Kasallik - bu ruhiy muammo - Tibbiyot - Referatlar

Kasallik - bu ruhiy muammo

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98 KB

Ko'chirib olish

Kasallik - bu ruhiy muammo Kunda necha bor yuz beradigan kutilmagan holatlar ko'p. Masalan, yugurgilab o'ynab yurgan go'dak birdan yiqilib, achchiq-achchiq yigiaydi. Tizzasi qirilib, terining og'riq reseptorlariga ta'sir ko'rsatadi va tegishli impuls sezgir nervlar bo'ylab orqa miyaga, undan gipotalamusga, bosh miya po'stlog'iga boradi. Boladagi og'riqni qanday qilib qoldirsa bo'ladi? Odatda, og'riqni qoldirish uchun og'riqsizlantiriladi, ya'ni anesteziya qilinadi. Markazdagi og'riqni kamaytirish uchun og'riq qoldiruvchi dori ichirish yoki shu joyga dori purkash mumkin. Ammo qizig'i shundaki, bolaning onasi farzandini dast ko'tarib, bag'riga bosadi, quchib erkalaydi, qirilgan yeriga puflaydi, yengil o'pib qo'yadi. Bolaning yig'isi shu zahoti tinadi va biror daqiqa o'tmay, u hech nima ko'rmaganday, yana o'ynoqlab ketishi mumkin. Xo'sh, bu hodisani qanday tushunish joiz? Gap shundaki, onaning erkalashi va uning har narsaga qodir himoyachisi, degan tushuncha bola yiqilgandagi qo'rquvdan xalos qiladi. Odam biror dardga chalinsa yoki biror noxushlik (og'riq, harsillash, behuzurlik, qichima, isitma yoki et uvishishi va hokazo) his qilsa, unga xavotir, qo'rquv, umidsizlik, g'am-hasrat va yana boshqa salbiy tuyg'ular azob beradi. U o'ziga nima bo'lganini tushunmaydi, tibbiy xodimlar unga yordam berisha oladimi yoki yo'qmi, bilmaydi. Kelajakda uning holi nima kechadi, shu narsa uni tashvishlantiradi. Tibbiyotdan xabari bo'lmagani uchun bemor o'z dardi haqida noto'g'ri tasavvurga ega bo'lganligi bois behuda tahlikaga tushadi. Masalan, boshning, terining yuza tomirlari bilan bog'liq sanchiqni falaj alomati, deb o'ylaydi, pulsining pasayishi, tushib qolishi (ekstrasistoliyada) ro'y berganda yurak butunlay to'xtab qoladi, deb qo'rqadi; ko'pchilik bemorlar uchun «infarkt» degan tashxis juda dahshatli: yuragi «tars yorilib» ketadi yoki endi hech qachon ishlamaydi, deb hadiksiraydi. Kasalning rak bo'lgandagi tahlikalarini gapirmay qo'ya qolaylik. Agar bemorning o'zi shifokor bo'ladigan bo'lsa, ahvol qiyinroq: u bo'lishi mumkin bolgan, hatto juda kam uchraydigan oqibatiarni eslaydi, hamkasblari unga

haqiqatni so'zlamayotganlaridan, ko'pincha davolashdan naf bo'lmasligidan ortiqcha xavotirlanadi. Bunday paytda, aksariyat, xavotir va qo'rquv birinchi o'ringa chiqib qoladi, shu sababli davolashni, avvalo, ruhiy-terapevtik ta'sir ko'rsatishdan boshlagan ma'qul. Lekin ba'zilar, ruhiy reaksiya, boshlangan ilk patologik jarayon olib tashlansa, kasallik hech qanday psixoterapiyasiz o'z-o'zidan yo'qoladi, deb o'ylashlari mumkin. Lekin, avvalo, ko'pincha kasallik aytarli og'ir bo'lmagan, bemorga kuchli, lekin hamma vaqt birdek bexatar bo'lmagan dori bilan davolashga ruju qilmaslik kerak: bemor tinchlantirilib, ko'nglini ko'tarib qo'yilsa, dorisiz ham tuzatish ehtimoldan xoli emas. Ikkinchidan, juda ko'p surunkali kasalliklar: ateroskleroz, diqqinafas, gipertoniyani davolashning bizda hozircha juda samarali choralari yo'q. Kasallikka bo'lgan omilni butunlay bartaraf eta olmagan taqdirimizda ham, hech bo'lmaganda, kasallikni murakkablashtirib yuboradigan, ba'zida kasallikning o'zidan ham og'irroq bo'lgan ruhiy zo'riqishlarning oldini olishga harakat qilishimiz kerak. Surunkali va uzoq davom etadigan kasalliklar ayniqsa og'ir ekanligi ma'lum. Uning davomida yuz beradigan salbiy his-tuyg'ular klinik manzaraga ancha ta'sir korsatadi. Ma'lumki, yangi dorilarni klinikada tekshirish borasidagi tadqiqotlar, ko'pincha, platsebo effektiga duch keladi: har qanday guruh bemorlar orasida ma'lum doridan emas, balki tekshirish uchun «dori» deb beriladigan indifferent moddadan, masalan, hatto fiziologik eritmadan yaxshi ta'sirlanadiganlari bo'ladi. Bu nodir hodisaning ko'p uchrashi haqida ko'plab tadqiqotlar umumlashtirilgan. Bizningcha, bu kasallikning tarkibiy qismi bemorda aniq namoyon bo'lsa-da, ruhiy taassurot qat-qatlashib ketgan kishilar platseboga ta'sirchanroq boiadi. Bu holatni, ba'zida ochlik bilan davolash, ekstrasens orqali davolash va boshqa shu kabi tibbiyotdan tashqari davolash usullari beradigan g'aroyib natijalarni izohlaydi. «Garoyib davolanishlar - anglab yetilmagan psixoterapevtik faktcr natijasidir. Odatda, ko'p o'tmay, shu «usullar»ning dong'i yo qqa chiqadi. Lekin obro'sizlantirilgan usullar o'rnida har gal yangisi avvalgisidan ham g'aroyibi paydo bo'ladi. G'aroyibotga intilish bemornmg don, operatsiya singari tibbiyotgagina

emas, balki ruhiy yordam, qo'llab quvvatlashga tashnaligidan kelib chiqadi. Agar tibbiyot vakili buni anglab yetmay, faqat oddiy muolaja qilish bilangina kifoyalansa bas bemorning undan hafsalasi pir bo'lib, tabib lzlab ketadi va biz yetkarib bera olmagan ta'sirini undan topishga intiladi... Buni Shnellerning ko'pyillik tekshirishlari tasdiqlaydi (l-jadvalga qarang). Ruhiy davolash tog'risida atoqli nemis psixiatri Ernst Krechmer o'zining «Tibbiyot psixologiyasi» asarida shunday yozgan: «Ruhiy davolash vrach faoliyatining asosiy qismidir. Juda ko'p hodisalarda jismni davolash uchungina emas, balki xastalik bilan bog'liq boigan salbiy ta'sirlar: tahlika, tushkunlik,tashvish, mavhumlik, umidsizlikdan forig' bo'lish uchun murojaat qiladilar». Shunday qilib, bemor tibbiyot xodimidan ruhiy muolajani ham kutadi, chunki shifokor har doim avval ruhga ta'sir qiladi. Bemor o'z shifokori yoki hamshirasini, avvalo, inson sifatida o'rganadi: ko'ngilchanmi, e'tiborlimi, rahmdilmi, xotirjammi yoki shoshma-shosharmi? Axir har qanday kasb ustasi o'zining qat'iyatli va og'ir-bosiqligi bilan ajralib turadi. Bundan chiqdi, yosh shifokor va hamshira birinchi uchrashuvdayoq bemorda yaxshi taassurot qoldirishi mumkin. Buning uchun u sahnadagi artist yanglig' o'zini tuta bilmog'i kerak, bemor uning xatti-harakatidan, imo-ishorasidan tortib, har bir so'zigacha o'z chig'rig'idan o'tkazadi. «Kiyimga qarab kutib oladi...» qabilidagi tamoyiliga e'tibor qilaylik. Bemorning fikricha, yaxshi shifokor hamda hamshira o'zini mutaxassisligiga to'la bag'ishlagan bo'ladi. Ularning moda yangiliklari bilan qiziqishga vaqti ham yo'q, unga ortiqcha berilmaydi ham. Ularning fikricha, shifokor va hamshira oddiy, ozoda, pok kiyinishi kerak. Undan tashqari, tibbiyot amaliyoti hamma vaqt ozodalik bilan bog'liq. Palapartish odam o'z ishining ustasi bo'la olishi amrimahol ekani ma'lum. Bu kiyinishga ham, sochining holatiga ham, ish joyini ozoda saqlashga ham bog'liq. Bu borada tibbiyot dahosi Buqrot shunday degan: «Donolik quyidagilarda ko'rinadi: agarda kimda dabdabali bezaklari bo'lmasa, kiyimlari oddiygina bo'lsa - demak, bu odam jiddiy, fikri-zikri ham, yurish-turishi ham o'ziga munosib.

