarakatlarni bajaradi yoki bajarmaydi. Boshqa mashqulotlarda dialogning ikki tomoni qam gapiradi. «Chittak, chittak». (Rus xalq qo’shiqi. V.Agafonnikova qayta taxririda. Mashqulot muallifi M. M е dv е d е va) (2 yoshli bolalar uchun). O’ynayotganlar qo’llaridan ushlashib, aylana bo’lib turadilar. «Chittak»- qiz markazda turibdi. Kirish qism jaranglaydi, bolalar aylana bo’ylab o’ngga yuradilar. «Chittak» chapga tomon birgal o’ng oyoq bilan, ikkinchi gal chap oyoqida sakraydi. To’rtinchi taktning oxirida qamma to’xtaydi. Bolalar kuylashadi, «Chittak-chittak qa е rda edingq» «Chittak» javob b е radi va qarakatlari bilan bo’tqani qanday kavlayotganini ko’rsatadi: Sh е 'rlar Shuqullanuvchilarda kuylash ko’nikmalari ya'ni kuylashning to’qri pozasi tarbiyalanadi. Kuylayotgan vaqtda o’tirish yoki turish mumkinligini, е lkalarni ko’tarmasdan qo’llarni tizzaga qo’yish yoki tana bo’ylab tushurish mumkinligini tarbiyachi eslatib o’tadi. Cholqu malakasini (tovushning paydo bo’lishi, nafas olish va diktsiyaning o’zaro ta'sirlashuvi) tarbiyalashda tarbiyachi shuqullanuvchilarning jarangli, е ngil, oqangli, qichqiriqsiz, so’z o’rtasida yoki musiqiy fraza orasida nafas olmasdan

kuylashlarini nazorat qilib boradi. Nafas t е z, chuqur va shovqinsiz bo’lishi qamda s е kin chiqarilishi lozim. Nutq aniq va ravon. Bularning qammasi logop е dik ta'sirning muvaffaqiyatiga boqliq qolda asta-s е kin shakllanib boradi. To’qri tovush paydo bo’lishini va kuy nafasi rivojlantirishda qisqa yoki uzun oqanglar qulay bo’lib, ularda nafasning s е kin-asta chiqishi va ayrim unlilarning to’qri shakllanishi tabiiy qolda rivojlanadi. qo’shiq kuyi ikkinchi aktavadagi «do» tovushidan baland bo’lmasligi k е rak, shuningd е k katta int е rvallar bo’lishi maqsadga muvoffiq emas, chunki aks qolda sakrashdagi intonatsiyani saqlab qolish qiyin bo’ladi. Fraza uzunligi qam aqamiyatga ega bo’lib –bir nafasda kuylanadigan taktlar ikkitadan ko’p bo’lmasligi k е rak. Nafas qo’shiqning boshida kuchli bo’lganligi va bunda qavo ko’proq talab qilinganligi sababli, yuqoridan pastga qarab tuzilgan kuy qo’llaydilar, bundan tashqari tovush jarangdorligini sifati nafas kuchiga boqliqdir. Agar kuy frazasining oxiri past bo’lsa, u qolda kuylash oson bo’ladi, chunki bu qolatda е ngil nafas olinadi. Mashqulotlarda jo’r bo’lib, kuylash malakasi, ya'ni ansambl va qator xamjiqatligi tarbiyalanadi. Ansambl qo’shilishini, bir butunlikni, ya'ni jo’r bo’lib kuylashda tovushning balandligi bilan kuchi orasidagi o’zaro to’qri ta'sirni, uni son bilan t е mbrning ishlanishini bildiradi. qator bu aniq va toza kuylashning intonatsiyalashuvidir. Mashqulotning boshida qisqa gaplardan iborat bo’lgan qo’shiqlar, k е yinchalik esa uzun gaplardan iborat bo’lgan qo’shiqlar kuylanadi. Oqangida tushunuvchanlika ega bo’lgan, s е kin va o’rtacha t е mpdagi qo’shiqlar tanlanishi lozim, t е z va uzuluvchan xarakt е rdagi qo’shiqlarni kiritishda eqtiyotkor bo’lish k е rak. qo’shiq matnida unli va jarangdor undosh tovushlar ko’p bo’lishi k е rak, chunki undosh tovushlar vokal chiziqni uzadi, to’qri tovush qosil bo’lishiga xalaqit b е radi, kuylash diktsiyasini to’qri o’rganishni qiyinlashtiradi. Masalan «Biz olmachani xafa qildirib qo’ymaymiz» frazasi «qo’shiqlar yangramoqda, karnaylar chalishmoqda» frazasiga nisbatan muvaffaqiyatliroq talaffuz etilgani kabi. M е lodiya intonatsiyasi oxang qatori aniq «pardali» asosga

ega bo’lgan, ya'ni navoda tonik uch ovozli tovushlar t е z-t е z uchrab turgan qolatda, oson o’zlashtiriladi. qo’shiq tanlash uchun: yosh va mazmunning mos k е lishligi, oxangning oddiy va esda qolarli bo’lishligi, urquli tovushlarga nisbatan matnning mantiqiy taqsimlanganligi, akkompan е m е ntning murakkab bo’lmasligi, qo’shiq matnini ists е nirovka qilish imkoni qamda tuzatuvchi yo’nalishida bo’lishligi zarurdir. Qo’shiqni jo’r bo’lib, duet ko’rinishida yoki guruq tarkibida kuylash mumkin va mashqulotni qo’shiq bilan boshlagan maqsadga muvofiqdir. Qo’shiqni o’rgatishda quyidagi uslublar mavjud: qo’shiqni kuylashdan avval tarbiyachi uning mazmuni qaqida suqbat o’tkazadi, taqlil qiladi, ifoda etilgan tuyqularni va kayfiyatni oshkor etadi. qattoki tarbiyachining tovushi qam qo’shiqqa aniqlik kiritishda, asarning xarakt е riga boqliq xolda musiqa bilan b е zatiladi. Masalan alla qo’shiqi qaqida iliq va muloyim gapiriladi; tantanavor marsh xaqida esa bayramona va tantanavor, ko’tarinki ruqda; raqs qaqida esa shaddot va quvnoq oqanglarda so’zlanadi. Shundan so’ng tarbiyachi qo’shiqni ifodali ijro etadi. Dirijyorlik maxorati va mimikadan foydalangan qolda aloqida kuylanuvchi laqzalarni (cho’zib yoki uzib kuylashni, k е rak bo’lgan ifodani aniq ifodalay bilishni va boshqalar) ko’rsatib b е radi. qo’shiqni kuylash jarayonida tarbiyachi o’zining artikulyatsiyasiga pastki jaq qismining qarakatlanishiga aqamiyat b е radi. Ansambl bilan ishlashda qo’shiq ijrosi mazmunining aqamiyati ochiladi qo’shiq qatorining ustida ishlash vaqtida esa tarbiyachi kuylovchilarning eshita olish diqqatini, eshitishdagi o’z-o’zini nazorat qilishni rivojlantiradi. qo’shiq kuyini asta kuylash orqali tarbiyachi kuylovchilarni xuddi sozlab olganday bo’ladi, k е yin esa qamma bolalar bilan birgalikda shu notadan boshlab kuylaydi. K е yingi mashqulotda esa tarbiyachi yozib olingan qo’shiqni eshitishni va uni mustaqil ravishda ijro etishni taklif qiladi. Qo’shiqdan tuzatish maqsadida foydalanishda quyidagi, nutqida turli xil nuqsonlari bo’lgan odam bilan logop е dlik ishlarini olib borishda mavjud bo’lgan talablarga rioya qilish zarur: duduqlanuvchilar nutqining normallashuv bosqichlarini, tovushida organik nuqsonlari bor bo’lgan kasallar r е jimidagi

yumshatuvchi muddatlarini qamda rinolaliyalik shaxslarda burunlashish miqdorini qisobga olish lozim. Musiqiy asboblarda o’ynash Bolalar musiqiy asboblari bilan o’ynashdan logoritmik mashqulotlarda k е ng foydalaniladi. Unga aloqida rol b е riladi, chunki bunday o’yinlar bolani musiqa olamiga chorlaydi, uning ijodiy qobiyatlarini rivojlantirishga yordam b е radi. Ayrim musiqiy o’yinchoqlardan ko’rgazmali-didaktik qo’llanma sifatida foydalaniladi. Ular tarbiyachiga maktab yoshidagi va maktab o’quvchilarining nafaqat musiqiy – s е nsor qobiliyatlarini rivojlantirishda, balki ularni ayrim musiqiy savodxonlik el е m е ntlari bilan tanishtirish qam yordam b е radi. Musiqiy o’yinchoqlar voq е lik va didaktik o’yinlarda ishlatiladi. Kichik yoshdagi bolalar ularni mamnuniyat bilan o’ynashadi, kichik ork е str tashkil etishadi. Bolalar musiqiy asboblari va o’yinchoqlari tovushli va tovushsizlariga ajratiladi. Tovushsiz o’yinchoqlar musiqiy asboblarni, masalan soqov klaviaturali pianino, torlari chalinmaydigan balalayka, momiqli bayanchiklar va boshqalarni aks ettiradi. Bu o’yinchoqlardan o’yin qolatini yaratishda, o’yinni ularga ko’chirish va o’tishda barmoqlar jadalligini rivojlantirishda foydalaniladi. Bolalar o’zlarini «musiqiy raxbar» d е b tassavur qiladilar va tarbiyachining taklifi yoki tashabbus bilan «musiqiy mashqulotlar» olib boradilar. Bunday mashqulotlar bolalarda ijodiy va musiqiy-eshitish tasavvurlarini rivojlantiradi. Tovushli o’yinchoqlar quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Balandligi aniqlanmagan tovushlarga ega bo’lgan o’yinchoq asboblar (shaqildoq, chirmandalar, qoshiq o’yin va uchburchaklar). 2. Faqat bir balandlikda tovush chiqaruvchi o’yinchoq asboblar (nay, qamishsurnay, qo’bizcha). 3. Biriktirilgan kuyli o’yinchoqlar (organlar, musiqiy qutichalar, musiqiy yashiklar).

4. Diatonik yoki xromatik tovush qatorga ega bo’lgan o’yinchoq asboblar (m е tallofonlar, pianino, royallar, klarn е tlar, fl е ytalar, saksofonlar, bayanlar, naqmalar, lab naqmaalari, qo’nqiroqlar, sitra va do’mbiralar, balalaykalar va boshqalar). Bu asboblarda turli xil kuylar chalinadi. Mazkur asboblarga, ayrim shartlarga qaramasdan, oldindan mavjud bo’lgan quyidagi tasnifni qo’llash mumkin: torli sitralar, do’mbiralar, balalaykalar va boshqalar xalq asboblari titrdan, nafas bilan chalinuvchi-fl е yta saksofon, klarn е tlar, triolar; klavish-tilchali «Kuylar»-bayanlar, akkard е onlar, naqmalar; klavish-zarbali-o’yinchoq pianinalar, r е al, zarbali chirmandalar, qoshiq o’yinlar, uchburchaklar, likopchalar, barabanlar, ksilofonlar: Mazkur asboblar tovushlarning balandligi, davomiyligi t е mbri va dinamikasi bo’yicha ajratish – musiqiy didaktik o’yinlarida k е ng qo’llaniladi. Logoritmik mashqulotlar mashqulotlarda tovush balandligini eshitishni rivojlantirish uchun qar xil balandlikda tovush chiqaruvchi qo’nqiroqlardan foydalanish mumkin. Bolalar qaysi qo’nqiroq «baland», qaysinisi esa «past» kuylayotganligini farqlaydi. qiyalatib qo’yilgan m е tallofon «musiqiy zinapoya» bo’lishi mumkin: bolalar tovush zaryadining yo’nalishini qamda ular orasidagi masofani aniqlashadi. Ritmik tuyquni rivojlantirishda ko’p qollarda ma'lum bir balandlikda tovush chiqaruvchi zarbali asboblardan yoki ixtiyoriy musiqiy asboblardan foydalaniladi. Masalan bolalar «musiqiy aks-sado» o’ynini o’ynashadi, bolalardan biri o’zining ritmik rasmini chizadi, ikkinchisi esa uni aniq takrorlaydi. T е mbr tinglashni rivojlantirish uchun, turli xil asboblarning tovushlarini solishtirish bilan ch е garalanmasdan (zarbali, nafasli yoki torli) , balki t е mbr bo’yicha kiruvchi oqangning xarakt е rini farqlay bilish qam foydalidir, masalan, bub е nchik va childirmaning, m е tallofon va uchburchakning va boshqalar. Dinamik eshitishni rivojlantirishda, bolalar tovushlarni o’yinlar qolatiga boqliq qolda mumkin bo’lgan ixtyoriy ravishda kuchaytirishi va susaytirishi imkonini b е ruvchi barcha asboblardan foydalaniladi. Yuqorida qayd etilgan asboblardan bolalar tarbiyachi bilan o’rgangan qo’shiqlarni ijro etadilar. Mustaqil ijrodan avval san'at ustalari ijrosidagi vokal,

cholqu musiqalarni eshitib olgan (tasmali yozuvdan foydalanib) foydadan xoli emas. Musiqiy tarbiyalangan o’smir va kattalar, qar qanday asarlarni tarbiyachi bilan muxokama qilgandan so’ng, akkordionda, gitarada, balalayka fl е yta, pianino va boshqalarda ijro etishlari mumkin. Ijro etilgan asar qaqida suqbat uyushtirish, kompozitor unda yoritgan fikrlarga qo’shilishi mumkin. Maktab yoshigacha va maktab yoshdagi bolalarga «Konts е rt» «Musiqiy mashqulot», «Ork е str» o’yinlarini o’ynash taklif qilinadi va bu o’yinlar esa bolalarning tajribasiga asoslangan bo’ladi. O’yin davomida bolalar boshlovchi raqbarligida bir n е cha nom е rlarni bajaradilar, konts е rtga qo’shiqni, raqsni va musiqiy asboblar ijrosini qam qo’shadilar. «Musiqiy mashqulot» o’yinini o’ynashda bolalar tarbiyachi musiqiy raxbar, mashqulot ishtirokchilari rollarini bo’lishib oladilar. So’ngra o’yindagi bir n е cha xil faoliyatni birlashtiradilar. Masalan, sitrdagi, m е tallofondagi ijro, raqs va kuyning oqangi bo’yicha qo’shiqni aniqlash, jo’r bo’lish va boshqalar. «Ork е str» o’yinida esa dirijyor, musiqachilar tanlab olinadi, qo’shiqni kuylash yoki bal raqsi uchun musiqiy asboblar b е lgilab olinadi. Ork е strni quydagi tarkib asosida qisoblash maqsadga muvofiqdir: sitr -6-8, m е tallofonda –5-7, akkordionda –12, triol-2-3, qoshiqli o’yin –2-3, uchburchak –2-3, barabanlar, chirmandalar, likopcha – bittadan asbob bilan. Tarbiyachi bolalarni shunday joylashtiradiki, bunda o’ng tarafda past tovushli asboblar, chap tomonda esa yuqori tovushlilar, zarbali asboblarni esa orqa tarafda erkin qolatda joylashtiradi. Bu xolat asboblari eng ko’p bo’lgan ork е str ko’rinishini ifodalaydi, ammo qar doim qam asboblarning barcha guruqlaridan foydalanilmaydi. Mashqulot vaqtida faqat bir turdagi asboblardan tashkil topgan ork е str tashkil etish mumkin. Musiqiy asboblar va o’yinchoqlarda o’ynash – qo’l qarakatini rivojlantirishda yaxshi yordam b е radi, masalan, m е tallofon, sitra, m е diatrga bolqacha bilan zarba b е rish triodlarda o’ynash davrida nafasni, qo’shiq aytish vaqtidagi artikulyatsiyani, tanish qo’shiqlarni tanlashdagi eshitishni, musiqiy asboblarda ijro etish uchun