Ularning tashqi qiyofasi qanday bo'lsa - demak, hayotda ham shundaydirlar: havoyi yoki o'yin-kulgidan yiroq, so'zga chechan, odamlar davrasida jiddiy...» Imkon qadar ko'zga yaraqlab tashlanadigan hamma narsa shifoxonadan tashqarida qolishi kerak. Bemor bilan suhbat paytida yosh shifokorlar ko'pincha bir xil xato qiladilar: bemor hikoyasini zarur tarafga yo'naltirmay, uning uzundan-uzoq gapini sabr-toqat bilan tinglaydilar. Bu bemor gaplarini aytib olsin, degan yaxshi niyat bilan qilinadi, albatta. Lekin shunisi borki, bemor hikoyasining qaysi bir tomoni tashxis va davolash uchun muhim-u, qay biri nokerakligini ajrata bilmoq kerak. Shunday paytda nima qilmoq kerak? Bemorga 2-3 daqiqa mobaynida hikoyasini davom ettirishiga imkon berish, vaqtdan foydalanib, bemorning aql-farosati, dunyoqarashi, xotirasi va zehni idrokini o'rganish kerak. Har qanday, hatto vaqt ziq bo'lganda ham bemorga uning shaxsiyatini aniqlaydigan bir necha savol bermoq kerak. Negaki, yolg'iz, baxtsiz oilaviy hayot, yaqin kishisidan ayrilish yoki yaqin kishisining og'ir kasalligi, befarzandlik, oilada yoki ishxonadagi jiddiy kelishmovchilik odamning ruhiy klinik manzarasinigina emas, balki, ko'pincha davolash xususiyat'arini belgilaydi. Bemorni nazardan o'tkazganda, ko'pincha uning tashvishlangani, hayajonlangani, ko'ziarida g'amginlik va boshqa ruhiy notinchlik belgilarini sezish mumkin. Unsiz yordam so 'ragan bunday bemor yonidan befarq o 'tmang! Bu bemorning faqat dori-darmonlargagina emas, balki qo'llab-quvatlashga, yupatish, tinchlantirishga, ya'ni ruhiy e'tiborga, muolajaga muhtojligini ko'rsatadi. Bemorning tashqi xotirjamligi, uning yashirin qo'rquvi, umidsizligi, g'am- g'ussalarini yashiruvchi niqobdir balki, bemorga xushmuomalalik bilan: «Uyqingiz yaxshimi?» deb savol bermoq kerak. Agar shifokor to'satdan: «Nima deb o'ylaysiz, siz asabiy odammisiz?», «Bekordan-bekor qo'rquv yoki xavotir his qilasizmi?», «Kayfiyatingiz qanday?» va hokazo savollar bersangiz, bemor hammasini «asab»ga yo'yib, shubhalanib, ensasi qotadi-yu, noto'g'ri javob beraveradi. Bemor tashxis aniqlangandan keyin o'z kasalining nomini tezroq bilishni istaydi. Negaki, mavhumlikdan ham dahshatga soladigan narsa bo'lmaydi. Undan tashqari,

bemor kasallikni aniqlab olmaguncha, do'xtir davolashni ham boshlay olmaydi, deb to'g'ri o'ylaydi. Shu bilan birga, bemor tuzalib ketish uchun o'zi nimalarni bilmog'i kerakligini aniqlashni istaydi: kun tartibi qanaqa bo'lishi kerak, qanday dorilar yoki davolar olmog'i lozim, bu qancha davom etadi; tuzalib, ishga yaroqli bo'lib olishi uchun nimalar qilmoq zarur? Bundan tashqari, u qo'llab-quvvatlashni kutadi, u kasali og'ir emasligini, unga yordam ko'rsata olishlarini eshitgisi keladi. Bemor bilan so'zlashganda shularning barini ko'zda tutmoq kerak. Bemorga tashxis haqida so'zlaganda oddiy, tushunarli tilda gapirish kerak. Odatda, ba'zi atamalar oddiy fuqaro uchun dahshatli bo'lib eshitiladi. Shuning uchun u so'zlarni ishlatmagan ma'qul. Agar bemor tashvishlanib: «Voy o'lmasam, astma bo'lib qolibmanmi?», -desa bormi, demak, bu atama uning uchun o'ta azobli, tuzalmas kasallikni bildiradi. Shunda tajribali shifokor yoki hamshira hech ikkilanib o'tirmay: «Yo'q, sizda astmaga moyil bronxit bor», - deb javob beradi. Astma bilan bu kasalliklar orasida farq kam, davolash ham bir xilda. Mabodo, vrachga sarkoidoz tashxisi qo'yishga to'g'ri kelsa, shifokor yoki hamshira, avvalo bemorga, bu atamaning sarkomaga (rakka) yoki boshqa xavfli o'smaga aloqasi yo'qligini, umuman, bu kasallik nisbatan zararsiz ekanligini tushuntirmog'i lozim. Shuningdek, miokard infarktining o'tkir o'tayotgan chog'ida bemorga shifokor yurak xuruji yoki yurak tomirlarining bo'g'ilishi cho'zilganini aytadi va oradan bir necha kun o'tib, bemorning ahvoli yaxshilanib, shifoxonaga ko'nikib qolganidan keyin infarkt bo'lganini, lekin hozir xatar o'tib ketganini aytadi. Stenokardiya bilan og'rigan bemorga uning kasalini yurak tomirlari bo'g'ilishi sifatida tushuntirgan ma'qulroq. (Yana shunisi borki, «tomirlar bo'g'ilishi» bahonasida nitroglitserinni iste'mol qilishga da'vat etish oson ko'chadi. Stenokardiya, infarkt, yurakning ishemik kasalligi kabilar bilan bog'liqligi tufayli bu dorilarni ko'plar yoqtirmaydi) Mashhur ingliz olimi Kelnan shunday yozgan: «har qanday qiiib bo'lsa ham, dahshatli tashxis e'Ion qilishdan qoching». Albatta, bemor haqiqatni aytishni talab qilishi mumkin, ammo haqiqatni yumshatib yetkazish muhim tadbirdir. Bemorga uning tashxisini ma'lum qilish lozim bo'lganda insonparvarlik oldingi o'ringa o'tmog'i kerak. «Bemorga haqiqatni aytish, faqat haqiqatni, lekin butun haqiqatni