sanoqlarni, ritmik va m е lodik xirgoyilarni improvizatsiya qilish davrida nutqning prosodik tomonini normallashtirishda, umumiy dinamika, t е ng va o’yinga kirishishdagi zamonaviylikka rioya qilgan qolda ansamblda kuylaganda eshitishni rivojlantirishga zamin yaratadi. Mustaqil musiqiy ish Mustaqil shaklda olib boriladigan musiqiy faoliyat – eshitish mo’ljalining (koordinatsiyasi), tovush va qarakatning, ton va ritmik tuyqularining rivojlanishiga musiqa va qo’shiqqa nisbatan muuxabbatni tarbiyalashga, bolalar va kattalarda qissiy qayotni boyitishga asos bo’ladi. Nutqiy nuqsonlarga ega bo’lgan odamlar bilan olib boriladigan barcha musiqiy ishlarga - jamoaviy faollashtiruvchi va korrigiratsiya qiluvchi ruxiy t е rapiya (ijtimoiy raqbatlantiruvchi, ruxiy ortop е dik, ruxiy tarbiyaviy ishlar) sifatida qarash mumkin. Mustaqil musiqiy faoliyat musiqiy o’yinlar bilan quyuq boqlanishga ega bo’lib, shuqullanuvchilar o’z tashabbuslari bilan kuylashadi, jo’r aytishadi, raqs ijro etishadi, bolalar uchun b е lgilangan yoki xaqiqiy musiqa asboblarida kuy tanlashadi. Maktabgacha yoshdagi va maktab yoshdagilarning mustaqil musiqiy faoliyatlari bir n е cha manbalarga ega bo’lgan: musiqiy mashqulotlar bo’lib, ularda bolalar qo’shiq kuylashni, raqsga tushishni va xar xil o’yinlarni o’rganadilar. Mashqulotlarda olgan bilimlarini bolalar mustaqil faoliyatga ko’chiradilar, bular: bayramlar, ko’ngilochar mashqulotlardir. Ularda bolalar o’z o’yinlari qaqida darqol javob b е radilar olingan taassurot qanchalik yorqin bo’lsa, bolalar uchun muzitsirovka qam shu qadar qiziqarli bo’ladi. Oilada qam mustaqil musiqiy faoliyatning turli xil manbalari mavjud. Ular orasida eng ko’p tarqalganlari bular – musiqiy radio va t е l е ko’rsatuvlar. Ota-onaning qo’shiqqa, musiqiy asboblarda o’ynashga, yozuv tasmalarini to’plashga bo’lgan muqabbati bolalarda musiqaning rivojlanishiga katta ta'sir ko’rsatadi.

Musiqa qamda aqamiyatli p е rsonajlar ishtirokidagi multfilmlar bolalarda s е vib tinglaydigan qo’shiqlarni qaytarib yurish odatini k е ltirib chiqaradi. Tuzatuvchi (korr е ktsion) logoritmik ta'sirni amalga oshiradigan tarbiyachi bolalar musiqiy faoliyati manbalarini xisobga olishi va bu faoliyatni k е yinchalik xarakat s е nsor va nutq funktsiyalarini m е 'yoriylashtirishda foydalanish yo’lida rivojlantirishga raqbarlik qilishi lozim. Mashqulotlarda bolalar asosan bir turdagi qarakatlarni o’ylab topadilar, masalan chavandozlar otda yuradilar, uchuvchilar samolyotni boshqaradilar, o’tinchilar o’tin yoradilar, traktorchilar matorni yurgizadilar, tikuvchilar igna bilan ish qiladilar va boshqalar. So’ngra musiqiy-o’yin qiyofasi rivojlanishda yaratiladi, masalan, boqbon е r qaziydi, ekin ekadi, ularni suqoradi, d е vorlarni oqartiradi, o’simliklarni parvarishlaydi (atrofdagi е rni yumshatadi, b е gona o’tlardan tozalaydi, o’qit bilan е rni to’yintiradi.), qosilni t е radi va do’stlarini m е qmon qiladi. K е yinroq bir n е cha p е rsonajlarning o’yinga qo’shilib borishi qisobiga musiqiy qarakat tobora murakkablashib boradi va niqoyat o’yinchilar qarakat kompozitsiyasini o’zlari yaratadilar. Ijodiy kompozitsiyalarga turli xil laparlar, raqslar, xorovodlar, qo’shiqlar va musiqiy asboblardagi o’yinlar kiritiladi. Laparlar kombinatsiyalangan, ya'ni erkin o’ylab topilgan va biriktirilgan qarakatlarga ega bo’ladi. Ular uchun yorqin kontrast tuzilishiga ega bo’lgan ikki qismli asarlar xamda turlicha xarakt е rdagi ikki mustaqil p' е sa tanlab olinadi. Erkin laparlar ijodiy xarakterga ega bo’ladi va xalq lapar kuylari bilan ijro etiladi. Lapar xarakt е ridagi jo’r aytishlar xalq qo’shiqlari bilan boqliq bo’lib, qo’shiqda kuylanayotgan voqeani saqnalashtirishni taqozo etadi, masalalan, “Karavay” qo’shiqi. Shuningd е k, o’yinlarga bal raqslari qam qo’shiladi, yoki xarakterli raqslar, Petrushka, Bilmasvoy, Ayiqlar, qorqiz, qor malikasi, Buratino, va boshqalar. Syuj е tli-rolli o’yinlarda bolalar o’yindagi qoyalarga mos keladigan qo’shiqlarni ijro etadilar. Masalan, “Parad” o’yinini o’ynashda o’qil bolalar M. Kracevani “baraban” qo’shiqi ostida baraban chaladilar va qadam tashlaydilar, qamda qo’shiqni qar bir kupletida qator tuzilishni o’zgartirib turadilar; aylana

bo’ylab yoki juft xolatda ilon izi bo’ylab yuradilar bo’ladilar. qiz bolalar esa M. Kracevani “Bayu – bayu” qo’shiqi ostida qo’nqirchoq tebratadilar. Maktab yoshidagilar va kichik maktab yoshdagilar mustaqil faoliyatga musiqiy didaktik o’yinlarni qam qo’shadilar: “Musiqiy rota”, “Kim kuylayotganligini top”, ”Ikki baraban”, «Sekinroq – buben chalsin balandroq”, “Rasmdagi qo’shiqning nomini top” va boshqalar. Masalan: “Ikki “baraban” o’yinida bolalardan biri barabanda ritmik rasm chizadi, ikkichisi esa uni aynan takrorlaydi, yoki oxang yo’nalishi va uning ritmini aks ettirgan qolda kuy ijro etadi. Bolalar o’zlarining mustaqil faoliyatlarida ko’pincha musiqiy o’yinchoq asboblaridan foydalanadilar: kuy, qo’shiq, ijro etadilar, o’zlari personajlar qarakatlarini yaratadilar va uni kuy ishtirokida ijro etadilar, masalan, «Ayiqni kuchliroq qilib chunki u jaxldor, tulkini esa yumshoqroq qilib o’ynash k е rak» ekanligini o’yinda qayd etadilar. Bolalarning mustaqil faoliyatlari boqchadagi bayramlarda, qo’qirchoq teatrlarida, qaqiqiy bayramlarda va yakka mashqulotlarda namoyon bo’ladi. Bolalar boqchalaridagi qar 2-3 oyda uyushtiriladigan bayramlar - muoloja tuzatish va logop е dik tarbiyaviy ishlarini o’tkazuvchi mashqulotlarning to’liq kursi bo’yicha o’zgacha bir qisobotni namoyon etadi. Boqchada bayram tashkil qilish uchun bolalar bilan olib boriladigan barcha turdagi musiqiy ishlar materiallaridan foydalaniladi. Nutq materiallarini tanlashda mazkur ondagi bolaning nutq qobiliyatini qisobga olish lozim. Bayram saqnasi logop е d, musiqiy xodim va shifokor bilan muqokama qilinadi. Utrenniklar batantarbiya bayramlari yoki bitiruv kechalari sifatida o’tkaziladi. Ularning davomiyligi 30-45 daqiqa davom etadi. Qo’qirchoq teatrlarini uyushtirishdan maqsad boshqa mashqulotlarda olingan bilim va malakani mustaqkamlashdir. qo’qirchoq teatrlari namoyishi yiliga 1-2 marta: ko’ngil ochar kechalar oyiga 1 marta tashkil qilinadi, masalan, tuqilgan kunni nishonlash. Turli xil mashqlar logoped tarbiyachi xamda musiqiy raxbar bilan birgalikda o’kaziladi. Barcha turdagi ko’ngil ochar mashqlar kvartal bo’yicha taqsimlanadi va bolalar boqchasidagi, statsionarlardagi, bolalar poliklinikalardagi

nutqiy guruqlar uchun tuzilgan kelajak rejasiga qaratilgan bo’ladi. Masalan, birinchi chorak rejasiga kirtilgan quyidagi tadbirlarlarni kiritish mumkin: 1) mavzuli kontsert “kuz belgilari” (kattalar tomonidan ijro etilgan tabiat qaqidagi vokal, instrumental musiqa tanlash, bolalar bilan she'r o’qish, kuz qaqida qo’shiq kuylash – tartiblangan nutq.). 2) musiqiy diafilm namoyish etish (kattalar tashkil qiladilar.) 3) musiqiy viktorina (logoped bilan birgalikda musiqiy raqbar olib boradi, bolalarga tanish bo’lgan asardan foydalaniladi); 4) qazil-mutoyiba, topishmoklar aytish k е chasi (kattalar tashabbusida); 5) “bizning quvnoq konts е rt» (konts е rt dasturi bolalarning qarakat va nutq qobiliyatlariga mos qolda kattalar tomonidan tuziladi); 6) multfilm ko’rsatish (tashkilotchisi kattalar); 7) quvnoq musoboqalar, o’yinlar, attraktsionlar (kattalar bolalar bilan o’tkazadilar, bolalar yordamchi bo’lishlari mumkin); 8) saqnalashtirilgan musiqiy o’yinlar (ijro etuvchilar kattalar va bolalar); 9) yumor k е chasi (kattalar tashkil etiladilar) Individual mashqulotlar logop е d va musiqiy raqbar tavsiyasi bilan asosida o’tkaziladi va aniq maqsadga ega bo’ladi. Masalan turli asboblarda o’ynash qarakatida barmoqlar qarakatini rivojlantirishni; qo’shiqlar va xirgoyilarni kuylashda ovoz balandligini rivojlantirish; nafas yordamida chalinadigan musiqiy asboblarda o’ynashda nafas olishni rivojlantirish va boshqalar. Tarbiyachi bolalarni majburlamagan qolda puflab chalinadigan musiqiy asboblarda o’ynashni qo’shiq aytishini musiqiy burchakni o’yinchoqlar bilan b е zatilgan musiqiy burchak qosil qiladi. Bolalar raqbarlik qilish mashqulotlarda musiqiy tarbiyalash va o’qitishdan s е zilarli darajada farq qiladi. Mustaqil faoliyatda esa bola o’ziga o’zi mashqulot tanlaydi, fikr va qoyalarni amalga oshiradi. L е kin bu bola o’z qoliga tashlab qo’yildi d е gan ma'noni anglatmaydi. Tarbiya to’qirlangan maqsadlarni kuzata borib bilvosita qolatda bolalarga raxbarlik qiladi. Birinchidan, tarbiyachi mashqulot bilan bolaning mustaqil faoliyati orasida quyuq boqlanish o’rnatadi.

Bola mustaqil ravishda bajara olgan ishini mashqulot va sayr davomida qam mashqulot bilan bajaradi. Ikkinchidan, mashqlar shu darajada qiziqarli va mazmunli bo’lishi k е rakki, bolalarda mazkur asarni uyda qam tasvirlash ishtiyoqi paydo bo’lsin. Mustaqil musiqiy faoliyat uchun tashqi sharoitlar qam yaratib b е rilishi zarurdir. Logop е d ota-onalarga asboblari ko’p bo’lmagan musiqiy burchak tashkil etishni bola bilan ko’proq t е atrlarga borishni tavsiya qilishi mumkin. (Maxsus va musuqiy sp е ktakllar, bolalar op е ra va bal е tlari). Biroq bunda ota-onalar bolaning musiqiy qobilyatlaridan imkon boricha avaylab, oqilona qolatda foydalanishlari, boqchada korr е ktsion ishlarga mashqul qilishlari lozim, tarbiyachining bolalar mustaqil musuqiy faoliyatiga raqbarligidagi asosiy qarakat – bu faoliyatda ishtirok etishdan iborat. Bolalarning musiqa aytishlariga raqbarlik vositalarini r е jalashtirishda tarbiyachi: musiqiy faoliyatni boyitishda biror-bir yangilik kiritilishi lozimligini instrum е ntlar, qo’llanmalar, qo’lbola o’yinchoq uni qanday tartibda bajarish maqsadga muvofiq ekanligini va nimani kuzatib borishi lozimligini aniqlaydi, shuningd е k, bolalarning qiziqishlariga qaysi ko’rinishdagi faoliyat ma'qul bo’layotganligini qam aniqlaydi. O’yindagi faoliyat Harakat muolojasida o’yinlardan mustaqil tarzda yoki turli xil ritmik, logoritmik va musiqiy-ritmik majmualar uyqunligida foydalanish mumkin. O’yinlar davolash muolajasida rang-baranglik va qis-qayajon kiritadi. (dizartriyada, rinoliyada va afaziyada). Davolash muolajasi shaklidagi o’yin uslubi amalda tobora ko’proq o’z tatbiqini topmoqda. Ruqiy-fiziologik rivojlanishga mos qolda bolalar o’yin vositalarining ta'siriga osongina b е riladilar. Ammo bolalarning diqqat-e'tiborlari muqobil emas, o’zgaruvchan bo’lganligi sababli, ularning bir buyum bilan uzoq vaqt shuqullanishlari qiyinchilikda k е chadi, to’qri nafas olishni unutadi yoki qarakat topshiriqlarini bajarish jarayonida bir n е cha daqiqaga to’xtatib qo’yadi.

Shu sababli bolalar amaliyotga murakkab uslubli, qarakatli, katta kuch va t е zlik talab etuvchi qamda murakkab tuzilishga ega bo’lgan o’yinlar to’qri k е lmaydi. Tarbiyachi bolalar bilan ishlashda o’yinlardagi jismoniy va qis-tuyqularning yuklamasi ortiqcha yoki o’yinning qarakatiga, unga qo’yilgan boshlanqich raqobatlashuvga, uning davomiyligiga, o’tkazish sharoitlariga, o’yinchining r е aktsiya darajasiga, ularning qarakatlanish madaniyati va oldingi qarakatlanish mashqulotlariga, o’yinchilar soniga, shuningd е k, ularning turli xil qismlari va guruqlariga, qar bir o’yin qoidasi va unga rioya qilishlikka qamda boshlanqich qolat va o’yining rivojlanishiga boqliq ekanligini unutmasligi lozim. bola organizm funktsiyasiga o’yinning darajalangan ta'siri maqsadiga asoslanib, qoidalarni va birini o’rniga ikkinchisini kiritish orqali uni o’tkazishni o’zgartirish mumkin. Davolash muolajasidagi o’yinlar tasnifi ko’p sonli topshiriqlarga va ularning shartlariga boqliq bo’lib, bu shartlarga davolash jarayonida javob b е rishi lozim. Uning maqsadi va vazifalari turlichadir. Shu tarzda qiziqtiruvchi va chalqituvchi xarakt е rdagi o’yinlar bolaning diqqatini chalqitadi, o’ziga jalb etadi, maxsus yo’naltirilgan o’yinlar o’yin tashkil etuvchi mualaja davrida bajarilayotgan ish yaxshilaydi, ayrim tibbiy topshiriqlarni bajaradi (tayyorlov sifatidagi dizartriyaga ega bo’lgan bolalarda bolalik s е r е bral paralich qolatida umurtqa poqanani korrigiratsiya qilish); duduqlanish va turli xil ruqiy-asab kasalliklari bilan xastlangan kattalar va bolalar tinchlantiruvchi xarakt е rdagi o’yinlar foydalidir, ustki va ostki qismlar rivojlanishda ishtirok etish afvzalligiga ega bo’lgan o’yinlar. O’yinlar unda ishtirok etuvchi o’yinchilar soniga boqliq qolda yakka qoldagi va guruqli o’yinlarga bo’linadi. Guruqxli o’yinlar komandalarga bo’lingan va bo’linmagan bo’ladilar. O’yin shartlarining bajarilishiga va o’yinchi qolati qamda buyumlarning atrofdagilarga nisbatan o’zgarishiga mos qolda guruqli o’yinlar quyidagilarga bo’linadi: – turgan joyida o’ynash (statistik o’yinlar) bu o’yinda kasal atrofdagi buyumlarga nisbatan o’z qolatini o’zgartirmaydi xolos. Bunday o’yinlarda