emas» degan naql bor. Masalan, koronar arteriyalarning trombozini gapirish o'rniga, yurak xuuji, rak degandan ko'ra yanpi paydo bo'lgan o'sma, gipertoniya degandan ko'ra xafaqonlik, tashvishlanish nevrozi degandan ko'ra asabiylashgan bosh og'rig'i degan durustroq. Bu so'zlar yumshoqligidan tashqari tushunarli hamdir. Shuni ta'kidlab o'tmoq joizki, tashxis yumshatib aytilganda yolg'onni juda oshirib yuborish ham kerakmas. Shunchaki haqiqatni yumshatibroq so'zlash, bemorning kelajagi haqida o'ylab, unda o'zidagi kasallikni yengib chiqishga ishtiyoq uyg'otib qo'yilsa bo'lgani. Zero, bemorning tuzalishi uchun bo'lgan ishonchi kasallikka qarshi kurashdagi dastmoyadir. Bunday paytda, asossiz inkor etish yoki shunchaki ko'ngil ko'tarishga o'rin yo'q, nafi ham tegmaydi. Bemor haddan tashqari optimistik so'zga ishonishi u yoqda tursin, shifokorni yengil tabiatli odam deb hisoblaydi. Yana «keksalik» nomli tashxis bor. Ba'zan keksa bemorlar qari ekanliklaridan xijolat chekishadi. Ularning nazdida endi tibbiyotning ularga nafi tegmaydi. Mutaxassislarning vaqtini bekorga olayotganday tuyuladi. Aksariyat, ular shifokor yoki hamshiraning: «Do'xtirga yuguravermay, yoshingizni yashab qo'yganingizni eslashingiz kerak!», deydigan so'zlarni eshitishdan cho'chiydilar. Bunday choglarda shifokor yoki hamshira bemorning keksaligi, uning dardini davolashga mone'lik qilmasligini bildirib qo'ymog'i kerak. Ko'pincha shunday bemorning ko'nglini ko'tarib qo'yish uchun hazil-mutoyiba qilish mumkin. «Bir chol tizzasi og'riyotganidan nolibdi. Shifokorning “Bu hammasi qarilikniki», - degan javobini eshitib jahl bilan: «Bo'lmagan gap, ikkinchi oyog'im ham saksonga kirgan, lekin unisi cg'rimayapti-ku!» dermish. Bu latifada chuqur tibbiy ma'no bor. Albatta, shifokor keksalikni davolamaydi, lekin keksalik va kasallik - tamom boshqa narsa. Qariyaning shikoyati yoki somatik kasallik bilan, yoki (buni sira unutmaslik kerak) bu yoshda ko'p uchraydigan depressiya bilan bog'liqdir. Odatda, somatik kasallikka tashxis qo'yish qiyin emas. Lekin turlicha mujmal shikoyatlar quvvatsizlik, sakrovchi og'riqlar, uyqusizlik va hokazolar, aniq belgilangan

kasallikka jo bo`lmasa, depressiya haqida o'ylash kerak. Negaki, uning borligi aniqlansa, yaxshi davolashga yo'l ochib beradi. Aniq somatik kasallikka uchragan chog'da ham keksa odam qo'llab- quvvatlashlarga, ruhini ko'tarishlarga muhtoj. Bemor kasalligining nomini bilib oldi ham, deylik. Endi uning ko'nglini ko'tarish, umidlantirish kerak. Agar bemorning kasali xavfsiz bo'lsa yoki davolash oson bo'lsa, bu muammo emas. Lekin tuzalmas dardga mubtalo bo'lgan taqdirda ham, baribir yumshatib gapirishning nozik yo'llarini topish mumkin. Masalan, bemorda yaqinda stenokardiya paydo bo'lgan, deylik. Bu haqda u birinchi bo'lib shifokordan eshitishi kerak. Albatta, eng yaxshi davolash ham na infarktdan, va na bir zumda olamdan ko'z yumishdan saqlab qololmaydi; to'la darddan forig' bo'lib ketish haqida esa hozircha gapirishga o'rin yo'q. Lekin bemor bularni bilishi shart emas, buni bilishidan manfaat ham yo'q. Shunday bolgach, bemorga shu o'rindagi holatdan kelib chiqib, shunga o'xshash gap aytish mumkin: «Siz chekmaysiz, diabetingiz yo'q, qon bosimingiz yaxshi: demak, kasaligingiz bilan kurashishda «uch-nol, sizning foydangizga». «Yaqinda kasalga chalingansiz, xastaligingiz o ' t i b ketmagan, jismingizda yomon o'zgarishlar yuz berib ulgurmagan. Agar davolanishdan erinmasangiz, yaxshi natijalarga erishishimiz mumkin», yoki «Sizda og'irlashtiradigan ikki holat bor: chekasiz, gipertoniyangiz bor. Lekin yaxshi jihatlar ham yo'q emas, sizda diabet yo'q. Diabet shunday bir kasallikki, agar shu xastalik bo'lsa, atrosklerozni rivojlantirib yuboradi, undan tashqari, bu holatni davolash qiyin. Gipertoniya masalasiga kelsak, hozir uni davolashda qoiimizda shunaqangi imkoniyatlar borki, biz bundan qo'rqmasligimiz kerak. Chekishni tashlash esa o'z qo'lingizda, qiyin demang. Masalan, AQShda millionlab kishilar zarurat tug'ilganda chekishni tashlashadi. Sizning tanishlaringiz orasida ham bundaylar ko'p bo'lsa kerak. Infarkt bo'lmay desangiz, sigaret chekishni tashlash zarur. Irodangiz va dori-darmon bo'lsa, kasallikni yengishimiz tabiiy». Bemor bilan muloqot chog'ida uni stenokardiya, ayniqsa, ertalab yoki havo bulut bo`la boshlaganda bezovta qilishini bilgach, aytiladi: «Demak, kasalingiz skleroz emas, tomirlar bo'g'ilishi tufayli huruj qiladi. Tomirlar torayishi skleroz tufayli

bo'lganda har safar tez yurganda yurakda og'riq his qilardingiz. Axir skleroz darajasi bir kunda o'zgarib turmaydi-ku. Sklerozga doir o'zgarish sizda ham bo'lishi kerak. Shuni bilib qo"yingki, tomir bo'g'ilishini tuzatish sklerozni tuzatishdan ko'ra osonroq». Diqqinafas bilan og'rigan bemorga esa shu yo'sin, remissiya chog'ida, yoz oylarida harsillash va siqilish to'g'ri kelmasligini eslatish kerak. Kasallik juda cho'zilayotgani bilan o'pkada og'ir organik o'zgarish yo'qligini ta'kidlash joiz. To'la remissiya (butunlay tuzalish)ning endilikda bo'lishi qiyin. Astma, boshqa ko'pgina kasalliklar ham, asosan, to'lqinsimon o'tishini: og'ir hurujlardan keyin tinchlangan chog'lari ham bo'lishini hisobga olganda, har holda yaxshilanishga yuz tutish mumkinligi ko'rinadi. Hatto mana shunday og'ir holatda ham so'z bilan bemomi shifo topib ketishiga umidvor qilish mumkin. Bemorni maqtab qo'yish foydali, buning kasallikka aloqasi bo'lmasa-da, tibbiyotdagi biror yangilikni qayd etib o'tish kerak. Masalan, bemor chekishni tashlagan, deylik: «Juda zo'r ish bo'libdi-ku. Bundan chiqadiki, irodangiz mustahkam ekan. Tuzalish uchun juda zarur narsa bu»; bemor badan tarbiya bilan shug'ullana boshlagan, deylik: «Xo'p ish bo'pti-da, qani endi hamma bemorlar ham sizdaqa bo'lsa!» Bemor ayol qirqqa borib qolgan, deylik. Yaqinda u farzand ko'rgan: «Yashang-ey, qahramon ekansiz! Eson-omon qutulibsizmi, demak yuragingiz yaxshi!» deyiladi va hokazo. Agar bemor xomushlik bilan to'rt marta infarktni yoki 7 marta pnevmoniyani boshidan kechirganini aytsa, uni ko'zdan kechirgach, hazil-mutoyiba bilan: «Sizning tajribangiz ko'rsatadiki, infarkt yoki pnevmoniya juda dahshatli kasallik emas. Necha-necha bor kasallikni boshdan kechirsangiz-da, umumiy ahvolingizning yaxshiligiyoq buni ko'rsatib turibdi», - deyish mumkin bo'ladi. Bemor bilan bunday muloqot yupatibgina qolmay, uni hayotdan umidvor qilib, tuzalib ketishiga ishonch uyg'otadi. Shu bilan birga, shifokor va hamshiraning ko'rsatmalarini to'liq bajarishga undaydi. Bemorni kutib olgach, hamshira bo'limdagi kun tartibi qanday bo'lishini ham tushuntirishi kerak. Bemorlarning ko'pi bu maslahatlar qanchalar muhimligini

anglab yetmaydi. «Bizning klinikada professorimiz chekuvchi bemorlarni davolashni yoqtirmaydilar», -deyiladi ilk suhbatlarda. Bemorga yangi kun tartibi belgilaganda uning kasallikka chalingunga qadar bo'lgan ijtimoiy hayot turmush tarzini va shart-sharoitini hisobga olib belgilash lozim ma salan, namozxon qariyalarga). Har qanday taqiq va chegaralashlarga tanqidiy yondashmoq joiz. Zero, ko'pincha bu taqiqlar avvaldan qolgan, eskirgan ta.lib'ardandir. Masalan, o ' t k i r infarkt miokard bilan og'rigan bemoriarga tayinlanadigan kun tartibining qanchalar o'zgarganini eslab ko'raylik. Ilgari bemorlar ikki hafta davomida faqat chalqancha yotmog'i lozim bo'lardi. Faqat shundan so'nggma yotgan joyida yoniga ag'darilishga ruxsat berilardi. Uch haftadan so'ng o'tirishga ijozat tegar. 4-5 haf'tadan keyingina ilk qadamlar qo'yishga ruxsat etilardi. Qarang-a, to'la bemor yotgan o'rnida tuvakka bo'shanish uchun qanchalar og'ir harakat qilishga majbur edi. Axir bundan ko'ra yonboshi bilan ag'darilib, sekin tuvakka o'tirish oson emasmi? Ba'zida shundoq ham bolardiki, tunda bemor uyg'onib, o'zining yonboshlab yotganini ko'rsa, dahshatga tushib ketardi. Yuragimga tuzatib bolmas zarar keltirib ezib qo'ymadimmikan? - degan xavotirga tushardi. Shunday ham bo'lardiki, ba'zi bemor bir necha kun uyda dard chekadi, poliklinikaga piyoda qatnab yuradi. Uning infarkt bo'lgani esa kechikib aniqlanardi. Lekin bu bemorning kasalligi odatdagidan og'ir o'tmasdi. Mana shunday kuzatishlarda, qimir etmay yotish unchayam zarur emasmikan, degan fikr tug'iladi. Hozirgi kunda bunday bemoriarga faol harakat qihsh kun tartibi buyuriladi. Ba'zi shifokorlar bemor turmushining nozik taraflari bo'lgan jinsiy hayot haqidagi savollarni berishga iymanadilar. Shifokor yoki hamshira bemorning aytilmay qolgan gaplari borligini anglab yetmog'i, yumshoqlik va yotig'i bilan kerakli maslahatini darig' tutmasligi kerak. Masalan: Ambulatoriya qabuliga 26 yoshlardagi oriqqina, rangpar bir juvon kelib, tezda charchashi, o'qtin-o'qtin shamollab qolishi, kasallik o'tgandan keyin ham issig'i chiqib, 37,1 -37,2" darajada muqim turishidan noligan. To'rt yildan beri

dard tortar ekan. Surishtirilganda uyqusi yomonligi, ertalabdan bequvvatligi, kechga borib ahvoli biroz yaxshilanishini aytgan. Kechda hatto, kitob o'qisa ham charchar ekan, ko'pincha yuragining tez urishi bezovta qilar ekan. Ishtahasi yaxshi, ozmayapti; hayz ko'rishi buzilmagan, qon kam ketar ekan; bir marta bola oldirgan. Lekin boshqa farzand ko'rmagan; to'rt yil burun eridan ajralgan; yolg'iz o'zi alohida yashaydi; ukasi og'ir diabet kasalligi bilan birga kechgan septik endokarditdan vafot etgan. Fizik tekshirishlardan ma'lum bo'lishicha, hech qanday patologik o'zgarish yo'q. EKG normada. Bemor ko'rinishidan indamas, ruhiy azoblanayotgandek ko'rinadi. Shuning uchun ham fizik tekshirishlardan so'ng qaytadan surishtirish kerak, degan fikrga kelingan: «Ko'pincha kayfiyatingiz qanday, yaxshimi, bir me'yordami, siqilasizmi, g'amginmisiz?» - kabi savoliar berish kerak. Odatda: «Kayfiyatim yomon», - degan javob olasiz. «Ich-ichingizdan titroq keladimi?», - «Ha, ko'pincha» - «Odamlar bilan tez tillashib keta olasizmi, mehmonga ko'p borasizmi?» Shunda bemor jonlanadi, hijolat bilan jilmayib, javob qiladi: «Ahyonda bo'lsa ham vino ichishga cho'chiyman, ichsam, o'zimni yomon his etaman». Bemor o'zidagi depressiyadan tashqari, u yolg'izlikdan azob chekishi ham bilinadi. Demak, kasallikning boshlanishi sevgilisidan ajralgan yoki shunga o'xshash sabab oqibatidan kelib chiqadi. Ukasining yurak kasalligidan nobud bo'lganligi ham uning o'z salomatligidan tashvishlanishga olib borgan. Shu holatda qolgan bemorga: «Sizning yuragingiz bilan o'pkangiz sog'lom. Analizlarning natijasi ham yaxshi, ozayotganingiz yo'q, rentgenda ham biron yomon narsa ko'rinmadi. Sizda ozgina depressiya (tushkunIik) sindromi bor. Qo`rqadigan joyingiz yo'q, hali yoshsiz, hayotdan zavqlanib, lazzatlanib yashamoq kerak. Salomatligingizga shunchalar ishonchim kattaki, agar farzand ko'rsam bo'ladimi, deb mendan so'rasangiz, hech ikkilanmay ruxsat bergan bo'lardim», - degan ma'qul. Bemor jilmayadi va iymanibgina: «Salomatligimning mazasi bo'lmagani uchun erga tegishga qo'rqib yurar edim...»-deydi. -«Qo'ying-e, hech havotirlanadigan o'rni yo'q. Boshqalardan kamligingiz yo'q! Hammasi yaxshi bo'ladi. Yaxshi odamni uchratsangiz, turmush quring, farzand ko'ring, oldindan