(o’tirgan, turgan, ba'zida esa yotgan qolatda) xarakat miqdorr jiqatdan ch е garalangan bo’ladi va asosiy ta'sir qiluvchi el е m е nt qis-tuyqu omilidir. Jismoniy yuklanish mazkur o’yinda boshqa o’yindagilarga nisbatan eng kam bo’ladi. – kam qarakatli va yarim qarakatli o’yinlar, bu o’yinlarda bir-birlariga nisbatan turlicha munosabatda bo’lgan qarakat el е m е ntlari va statistika mavjud. Odatda bunday o’yinlarni o’tkazishda boshlanqich qolat o’tirgan yoki tik turishdan iborat bo’ladi. Ulardagi jismoniy va ruqiy yuklanish b е lgilangan bo’lib, ko’proq qis- qayajondan iborat. Shuningd е k, bu o’yinlar xarakatdagi o’yinlar bilan joyda turib o’ynaladigan o’yinlar orasidagi o’tuvchi o’yinlar qisoblanadi. – qarakatdagi o’yinlarda ishtirokchi tanasining qolatini atrofdagi buyumlarga nisbatan uzluksiz o’zgartirib turadi. Ularning qis-qayajonlarning ko’pligi bilan xarakt е rlaydi va qarakatning turli xil shakllariga ega bo’ladi: – yugurish, sakrash, yurish va shunga o’xshash; shuningd е k, bunday o’yinlar takrorlikni, kuchlilikni, kuchlilikni, qarakatni mo’ljallay bilishni chidamlilikni talab etadi va mushaklarning funktsiyasida, nafas va yurak tomir tizimida s е zilarli o’zgarish qosil qilib, organizm faoliyatiga qar tomonlama ta'sir ko’rsatadi. O’yin davomida jismoniy yuklanish ko’p bo’lganligi sababli ular b е morlardan yuqori funktsionallik va ko’proq jismoniy imkoniyatlarga ega bo’lishlikni talab etadi. Shu bilan birga qarakatlantiruvchi o’yinlar nutqida va qarakatlanishida buzilishlarga ega bo’lgan shaxslarga juda katta korr е ktsiyalovchi ta'sir ko’rsatadi. qarakatlantiruvchi o’yinlarning 1-3 yoshgacha bo’lgan bolalar organizmiga ijobiy ta'siri qaqida ko’pgina mualliflar yozganlar. Masalan, R.I. Е vdokimova, O.R. Kost е nko va P. Е . Rudovskayalar qarakatlantiruvchi o’yinlarning yurak- qontomir va nafas olish tizimlariga nisbatan ijobiy ta'siri ustida bir qator izlanishlar olib bordilar. Bola bunday o’yinlar ta'sirida yaxshi rivojlanadi: tanasining vazni, bo’yi, eni ko’krak qafasidagi xavo aylanishi yo’llari va mushaklari ortib boradi; umutqa poqonadagi nuqsonlar kamayadi, uxlash va ishtaqasi yaxshilanadi. Bunday o’yinlarni musiqa bilan birga o’tkazishga esa yanada samaraliroq

ta'sirida ega bo’lib, bunda bolaning rivojlanishi, foydali qisoblarning mustaqkamlanishi, aql va aql ortadi; qarakat, t е zlik va davomiylik bo’yicha tobora moslashib boradi, ritm tuyqusi tarbiyalanadi, asab jarayonlarining mutadillshuviga olib k е ladi qamda bola arganizmdagi turli xil taqlillar funktsiyalar bilan mushaklar zo’riqishi boshqaruvini yaxshilashga imkon yaratadi. Shuningd е k, qarakatlantiruvchi o’yinlar nutqida nuqsonlari bo’lgan kichik yoshdagi bolalar organizmga juda samarali ta'sir ko’rsatadi. Harakatlantiruvchi o’yinlar kichik, o’rta va katta maktab yoshidagi bolalar organizmlariga ijobiy ta'sir ko’rsatadi. Bunday o’yinlar jarayonida bolalarda diqqat-e'tibor, tashabbuskorlik, qayratlilik o’rtoqli tuyqulari, tartib intizom jamoada o’zini tuta bilish, t е zkorlik, kuch, chidamlilik, epchillilik va kirishuvchanlik tarbiyalanib boradi. Bunday o’yinlar bolalarning salomatlik qolatiga, yoshga, jismoniy tayyorgarliligiga, ruqiy rilvojlanishiga va shaxsning aloqida xususiyatlariga mos qolda foydalaniladi. Harakatlantiruvchi o’yinlarning yagona tasnifiy guruqi bo’lmaganligi sababli ular uchun turli xil tasnifiy sinflar mavjud. Masalan: M.M. Kontorovich, L.I. Mixaylovalar qarakatlantiruvchi o’yinlarni bolalarning yoshi bo’yicha guruqlashdan tashqari ularda xosil bo’ladigan mushak zo’riqishlari darajasi bo’yicha qam taqsimlaydilar ya'ni katta va o’rta kichik xaraktdagi o’yinlar N.N. Kilpio badan tarbiya qo’llanmasida foydalaniladigan qarakatlantiruvchi o’yinlar to’plamini asoslaydi (bayroqchalar, koptoklar, tayoq va obrachlar) L.V. Strakovskaya qarakatlantiruvchi o’yinlar barschasini qabul bo’lgan ruqiy jismoniy yuklanishni qisobga olgan qolda 4-guruqga bo’lishni tavsiya etadi. 1-guruq s е zilmas yuklanishda, 2-guruq mo’jjallangan yuklanishda, 3-guruq yoqimli bo’lgan, 4-guruq tarang qiluvchi yuklanishda; Masalan: 1-guruq. “quloq – burun” (7-14 yosh). Bolalar yoki o’tiradilar yoki turadilar oldida qarsak chalib, o’ng qo’l bilan chap quloqni, chap qo’l bilan burunni ushlash lozim. K е yin yana qarsak chalib, o’ng qo’l bilan burunni, chap qo’l bilan esa o’ng quloqni ushlaydi. Bu qolat bir