besh-o'n yillik rejalaringizni tuzib qo'ying!» Bu gaplardan keyin qarabsizki, bemor yayrab-yashnab ketib, yordam ko'rsatganingiz uchun sizdan minnatdor bo'ladi. So'ng yana yarim yildan keyin sobiq bemorga duch kelganingizda ko'rasizki, uning ahvoli durust, shikoyati yo'q, kayfiyati yaxshi, demak, depressiyadan qutilgan. Shifokorning parhez saqlash haqidagi ko'rsatmalarining ham ahamiyati katta. Bu o'rinda parhez, imkoni boricha, sog'lom odamning bekamu ko'st, mazali taomiga o'xshashi kerak. Odatda, parhezga doir taqiqlar ko'p emas. Masalan, taomda tuz ko'p bo'lishi jismimizda suyuqlikni ushlab qoladi, arteriya qon bosimini oshiradi; shuning uchun tanasida shish bo'lgan yoki gipertoniya bilan og'rigan bemor tuzni kam iste'mol qilishi kerak. Shuningdek, tozalangan uglevodlarni kamaytirish qandli diabetni davolashning asosi bo'lib qoladi. Buyrak yetishmovchiligi aniq namoyon bo'lgan chog'da ovqatda oqsilning ortiqchaligi azotemiyani oshiradi. Ahyonda uchraydigan chillashir (kleykovinnaya enteropatiya), bod, gemotsistinuriya va hokazo kasalliklarda maxsus parhez muhim ahamiyat kasb etadi. Me'da, o'n ikki barmoq ichak yara kasalliklarida ko'pdan-ko'p belgilangan parhez davolash o'z ahamiyatini yo'qotyapti. AQSh, Fransiya kabi ko'pgina mamlakatlarda hozir yara bilan og'rigan kasallarni odatdagi ovqatini yeyaverishga ijozat etiladi. (Ayniqsa, bemor yaraga qarshi gistamin N-2 blokator dorilarini iste'mol qilsa). Kundalik ovqatimizdan u yoki bu mahsulotni chegirib tashlash odam jismida vitamin yoki mikroelementlar va bioaktiv modda (qo'shimcha)larning yetishmasligiga sabab bo'lishi mumkin. Parhez qanchalar xilma-xil bo'lsa, oziq shunchalar to'liq bo'ladi. Shunday qilib, parhezga doir cheklash zarurati tug'ilsa, juda qisqa muddatga buyurilishi kerak. Ko'pincha bemorlar «qat'iy», ya'ni bir xilda, maza-matrasiz va uzoq muddat ichida pahez qiladilar. Bu ixtiyoriy jafokashlar, odatda, nevroz dardiga chalingan kishilar. Ular ateroskleroz bo'lishidan qo'rqib, qaynatma sho'rvani ichishdan

o'zlarini tiyadilar, «gastritim bon>, deb ko'p meva va sabzavot iste'molqilmaydilar, «jigarim og'rib qoladi», deb qovurma yoki yog'li ovqat yemaydilar va hokazo. Shunisi ham borki, bu cheklanishlarga ular, azbaroyi zaruratdan u yoki bu oziq- ovqatni yomon ko'targanlari uchun emas, balki u yoki bu parhezningnafini eshitganlari uchun unga rioya qiladilar. Natijada dastlabki kasallikka ko'pincha bu gastrit emas, balki nevroz, kolit yoki xolesistit, qabziyat yoki o'ylamay qilingan parhez oqibatida paydo bo'lgan yana boshqa bir yatrogen kasalligi kelibqo'shiladi. Bunday bemorlarga oziq-ovqatning xilini kengaytirish va tartibga solish kerak. Ammo avvalgi fikrlarini va qo'rquvlarini yengib o'tish oson emas. Mana shunday chog'larda, agar bemorning kasalligi oshqozon ichak yo'lida boisa, ayrim shifokor va hamshiralar, u yoki bu ovqatning hazmi qanaqaligini aniqlashga harakat qiladilar. Masalan, bemor o'n yildirki, o'zining qovurma ovqat, tuxum yemasligini aytdi, deyiik. Shunda unga savol beriladi: «Mehmonga borganingizda qazi, kotlet yoki qovurma ovqat yeyishga to'g'ri kelar, axir?» - «Ha, ahyonda bir», - «Xo'sh, har gal mehmondan qaytganingizda joningiz azobda qoladimi?» - «Yo'q, odatda hech nima qiimaydi, juda ehtiyot bo'laman-da». Bu hol mehmondorchilikdan keyin bo'lgan o'tkir xolesistit va pankreatitning xuruji - ruxsat etilmagan taomni yegani uchun emas, balki keragidan ortiq ovqat iste'mol qilgani uchun bo'ladi. Kun tartibi va parhez haqidagi ko'rsatmalardan keyin dori-darmonlar masalasiga o'tish mumkin. Lekin bemor bu dorilarni muntazam, sira qoldirmasdan, ayni belgilangan soatda ichishiga ham erishmoq joiz. Bu juda qiyin. Buni to'la amalga oshirishda erinchoqlik, unutish, «ximiya»dan cho'chish, umuman dorilarni yomon ko'rish xalaqit beradi. Dori buyurishda vrach ko'rsatmalari aniq-ravshan bolmog'i kerak. Hech qachon bemorga: «Mana bu dorini bir kunda 3-4 marta ichasiz- yo uch marta yoki to'rt marta!» demaslik kerak. Ko'pincha bemor dorini qanday ichish kerak - ovqatgachami, ovqatdan keyinmi, deb so'raydi. Hamshira qaysi dorini qay payt ichishga buyurishni oldindan o 'zi uchun aniq bilib qo 'ymogi kerak. Ba'zi dorilarning organizmga zararsizligi katta ahamiyatga ega. Masalan, aholi o'rtasida ko'p iste'mol qilinadigan aspirin, ya'ni atsetilsalitsil kislotani, oshqozonning shilliq qatlamiga zararli ta'sirini kamaytirish

uchun ovqatdan keyin buyuriladi. Shuningdek, nikotin kislotasini, nikoshpan kabi dorilarni ham, so'rilishini sekinlashtirish, shu bilan uning qo'shimcha ta'sirini kamaytirish maqsadida ovqatdan keyin iste'mol tayinlanadi. Aksincha, siydiradigan dorilarning tez so'rilish uchun ovqat yemasdan avval qabul qilish belgilanadi. Negaki, dori qonga qancha ko'p aralashsa, siydirish quvvati shuncha kuchli bo'ladi. Shu maqsadda antibiotiklar ham ovqatgacha qabul qilinadi. V- adrenoblokatorlar va uzaytirilgan ta'sir ko'rsatuvchi nitropreparatlar: nitrosorbid, sustakni stenokardiya paydo bo'lmasligi uchun ovqatdan 20-30 daqiqa avval ichish belgilanishi kerak. Aksariyat dorini qay paytda qabul qilishning ahamiyati yo'q. Lekin shunday taqdirda ham: «Mana buni-ovqatgacha, bunisini-ovqatdan keyin», deb belgilash psixologik jihatdan co'g'ri bo'ladi. Xuddi shunday, dorini qancha muddat davomida ichish (2 hafta, 1 oy va hokazo) hamaniq belgilanmogi lozim. Aibatta, keyinchalik birkunda q;,ncha ichish miqdori ham, qachongacha ichish ham o'zgartiriiishi mumkin. Ammo, bari-bir, dori bclgilanganda, bir kunda necha marta ichish kerakligi aniq aytilishi kerak. Ba'zi dorilar, masalan, mezim-forte, festal, kreon, setsal kabilarovqat bilanqo'r-hibiste'molqiiinadi. Navbatdagi uchrashuvda shifokor bemordan: har.ima ciorilarni ichdimi. noxush ahvol ro'y bermadimi. kayfiyati qanday-yaxshimi, avvalgidan yomonmi yoki o'zgarish ;izmi, qiziqsinib surishtirishi iozim. Ko'pincha bemorning tayinlagan tavsiyaiarini to'la-lo'kis bajarmaganligi ma'lum bo'ladi. Yo buyurilgan dori topilmagan bo'ladi, yoki dori noxush qiladi, ba'zida esa: «dori haqidagi yozuvni o'qidim, shunaqa «dahshatli» asoratlar yozilibdiki, ichmaslikka qaror qildim» dcydi bemor. Lekin, ba'zan davolanish joniga tegib ketgan bemorlar ham uchraydi. Har qanday bo'lganda ham bemordan xafa emasligingizni, uning bu harakatida o'zingizga ishonchsizlik ko'rmayotganingizni sezdirishingiz kerak. Agar yo'l qoyilgan beparvoliklardan qat'i nazar natija yaxshi bo'Isa, demak - nur ustiga a'lo nur. Mabodo, bemor ahvoli yaxshilanmasa, bemor davolanishni oxiriga olib borilmagani sabab bo'lganini uqdirisli, yaxshi natijaga erishmoq uchun erinmay, uzluksiz davolanish lozimligini ta'kidlamoq darkor.

Shunaqasi ham bo 'ladiki, ba'zi bemor shifokor yoki hamshiraga yoqmaydi. Bunday tuyg'udan qanday qilib forig' bo'lish mumkin? Ko'pincha uchraydigan holatlarni ko'zdan kechirib chiqaylik-chi, tibbiy amaliyotimizda qo'l kelib qolsa ajab emas. Shifokor bemor yoniga kelganida u ahvoli yaxshilanmaganidan noliydi. Uning so'zlari sizga qattiq botadi. Siz undan minnatdorchilik so'zlarini kutgansiz. Bemorning nolishlari, norozi qiyofasi vrachning qitiq patiga, nafsoniyatiga tegadi, xafa bo'lib qoladi. «Hech bo'lmasa, mana shu odam meni o'z holimga qo'ysa edi.'» deb jig'ibiyron bo'ladi. Lekin qizig'i shundaki, bemor sizdan naf ko'rmayapman, deb hisoblasa ham, negadir yana sizga murojaat etaveradi. Og'ir, alamli hayol kechirgan yoki yolg'iz odam, ko'nglini yozgisi keladi, hech bo'lmasa, biron-bir kishining mehribonlik ko'rsatishiga intizor bo'ladi. Mabodo, yaqin kishisini yo'qotgan bo'Isa, sizning mehribonligingiz unga dalda bo'ladi va oradan ko'p o'tmay yana huzuringizga keladi. Bergan dorilaringizdan naf ko'rsa- ko'rmasa keladi. Demak, u faqat daxo izlab kelmayapti ekan-da. Dori bilan bo'lmasa-da, unga nafingiz tegayapti ekan. Mana shuni anglab yetsangiz, ko'nglingiz ko'tariladi. Unga achinasiz, ko'ngliga qaraysiz. Shunda siz bu bemorga borgan sayin kuchli, qimmatli dori yozib borish nodarkorligini anglaysiz. Ba'zida bunday bemorga: «Ahvolingiz qalay, og'riq yo'qmi, hansiramayapsizmi, yo'talmayapsizmi?» deganga o'xshash bir necha savol bersangiz bas, bemorning boshi ko'kka yetadi - yolg'iz emasligini, og'ir damlarda murojaat etadigan kimsasi borligini anglaydi. Bundan chiqadiki, u sizning huzuringizga yaxshi so'zingiz uchun keiayapti. Axir shuning o'zi ham davo, sizning tom ma'nodagi shifokor ekanligingizni tasdiqlovchi dalil emasmi? Ba'zida esa biron bemorning sustkashligi shifokorni g'ijintiradi. Shuning uchun ham xayolda undan ensangiz qotsa-da, uning bu sustkashligiga gipotireoz yoki depressiya belgisi emasmikan, deb qarang. Agar unga berilgan bir necha tegishli savollar taxminingizni tasdiqlasa, tashxisni to'g'ri topganingizdan boshingiz osmonga yetadi. Agar bemorning xotirasi haqiqatan ham susaygan bo'lsa, unga qayta-qayta uqtirgandan ko'ra, o’sha maslahatingizni bir parcha qogozga yozib

berganingiz ma'qul. Bu bor yo'g'i 1-2 daqiqa vaqtingizni oladi. Yozma ko'rsatma bemorga hamma muolajalaringizni to'g'ri bajarishda beqiyos yordamchi bo'ladi. Vaqtingiz ziq bo'iib turganda biron mahmadona bemor sizni g'ijintirishi mumkin. Shoshilayotganingizni shama qilib, soatga qarab qo'yishingiz bemorga qattiq tegib ketishi mumkin. Bemor shifokorga o'z hukmini o'tkazib, tekshiruv va davolash usulini o'z xohishicha buyurishga urinadi, o'ziga alohida e'tibor tilaydi. Bunday paytda, hamshirada sovuqqonlik bilan ataylab dag'al muomala qilish xohishi paydo bo'ladi. Lekin bular aslida taltaygan xudbinlar emas, dardi- kasali dastidan hadiksirab qolgan bemorlar, xolos. Shu qo'rquv tufayli navbat kutishga ham toqatlari yetmay, zudlik bilan qabul qilishni talab eta boshlaydilar. Har qanday odamda ham bunday betamizni boplab o'rniga o'tqazib qo'yish istagi paydo bo'lishi tabiiy. Lekin aslo bunday qilib bo'lmaydi! Aks holda kutgan tibbiy yordamni topmagan bemorning xavotir va tashvishi oshadi, o'zini avvalgidan battar tuta boshlaydi. Bunday paytlarda, aksincha, uni diqqat bilan ko'zdan kechirib, xa votirlari asossizligini ko'rsatmoq joiz. Axiyri ishonchli qo'llarga tushganini his etgan bemor bir necha daqiqadan so'ng tinchlanib qoladi. Bemor astmaga yo'liqqan, deyiik. U ko'pdan beri prednizolon qabul qiladi va uning dardi, xayoli imkoni boricha kasaldan tezroq qutulish. Savol-javobdan ma'lum bo'lishicha, necha-necha bor bunga urinib ko’rilgan-u, lekin har gal ahvol og'irlashib, shifoxonaga, reanimatsiya bo'limiga tushib qolavergan. Demak, bu bemor kasallikning steroid talab shakliga giriftor bo'lgan. Bunday bemorga kortikosteroidlardan forig' bo'lishni va'da qilish o'rinsizdir. Quyidagicha maslahatlar bilan ko'ng'ini ko'tarish kerak. «Ko'rib turibsiz, gormoaal dorilardan o'z ixtiyoringiz bilan voz kechganingizda ham, vrach olib tashlaganda ham ancha aziyat chekayapsiz. Shundan bilsangiz bo'ladiki, bu vrachning xatosi emas, balki shundan bo’lak dori kasalingizga asqotmay qolgan. Kasalingiz boshdayoq og'ir kechgani uchun gormon bermaslikning iloji bo'lmagan. Bu dori hozir sizni reanimatsiyadan qutqarib turibdi. Bunga boshqa dori bilan erishilsa-ku, yaxshi bo'lardi-ya. Lekin bunday bo'lmayapti. Shundan o'zingiz xulosa chiqaravering.