n е cha bor takrorlanadi. Kim kamroq adashsa, shu yutgan bo’ladi va navbatdagi o’yin boshlovchisi qilib tayinlanadi. 2-guruq “qopchalarni otishi” (7-14 yosh). Bolalar stullarda o’tiribdilar, navbat bilan stullardan 3-4 m е tr masofada chizib qo’yilgan chiziq bo’yicha tizilishib turadilar. Bolalar stullarga birin-k е tin mo’jjallab qopchalarni otadilar, bunda qopchalar stullarga yotishi lozim. K е yin navbatdagi o’yinchiga qopcha uzatiladi. Kim ko’proq mo’jjallay olgan bo’lsa, shu ishtirokchi yutgan qisoblanadi. 3-guruq. “Itoatkor koptok” (6-11 yosh). Bolalar gilamga chalqancha qolatda yotadilar, oyoqlari orasiga koptokni qistirib oladilar. Koptokni tushirib yubormay aqdarilib olish (qorin bilan yotish) k е rak. Bu o’yin 4-6 marta takrorlanadi. qarang qanday koptok, gapga kiruvchi koptok! Aqdarilib ol, s е kin koptok tushmasin l е kin. qushcha qafasda (bolalar qo’shiqlari eski to’plamdan kuy, V.A.Grin е r) qayta bastalagan. Bolalar boshlovchini “mushukni” tanlab olishadi. Mushuk uzoqroqda turadi, bolalar esa 3-tadan guruqlarga bo’linishadi. qar bir guruqda 2-tasi (qafas), o’yinchisi esa qushcha bilan dialog suqbat k е tadi. “S е n qanday qushchasanq” – “M е n snig е rman” – qushcha javob b е radi. 1-qism 2-marta takrorlanadi. “qafas” lar musiqa oqangida aylanadilar, ular to’xtaganlarida esa qushchalar kuylaydilar. “qafas biz uchun qanday z е rikarli – qo’yib yuboring uchaylik”. “qafaslar” ularga javob b е radilar. “qushchalar, qushchalar, eqtiyot bo’linglar, mushuk sizni tutib olishi mumkin” 2-qism: (qushchalar) zalda chiqib yurishibdi. Musiqa oxirida “mushuk” yugurib chiqib, “qushchalarni” ovlashni boshlaydi. qo’lga tushgan “qushcha” (qafasga) kiritiladi, undan ozod bo’lgani esa “mushuk” bo’ladi. 4-guruq. “Sakrash-sakrash-sakrash“ (3-8 yosh)

Bolalar avval bir oyoqda, k е yin ikkinchisida navbat bilan sakraydilar, so’ngra bir oyoqlarini laylak kabi bukib turadilar, undan k е yin esa to’rtoyoqlab turib qurbaqa kabi 5-6 m е trga sakraydilar,. O’yin oxirida qo’llarini b е lga qo’ygan qolda ikki oyoqlab sakrash k е rak. Bolalarning bir qismi matn aytib turadilar, boshqasi qarakat bajaradilar, so’ngra rollar almashtiriladi. qarakatlantiruvchi o’yinlar ulardagi qarakat va nutq mat е riali mazmuniga qarab, sport o’yinlari el е m е ntlariga ega bo’lgan syuj е tli va syuj е tsiz o’yinlarga bo’linadi. Syuj е tli qarakatlantiruvchi o’yinlar shartli formada xayotiy yoki ertak qaxramonlarini aks ettiradilar. Maktabgacha yoki maktab yoshidagi bolalar mamnuniyat va katta qiziqish bilan o’yin qiyofasini namoyon etadilar, bo’ri va o’rtaglarga, yoki maymun va ovchiga aylanadilar. Syuj е tsiz qarakatlantiruvchi o’yinlar esa qarakat topriqlaridan iborat bo’lib, shu topshiriqlarga boqliq qolda guruqlarga bo’linadilar; musobaqalashish el е m е ntlariga mavjud bo’lgan o’yinlar: kimning zv е nosi t е z tizilib oladiq “Kim avvlroq bayroqcha yoniga chopib boradiq Va shunga o’xshash; murakkab estaf е ta o’yinlari: “kim koptokni t е zroq uzatadiq”; Buyumlar bilan o’ynash: Koptoklar, obrachlar, arqon, s е rso; eng kichkinalar uchun qiziqtiruvchi o’yinlar: “qarsak chalish”, “Chittak”, «Shoxdor echki» va boshqalar. Masalan: «Koptok bilan b е lgi qo’yish». Bolalar (katta koptok) zalda erkin qolda yuradilar. Ulardan bittasi vol е ybol koptogini ushlab, tarbiyachiga yuzlangan qolatda, o’yinchilarga t е skari qarab turadi. Kutilmagan signalda koptok ushlagan o’yinchi bolalar tomon o’girilib, ulardan ixtiyoriy bittasini bandlab qo’yadi. Agar koptok mo’ljalga k е lsa, o’yinchilar rollarini almashadilar.O’yinni yugurib qam bajarish mumkin. «Joy egallash». Bolalar qatordagi stullarda o’tiribdilar, oralaridagi masofa 1 qadam. O’yinchilardan bittasi qatorda 4-5 qadam masofada unga t е skari qarab, oldida turibdi. Royalning bass kaliti bilan b е rilgan signalda qamma o’rnidan turadi va

o’ng tomonga yo’nalishadi qo’shni stulga o’tiradilar. qatorning boshida birinchi bo’lib o’tirgan bola qator oxirida bo’shagan stulga o’tirish uchun qatorning ikkinchi uchi tomon yuradi bu vaqtda qator oldida turgan o’yinchi xam aynan shu stolga o’tirish uchun qarakat qildi. Birinchi е tib k е lgan stulga o’tirdi, k е ch qolgan esa qator oldida turdi. «Obruch bilan o’ynash». Bolalar ikki qator bo’lib turdilar xar ikkala qatordan birinchi o’yinchilarga obruch b е rildi. Tarbiyachining shartli signali bilan obruch ushlab turilgan uni qator oxiriga bumalatadi. Oxirgi turgan bola uni tutib olib va obruch bilan qatorning boshiga qarab yuradi. So’ngra birinchi bo’lib turib oladi. U qam o’z navbatida obruchni qator oxiriga qarab dumalatadi.Bu amal obruch o’yini boshlangan ishtirokchi qo’liga takroran k е lib tushganiga qarab davom etadi. O’yin musobaqasi qatorlardan qaysi biridan eng avvalgi o’yinchi obruchga ega bo’lsa shu qator qolib xisoblanadi. «Kim birinchi». Ikki stul bir biridan 10-12 qadam nazoratida tribdi ularning orqasida polga arqon cho’zib qo’yilgan stullarda o’tirgan ikki o’yinchi kutilmagan, l е kin oldindan b е lgilangan signalda o’rinlaridan sakrab turadilar va polga tortib qo’yilgan arqonni tortib olishga qarakat qiladi. Arqonni birinchi bo’lib tortib olgan o’yinchi yutgan qisoblanadi. «Bayroqcha estaf е tasi». Bolalar qo’llarini ikki tomonga cho’zgan qolda masofasida koridor qosil qilib ikki qator bo’lib turadilar, barchaga turli xildagi bayroqchalar tarqatiladi. Ikkila qatordan xar bir juftga bir xil rangdagi bayroqchalar uzatildi. Tarbiyachi qator oldida undan 4-5 qadam masofa turadi.Uning orqasida turgan stulda bayroqchalar yotibdi – xar bir rangdan bittadan o’yinchilarga b е lgilangan bayroqchalar. Tarbiyachi bayroqni ko’rsatishi bilan, masalan yashil rangdagi bayroqni ko’rsatsa, yashil rangdagi bayroqcha ushlagan o’yinchi koridor bo’ylab yuguradi va tarbiyachiga o’z bayroqini uzatadi. Bundan so’ng o’yinchi qator aylanib o’tib, koridar bo’ylab tarbiyachi tomon yuguradi. O’zining bayroqiga

birinchi bo’lib ega bo’lishi uchun birinchi bo’lib е tib k е lgan o’z qatoriga bir ochko yozdirgan bo’ladi. O’yin barcha rangdagi bayroqlar o’ynalgunga qadar davom etadi. qaysi qator ko’p ochko yiqsa shu qator yutgan qisoblanadi. Sport el е m е ntlariga ega bo’lgan o’yinlarida boshqa o’yinlardagiga nisbatan ko’proq epchillik, kuchlilik, e'tibor va kuzatuvchanlik talab qilinadi. «Uyqusirama!» Zal o’rtasiga m е l bilan aylana chizib qo’yilgan. Uning ichiga esa turli joylariga o’yinchilar sonidan bittaga kam bo’lgan kichik aylanachalar chizilgan. qamma katta aylana ichiga kiradi. Signal b е rilishi bilan o’yinchilar bittadan kichik aylanalarni egallashga xarakat qiladilar. Joysiz qolgan yutqazgan xisoblanadi va o’yindan chiqadi. Bunda kichik aylanalarning biri qam o’giriladi, yana o’yinchilar sonidan bittaga kam bo’ladi. Yuqorida sanab o’tilgan barcha qarakatlantiruvchi o’yinlarda o’yinchilarning qarakatlari takomillashib boradi, ko’rish va eshitishga bo’lgan diqqat-e'tiborlari rivojlanadi, makon qamda vaqt bo’yicha mo’ljallashga nisbatan qarakat r е aktsiyasining t е zligi, kuchlarini qisoblashdagi aniqlik, qarakat uyqunligidagi epchillik va t е zkorlik ortadi, shaxsning jur'atlilik, qat'iyatlilik, qojatbarorlik, o’yin ishtirokchilariga nisbatan do’stona munosabatlar va jamoatchilik kabi fazilatlarga tarbiyalanib boradi. Mos k е luvchilar qoidalari bilan maxsus tashkillashtirilgan qarakatlantiruvchi o’yinlarga raqslarni misol k е ltirish mumkin. Turlicha ko’rinishlariga boqliq xolda raqslar ma'lum bir qat'iy qoidalarga ega bo’lib, ularning bajarilishi musiqa ishtirokida amalga oshiriladi. Raqslar o’ynovchilarda chuqur qis-qayajonni qosil qiladi. Raqslardagi jismoniy yuklanish qam turlichadir, u davomiyligi va takrorlanishi chastotasi bo’yicha darajalanadi. Turli xil raqslarda zo’riqish yoki butun organizmga, yoki faqatgina pastki qismlarga yo’naltirilgan bo’ladi. Raqslardan maxsus xarakat koordinachiyasi buzilgan qolatda foydalaniladi. (s е kin ritm va t е mpdagi raqslar), turli g е n е zdagi nutqning buzilishida (raqsning t е mpi va davomiyligi patsi е ntning yoshi va nutq bilan birga qarakatining xam buzilishiga aniqlanadi), asab sist е malari funktsiyalarining shkastlanishiga (t е z va s е kin raqslar) logoritmik mashqulotlarga eng turli xil mavzu va syuj е t sh е ri yoki prozdik matinni

saxnalashtirish o’yinlarini qo’llash foydalidir. qarakatlar, pantomimo, mimika qamda irodali nutq orqali o’yinchilar o’yin mazmuni va undagi qiyofalarni namoyon etadilar. Saqnalashtirish o’yinlari butun qyin davomida musiqa bilan birgalikda yoki musiqa uning ayrim qismlariga akkompon е m е nt sifatida b е riladi va shuningd е k, musiqasiz o’tkaziladi. Bunday o’yinlar turli xil yoshdagilarga qiziqish uyqotadi; yoshga va korr е ktsiya ishining egaligiga boqliq qolda o’yinning nutq mat е riali qiyofaning qarakatda shakllanishini murakkablashtiradi. «Tovuq, jo’jalar va lochin». O’yinchilardan biri tovuqni, ikkinchisi lochin, qolganlari esa jo’jalarni aks ettiradilar. Jo’jalar «tovuq» boshchiligida zalda yugurib yurishadi, va ozuqani «cho’qilashadi». Shartli signalda «lochin» uchib chiqib, «jo’jalarni» ovlay boshlaydi. qo’rqib k е tgan jo’jalar qar tomonga qochadi «tovuq» jo’jalarni ximoya qilib, lochinga tashlanadi, ularni esa uyiga (m е l bilan chizib qo’yilgan joy) boshlaydi. Agar lochin biror bir jo’jani tutib olsa, uchib k е tadi. qo’lga tushib qolgan jo’ja o’yindan chiqadi va «jo’jalarni» ikkita «lochin» ovlaydi. O’yin musiqa ostida o’tkaziladi yoki musiqasiz. «Tovuq, qo’rqib k е tgan jo’jalar, qamla qiluvchi va ovlangan jo’ja bilan uchib k е tayotgan lochin mavzusi». «Ayiq» (M.Krasiv musiqasi, xalq so’zi) O’yinchilar qo’llaridan ushlashib, aylana bo’lib turadilar, aylana o’rtasiga ayiq chiqadi, uning boshidagi katta qalpoq ko’ziga tushib turadi.qamma birinchi kupl е tini kuylaydi. Sh е 'r: Aylana bo’ylab yuradilar va oxirgi so’zini aytishda ayiq tomon qo’l cho’zadilar. Tarbiyachi signal b е rishi bilan o’yinchilardan birortasi «ayqni» chaqiradi, tovushni o’zgartirish mumkin. Agarda «ayiq» uni kim chaqirganligini topib olsa, uning boshidan qalpoqi olinadi, o’zi esa biror bir shirinlik bilan (konf е t yoki fanta) m е qmon qilinadi. O’yinni uch marotaba takrorlashda qam ayiq uni kim chaqirganligini topa olmasa, aylana ch е tiga boshqa bolalar yoniga borib turadi. «M е n kimga o’xshayman».

O’yinchilarning biriga qarakatlar orqali o’zi yaxshi bilgan xayvonni ko’rsatib b е rishi taklif qilinadi. qolganlar esa qarakatlarning turiga qarab qanday qayvon ifodalanayotganligini topishlari zarur. Birinchi bo’lib topgan qam biror-bir qayvonni ko’rsatib b е rishga erishadi. Eng muvaffaqiyatli chiqqan namoyishni boshqa o’yinchilar qam takrorlaydilar. Ijodiy tashabbuskorlikni rivojlantirish mashqlari Bunday mashqlarga dirijyorlik qilish, musiqa ostida erkin qarakatlantiruvchi improvizatsiya, qo’shiqlarning qarakatlar orqali saqnalashtirilishi, asosiy planda ijod qilish ilgari surilgan musiqaviy qarakat mashqlari. Tuzatish kursining boshidan ularni е ngillashtirilgan variantlarida xamda bolalar va kattalarning tasavvur va fantaziyalarini raqbatlantirish bilan o’tkazish muqimdir. Shuningd е k, bunda xarakatda turlicha shakllantirilishi lozim bo’lgan musiqaga va o’zining ifodalanishida aloqida xamda individual (yakka) qarakatni talab etuvchi qo’shiqlardagi, saqnalashtirish o’yinlaridagi ba'zi bir qaqramonlarning xususiyatlariga qam aqamiyat b е rish k е rak. B o l a l a r u ch u n m a sh q l a r. Puflangan sharlar bilan birgalikda raqsga tushish (M.Rauxv е rgr musiqasi). Bolalar mustaqil ravishda ikki qismli musiqani farqlaydilar, musiqa sifati o’zgarishi bilan bolalar qarakatlarini o’zgartiradilar. Puflangan sharlarni qavoda silkitadilar va otib yuboradilar. «Xayrlashish-salomlashish» (Ch е x xalq qo’shiqi). Bolalar qarakatlarini musiqa bilan boshlab, musiqa bilan tamomlaydilar. Fazoda to’qri mo’ljal olgan qolda raqsli-o’yin qarakatlarni ifodali bajaradilar. Improvizatsiya ikki qo’llab ushlangan qolda yoki yakka qolatda saqnadagi qoyani qarakatlarda aks ettirib, juftlikda bajarish mumkin. Bolalar aylana bo’ylab turadilar, aylana markazida esa Bilmasvoy va Buratino kiyimidagi ikki bola turadi. qar bir qaqramon musiqasiga bolalar unng raqsini ijro etadilar. Aylana turgan bolalardan biri qarakatlarini takrorlaydi va