Boshqa ko'p kasalliklarda bemorga qattiq ta'sir ko'rsatadigan dorilar beriladi, masalan, og'ir qandli diabet kasalligida bemorlar o'zlariga kunda insulin sanchadilar. Bu dori ularning umriga umr qo'shadi, ahvollarini har holda ancha yaxshilaydi. Siz bo'lsangiz kortikosteroidlar buyrak usti bezini «ishdan chiqaradi» deb qo'rqasiz. Axir adrenalin, efedrin yoki astmapent yurak va qon tomirlari uchun zararlimasmi? Bronxial astmani davolamasa, o'pka emfizemasi paydo bo'lishi ma'lum-ku! Har holda bemor o'zini durustroq his qilishi uchun hamma zarur choralarni qilishga majbur emasmi? Demak, dardingizdan forig' bo'lmaguningizgacha gormonlarni bermasligimizning imkoni yo'q. Shunday bo'lgach, mumkin qadar uni kamaytira borib, dardingizga darmon bo'lib turish vazifamizdir!» Shundan so'ng (bemorning turii dorilarni ko'tara olishi va ularning nafidan kelib chiqib) bemor bilan (intal, kortikosteroidli aerozollar, nafasolish gimnastikasi, balg'am ko'chiruvchi dorilar kabi) qo'shimcha davolar haqida maslahatlashib olmoq joiz. Shu bilan birga, kortikosteroidlarni kamaytirish bu dorini aksariyat ertalabga tayinlash, kun oralatish. kamaytira borishni tezlatish, zarurat tug'ulganda yana dozani oshirish va hokazolar haqida so'zlab ham berish mumkin. Va nihoyat. intalga o'xshash astmaga qarshi keyinroq chiqqan dorilar uzoq vaqt kortikosteroidlardan foydalanib kelgan bemorlarga undan voz kechish imkonini ham berayotganini, yaqin orada undan ham foydaliroq dorilar chiqib qolishi mumkinligini aytib, bemorni umidvor qilsa bo'ladi. Bunday suhbatlar bemorni ancha tinchlantiradi. Shu bilan birga, kortikosteroid dorilar shubhasiga barham beradi. Bemor o'z kasalligidan hadeb xavotirlanavermaydi. Yana shunday toifa bemorlar bo'ladiki, ular jahldor, alamzada, qo'pol bo’lishadi. Shunday kishilar bedavo dardga giriftor bo'lsalar bormi, ular bilan munosabatda bo'lish yana ham og'ir kechadi. Bunday bemorlar odatda, do'xtirma-do'xtir, shifoxonama-shifoxona yuraverib, jondan to'yib, tibbiyot xodimlariga ishonchlarini yo'qotib bo'lgan. Bunday paytda shifokor ularga avvalo bemor, deb qaramog'i darkor. Shifokor ularning alamzadaligi, gumonsirashi, pala-partishligiga bu odamning tabiati, deb emas, kasallik belgisi deb qaramog’i kerak.

Bemorga nisbatan shunday yondashish shifokorni ham tinchlantiradi, ham bemorni xotirjam kazatish imkonini beradi. Bunday bemorga nisbatan mana shunday bosiqlik bilan munosabatda bo'lish o'z samarasini ko'rsatmay qolmaydi. Shifokorlar uchun necha-necha kunlar davomida og'ir kasal bemorxonaga kirib, borgan sayin yaqinlashib kelayotgan muqarrar o'lim oldida o'zining zaifligini his qilishdan og'ir narsa bormi? Bunday bemorning ko'ziga qanday qaraydi unga nima deydi? Bemorxonada boshqa bemorlarni ko'rishi bilan turli fikrlar miyasini parmalay boshlaydi. Mana shunday bemor tepasiga keldingiz ham. Bemor devor tomonga o'girilib, xuddi mudrayotgandek, bir tekis nafas olib yotibdi. «Kechasi bilan uxlamay chiqdi», - deydi yonida yotgan ayol. - «Uxlab qolgan bo'lsa kerak». Siz yengil tortib xo'rsinib olasiz. Boyaqishni uygotish kerak emas, dam ola qolsin. «Kechroq kirib o'taman,—deb va'da berasiz-u, shoshib bemorxonadan chiqasiz. Keyinroq esa, umuman qaytib kirgingiz kelmaydi... Ishingiz ko'payib ketib, ish kuni oxirlab boradi- bemorxonada tushlikdan so'nggi orom soati yetib keladi. Nima qildim bezovta qilib, deb o'ylaysiz. Yaxshisi, ertaga kira qolaman...» Yoshlikda, amaliy tajribasi ko'p bo'lmagan vrach va hamshiralarning ko'pchiligi shunday qiladi. Xuddi shunday sharoitda keyinchalik o'zingdan uyalib, azob chekib yurmaslik uchun nima qilmoq kerak? Yordam berishga ilojsizmiz degan chog'da bemorga qanday yordam ko'rsatish mumkin? Bu borada «unday qilmoq kerak, bunday qilmoq joiz» deb hammaga bir xilda ko'rsatma berib bo'lmaydi. Ammo bu muammo bobida yaxshilab bosh qotirilsa, shubhasiz yagona to'g'ri xulosaga kelish mumkin. O’limning yaqinlashib qolganligi hatto sog'lom kishiga ham dahshatli t a s i r ko'rsatishi mumkin. Lekin bemor asta-sekin so'nib borarkan, kun sayin ozib-to'zib, zaiflashib borishi ustiga og'riq, hansirash va boshqa azoblarni tortaverib, taqdirga tan berib qo'yadi. O'lim uning uchun biz o'ylagandek dahshatii emas, uning qadriyatlar mezoni o'zgargan. Birinchi o'ringa vujudi faoliyatining buzilishi, qabziyat, ter bosish, ishtaha yo'qligi, kongil behuzurligi kabilar o'tib oladi. Bundan tashqari, bemor ongini og'riq azobi egallaydi. Ayniqsa, o'zini yolg'iz his etganda bemorda og'riq zo'raygandek tuyuladi. Biz kasal tepasiga kelganimizda uning o'lim

changalida ekanligini bir daqiqa xayoldan chiqargan holda, bemor ko'z o'ngida ayanchli bo'lib ko'rinmaslik darkor. Bemorga umri tugab borayotganidan emas, balki og'riq azobini chekayotganligidan baxtsiz, deb qarash kerak. Shundagina u ko'z oldimizda yordamimizga muhtoj oddiy bemor bo'lib qoladi va biz unga xo'jako'rsinga emas, chinakam, vijdonan jiddiy yordam ko'rsatishga urinamiz. Yuqorida bayon qilganimiz bemorni eslaylik. Bu odam uyg'oq bolsa-da, o'zini uxlaganga solib yotgan, ehtimol yosh shifokor yoki hamshiraning jovdiragan ko'zini ko'rmaslik, erta-indin tuzalish haqidagi yolg'onni eshitmaslik uchun shunday qilgan. Mana shuning uchun ham og'ir bemor huzuriga bir necha daqiqaga bo'lsa ham, boshqalardan ko'ra tezroq, kunda bir necha martadan kirish kerak. Uning tomir urishi (pulsi)ni sanash, t i l i n i ko'rish, choy tavsiya etish yoki ichirish. tagidagi choyshabning quruq yoki tozaligini hamshira bilan birgalikda tekshirib ko'rish mumkin. Xullas, bemorga shifokor xamshiraning e'tiborida ekanligini eslatib turish juda muhim. Kundalik ertalabki ko'ruv chog'ida ham bunday bemorga boshqalardan ko'ra ko'proq e'tibor qilish iozim. Esankiraganingizni sezdirmasligingiz, soxta ko'tarinkilik kayfiyatida ham bo'lmasligingiz kerak. Bemor kravati chekkasiga xotirjamgina o'tiring, tomir urish (puis) ini sanang, hamdardlik bilan ko'ziga tik boqing, bir necha soniya jim o'tiring balki birinchi bo'lib bemor so'z ochar. Bemordan kechagi topshiriqlarni bajargan-bajarmaganini, albatta so'rang. Har kuni ichi qanday yurishganini, siyishi qandayligini, o'tgan kecha-kunduzda nima tamaddi qilganini, dorilarni vaqtida ichayotganini surishtiring. Bemorning ahvoli qancha og 'ir bo 'Isa, unga qilingan parvarish shunga yarasha katta ahamiyat kasb etadi. Mana shunday so'rab-surishtirish bemorda minnatdorchilik tuyg'ularini uyg'otadi. Hammaga ayonki, «rak» degan so'zni eshitgan har qanday bemorning yuragi hapqirib ketadi. Negaki, bu kasallik qattiq azob berish va tezda olib ketishi bilan hammani zir titratadi. Shunday ham bo'ladiki, ba'zida bemor to'satdan: «Nahotki rakka chalingan boisam?» deb so'rab qoladi. Bu paytda har qanday tajribali