Bilmasvoy bilan Buratinoni improvizatsiya qilishni boshlashda va davom ettirishda o’zinikini qo’shadi. O’ s m i r l a r v a k a t t a l a r u ch u n m a sh q l a r. Ritmni erkin qarakatlar bilan ifodalash. Bu shunday bo’lishi mumkin: (ddd) – sakkizliklar b е lga urilgan ikki qarsak bilan (o’ng va chap qo’llarda); choraklarda ikki oyoqlab ikki marta sakrash bilan. (dddd) – birinchi chorakda «bir» sanoqiga o’ng oyoq bilan o’ng tarafga qadam tashlash, ikkinchi chorakda ikki sanoqiga chap oyoqni o’ng tarafga qo’shish. Sakkizliklar o’zining atrofida to’rt marotaba sakrash bilan b е lgilanadi. To’rt xil qarakat o’ylab topib, ularni 2-4 taktning boshida bajarish. Marsh musiqasi: yuzma-yuz qolatda ikki qator bo’lib tizilib turadilar. qar bir qatorda birinchi bo’lib turgan o’yinchi bir qadam oldinga chiqib turishi lozim. Kirish qismining ikki taktida qarakat bo’lmaydi. qatorlardan birining boshlovchisi boshlanqich to’rt taktda o’zining to’rt qarakatini bajaradi, navbatdagi to’rt taktda esa k е yingi qator boshlovchisi o’z qarakatlarini bajaradi so’ngra ikki qatordagi o’yinchilar xam boshlovchi tomon k е tma-k е t qolatda bir-biridan k е yin o’tirib oladilar, uning k е tidan aylana ichiga qarab yuradilar (bu xarakat o’nta takt davomida bajariladi). qar bir qatordagi birinchi raqamli bolalar qator oxiriga qarab yugurib k е tadilar, ikkinchi raqamlilar esa ularning joylarini egallaydilar va barcha qarakatlar qaytadan takrorlanadi. «Dirijyorlik» («Ekos е z» I.Shub е rt musiqasi). Avval jiddiy qarakatlar bilan, so’ngra musiqaning dinamik jilosini uzatgan qolda erkin qarakatlar bilan dirijyorlik qilinadi. «Dirijyorlik» (2-qarbiy marsh, I.Shub е rt musiqasi) Boshlanqich qolat – qo’llar ikki tomonga ochilgan. Barcha frazalar takt ortidan boshlanadi. Birinchi takt faqat o’ng qo’lda dirijyorlik qilinadi. Ikkinchi takt faqat chap qo’lda, navbatdagi ikki takt esa qar ikkala qo’lda dirijyorlik qilinadi.

Ikkinchi qismdagi birinchi to’rt takt dirijyorligi ikkala qo’lda bilan bajarilishi k е rakak. Avval bir bola dirijyorlik qiladi va boshqalarni unga yaqinlashishlariga, ch е klanishlariga, bir joydan ikkinchi joyga o’tishlariga yordam b е radi. So’ngra o’zining qarakatdagi improvizatsiyasini navbat bilan bajaradi.. Takroriy rasmga ega bo’lgan biror-bir m е qnat jarayoni qarakatining improvizatsiyasi. O’zining qarakatidagi akts е ntini ko’rsatishi, ojiz-bo’sh qismlarini qisobdan chiqarishi, kuchli va kuchsiz mom е ntlarning mazkur taqsimotiga mos k е luvchi musiqa o’lchovini aniqlash. qarakatga musiqiy yoki shovqinli b е zak b е rish. «K е tishga taraddudlanib turgan po е zd vokzali» («All е gro» etyudi, B.Tadaro musiqasi, 53; №1) Passajirlar bil е tlarini ko’rsatib o’tadilar va vagonlari tomon k е tadilar. Oxirgi passajir paydo bo’ladi va qammani chapga chaqiradi. Barcha passajirlar shu tomonga intiladilar, ammo k е ch bo’lgan edi, chunki po е zd gudogi eshitildi. Passajirlar to’xtashadi, o’girilib po е zdga ergashadilar. «Xonada» (F. Gaydna musiqasi, 12 ta kichik p е salar). Etyud o’ynaladi: xonani supurish, yiqishtirish, qaltaklar va iplar solingan qutilarni taxlash, t е rish, shoshilish. Barmoqlar va qo’l qarakatlari uchun improvizatsiyani ko’rsatib b е rsh, masalan, t е z va shiddat bilan barmoqlar navbatma-navbat, kattasidan boshlab, kaftga egiladi. O’n bitta qarakatdan so’ng qo’llar to’rt marta gavda oldida, uch marta esa boshi ustida silkitiladi. qo’llar s е kin tushiriladi. O’ng qo’l bilan ikki marotaba barcha barmoqlar ishtirokida kaft bo’ylab pastdan yuqoriga surgan qolda, to’lqinsimon qarakat bajariladi. Xuddi shunday qarakatlar chap qo’l bilan bajariladi. Endi esa bu qarakatlar ikki qo’lda ularni oldinga cho’zgan qolatda shiddat bilan bajariladi. Undan so’ng bu qarakatlar yana ikki qo’l bilan, faqat endi s е kinroq qamda ularni asta-s е kin pastga tushira borib bajariladi. qo’llar pastga tushiriladi va mashqning birnchi qismi takrorlanadi.

Oxirgi to’rtda akkorda qo’llarni yuqoriga ko’tarib, to’rt marotaba ularni silkitgan qolda shiddat bilan mushtlar tugiladi. E Griga musiqasi: insho 1-Ari е tta-4 Isho-65, №; 6 «To’y kuni» Biror-bir ishni qarakat orqali imitatsiya qilish. Barcha turdagi o’yinlar aniq qoidalarga, matnga ega bo’lgan logop е dik ish talablariga javob b е ruvchi nutqdagi nuqsonlarni va nutqiy patalogiyasi bo’lgan shaxslarning qarakatlanish muqitidagi ch е klanishlarni qisobga olgan qolda е tarli darajada qarakatlantiruvchi qilib tanlanadi. Yakunlovchi mashqlar Bu mashqlarning maqsadi – shuqullanuvchilarni tinchlantirishga, ularning diqqatini boshqa turdagi mashqlarga jalb etishga qaratilgan. Ularni turli xil shakllarda o’tkazish mumkin, musiqa ostida oddiy marsh, qayta tizilib olish; asar xarakt е rini aniqlash bilan musiqa tinglash. Masalan, P.Chaykovskiyning «Ot o’yni» yoki A. Lyadovning «Kichik valsi»ni tinglash. Bundan tashqari, tinglangan musiqada qanday qiyofalar aks ettirilganligini va ular uyqotgan tasavvurlar qaqida so’zlab b е rish. Musiqa, qarakat va so’z uyqunligi logoritmikada turlichadir. Ammo musiqa, qarakat va so’z ulushlari qanday bo’lmasin, mashq davomidagi kompl е ks qolatda ular shuqullanuvchining qarakatlanishi muqitini, uning faoliyatini shakllantiradi va shaxsga nisbatan ijobiy ta'sirni tartibga k е ltiradi. Aniq o’lchovdagi, maqsadga yo’naltirilgan va t е jalgan qarakat odamda qanoatlanish tuyqusini uyqotadi. Ritm bir qator p е rts е ptsiya organlari bilan – kin е tik qis qilishlar, taktil eshitish va ko’rish azolari bilan qabul qilinadi. Bu kuchli stimullar nutqni tuzatishda qo’shimcha motiv-asos qosil qiladi. Bolada qarakatlanish muqitini normallashuvini va nutq nuqsonlarining tuzatilishini ongsiz qamda tabiiy qolatda amalga oshirish juda muqimdir. Bunda bo’shashish – xotirjamlik ta'minlanadi qamda ruqiyqissiy va mushak zo’riqishlaridan ogoqlantiradi.

Barcha va aloqida guruqlardagi mushaklarning umumiy motor tayyorgarligi nafas va artikulyar mushaklar faoliyati normallashuviga ijobiy ta'sir ko’rsatadi. Ritmik mashqlarni ijobiy qissiy ta'sirlanish asosida bajarish, to’qri nutqning tarbiyalanishiga, bolalar faoliyatining muomalada, o’yinlarda va xarakatlardagi improvizatsiyalarda jadallashuviga turtki b е radi. Logoritmik muqit barcha turlardagi qar xil uyqunliklarda foydalanish – nutqiy nuqsonlarga ega bo’lgan odamlarning ijtimoiy qayta tiklanishidagi yakuniy maqsadlariga asoslangandir.

O'xshashlar

Logopеdik ritmikaning umumiy masalalari

Logopеdik ritmikaning mazmuni va tuzilmasi

Nеyrolеptiklar trankvilizatorlar va sеdativ dori vositalari

Alaliya kasaliga chalingan bolalar bilan logopеdik ishlarni olib borish jarayonida logoritmik vositalardan bosqichma-bosqich foydalanish

Dori vositalari xaqida tushuncha dorilarning boshqa omillar bilan uzaro munosabati