shifokor yoki hamshira nima javob qilishini bilolmay esankirashi mumkin. «Bunchalar qiynalishingiz rak bo'lganingiz uchun emas, kasallik qattiq yopishganligi, jismingizning zaiflashib qolganligidan». Shunday javob qilganda, bemorni aldagan bo'lmaysiz. Bunday og'ir vaziyatda bemorga to'g'ri gapirishga, lekin rostni ochiq aytmaslikka harakat qilish kerak. Binobarin, bizda ateroskleroz yoki diabetdan butunlay forig' qilib yuboradigan dori-darmonlarimiz bor deya olamizmi? Yoki bu kasalliklar kutilmaganda yurak fibrillyatsiyasi, emboliya, buyrak yetishmovchiligi va hokazolar tufayli o'limga sabab bo'lmaydimi? Bemorning ko'nglini cho'ktirib yubormaslik uchun ba'zida diagnozni o'zgartirib aytish ham hayot-mamot zaruratiga aylanadi. Masalan, bemordagi belgi (simptom)lar takrorlanadigan boshqa bir kasallikni atash ham mumkin. Ya'ni oshqozon yoki oshqozonosti bezining yomon shishini - «xronik gipertrofik gastrit», kallyoz yarasi, pankrenekroz yoki o'pka shishini - «pnevmoskleroz» deb atash mumkin. Bemorni qo'llab-quvatlash va uning ko'ziga tik qarash uchun shifokor va hamshira bemorning ruhini ko'tarish va bu boradagi gaplarga uni ishontirishi kerak. Kuni bitib borayotgan bemor uchun shifokor va hamshira uning ahvolini yengillashtirish maqsadida tibbiyotimizda bor bo'lgan imkoniyatlardan keng foydalanishi kerak. Xullas, bemor hali hayot ekan, unga imkoni boricha yordamga shoshilmoq joiz. Zero, dunyodan ko'z yumayotgan bemorga dori berar ekanmiz, ikki maqsadni ko'ziaymiz: avvalo og'riq, hansirash, nafas qisish, ko'ngii behuzurligi va boshqalarni yengillashtirishga harakat qilamiz; ikkinchidan, kasallik bilan kurashar ekanmiz, bemor jismida oz bo'lsa-da darddan forig' bo'lishga imkon beramiz. Ko'pchilik kishilar shifoxonada davolanish chog'ida ancha aziyat chekadilar. Avvalo, o'zining dard-kasali, boshqalar chekayotgan azobni, qolaversa, kimningdir o'limini, kun sayin ko'rish malol keladi. Shuning uchun o'zining shifoxonadan chiqarilishi mumkinligi haqidagi xabarni eshitib, quvonib ketadi. Lekin, ahyonda bir bo'lsa ham bu xabarni eshitib, ruhi cho'kib ketadigan bemor ham uchraydi. Bundaylar o'sha zahotiyoq, ahvollari unchalik yaxshilanmaganini aytadilar yoki

butunlay yangi shikoyatlarni ayta boshlaydilar, qaytadan nazoratdan o'tkazishni talab qiladilar. Ba'zida, cho'zilib ketgan kasalliklarda esa, nogironlikni aniqlagunlaricha yoki nogiron (invalid)lar uyiga jo'natilguniga qadar shifoxonadan chiqarmasliklarini so'raydilar... Bunday paytda shifokor og'ir ahvolda qoladi: qat'i turib, muddatida shifoxonadan chiqaray desa, bemor xafa bo'lib qoladi. Buning ustiga-ustak yana u shifokordan shikoyat qilishi ham mumkin. Bemorning noo'rin xafa bo'lganini k o ' r i s h noxush holatdir. Shuningdek, ustingdan shikoyat tushishi ancha ko'ngil g'ashliklarga sabab bo'ladi. Shunday paytda nima qilmoq kerak? Avvalo, ba'zi bemorning shifoxonadan chiqishga mone'lik ko'rsatishi sabablarini o'rganaylik. 1. Ko'pincha bunga kasallik yoki uning qaytalanishidan qo'rqish sabab bo'ladi. Axir shifoxona - bemorni kechasi-yu-kunduzi birday, turli balolardan saqlovchi, kasallik yengib qo'yishiga yo'l qo'ymaydigan bir qo'rg'on-da. Xavfsizlikka o'rganib qolgan odam birdan «qo'rg'ondan» tashqari chiqarib yuborilishini eshitganida vahimaga tushadi. Bundan buyon kasallikka qarshi kurashda yolg'izlanib qoladi, atrofni qurshagan oq xalatli «posbon»lar bu yerda qolib ketishadi-da. Bunday bemorlar ketishi kerakligini tushunib turgan bo'lsa-da, har xil bahonalar qilib, yana bir necha muddat shifoxonada qolishga urinadi. Bundan shunday xulosa chiqarmoq kerakki, bemor shifoxonaga qattiq o'rganib qolgan. Bu yerda hamshiralar u chaqirmasa ham har kun tong bilan uning huzurida hoziru-nozir: tugmachani bossa bas - hamshira yonida paydo bo'ladi; uni bu yerda oq yuvib, oq tarashadi, choyshab, yostiq jildlarini almashtirib turishadi, ovqat yeyishga noli kelmasa, yedirib ham qo'yishadi. Dorini qachon ichaman, deb ham o'tirmaydi - vaqtida keltirib berishadi. Xullas, uyida o'zi qilishga majbur narsalarni bu y.~rda u uchun birovlar bajarishadi - bemorning shifoxonada bo'lishi har taraflama unga qulay. Bunday paytda, bemorning yaqin qarindoshlarini yordamga chaqirgan ma'qul. 2. Bu sabablardan ikkinchisi, bemorning shifoxonada davolanishdan umidi kattaligidadir.

Masalan, bemor bronxial astma tufayli shifoxonaga yotqizilgan deylik. Davolanish muvaffaqqiyatli o'tib, bo'g'ilishi barham topdi. Uning nazarida, bu yerdagi ajoyib shifokor va hamshiralar yana bir oz harakat qilishsa, ya'ni uzoqroq davolashsa, uni bu la'nati kasallikdan batamom forig' qilib yuboradiganday tuyulgani tufayli... Lekin biz bilamiz-ku. yana yarim yil shifoxonada saqlay olganimiz bilan bemor orzusi amalga oshmasligini. Bunday paytda biz bcmorga tibbiyotimizning hozirgi imkoniyatlari darajasini tushuntirmog'imiz kerak. Albatta, uning hafsalasi pir bo'lishi tabiiy. Lekin payti kelib, o'zi tushunib olar deb, shifoxonada olib qolgandan ko'ra to'g'risini aytmoq maqsadga muvofiqdir. 3. Bemor nazdida shifoxona sharoiti uyidagidan yaxshi boisa, bemorning ketgisi kelmaydi. Hech kimi yo'q, majruh bemor shifoxona sharoitida o'zini yaxshi his qiladi. Ijnga bunday g'amxo'rlik ko'rsatadilar, yeyish-ichish tayyor, o'rin solmaydi, ovqat tayyorlamaydi, dori izlamaydi, degandek... Yana shunday toifa qariyalar bo'ladi-ki, ularning uyga qaytishini «uchib-qo'nib» kutuvchi kishilari ham yo'q. Bundaylarga qanchalik rahm qilib, bir necha kunga olib qolishga urinmaylik, bundan unga naf yo'q. Zero, shifoxonada oladigan davolarini olib boigan.

O'xshashlar

Nevrotik kasallik tashxisi

Kasallik xaqida umumiy tushuncha

Sog‘liq va kasallik haqida tushuncha. Nafas olish a‘zolari kasalliklari

Sog`liq va kasallik haqida tushuncha. Nafas olish a`zolari kasalliklari

Klimakterik davrda hamshiralik parvarishi. Klimakterik davrda fiziologik va ijtimoiy ruhiy muammolarning rivojlanishi