Bolaning o`sishi va rivojlanishi. Qad-qomat va uning buzilishlari. Sog`liq guruhlari - Tibbiyot - Referatlar

Bolaning o`sishi va rivojlanishi. Qad-qomat va uning buzilishlari. Sog`liq guruhlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98.5 KB

Ko'chirib olish

Bolaning o`sishi va rivojlanishi. Qad-qomat va uning buzilishlari. Sog`liq guruhlari Reja: 1.Bolalik va o`smirlik davrlari. 2.Bolalar va o`smirlar davrlarining xususiyatlari. 3.Bolalar va o`smirlar jismoniy rivojlanishini aniqlash va baholash. 4.Qad-qomat va uning buzilishlari. 5.Sog`liq guruhlari.

Bolalik va o`smirlik davrlari. Chaqaloq tug`ilgandan to 18 yoshga kirguncha bolalik va o`smirlik davri hisoblanadi. Bu quyidagi davrlarga bo`linadi: - chaqaloqlik davri - tug`ilgandan-1 oylikkacha; - ko`krak yoshi davri - 2oylikdan-1 yoshga to`lgunicha; - maktabgacha tarbiya yoshi davri - 2-6 yosh; - kichik maktab yoshi davri - 7-11 yosh; - o`rta maktab yoshi davri - 12-14 yosh; - katta maktab yoshi davri - 15-18 yosh; - o`smirlik davri- 12-18 yosh. Bolalar va o`smirlar davrlarining xususiyatlari. Yuqorida ko`rsatilgan bolalik va o`smirlik davrlarining har biri o`ziga xos anatomik-fiziologik va tibbiy-ijtimoiy xususiyatlarga ega. Chaqaloqlik davri. Bola tug`ilishi bilanoq, uning kindigi kesilib, ona organizmidan ajratiladi. Shu vaqtdan u ona tanasidan alohida, mustaqil yashay boshlaydi. Bola bir oylik bo`lguncha chaqaloq hisoblanadi.Bu davr bola uchun eng murakkab davr bo`lib, u tashqi muhitga moslasha boshlaydi.Ma`lumki, bolaning yuragi va katta qon aylanish doirasi, buyraklari, ichki sekretsiya bezlari, qon ishlab chiqarish a`zolari, nerv sistemasi va boshqalar u tug`ilgunigacha ishlab turadi, ba`zi a`zolari esa (nafas, ovqat hazm qilish, kichik qon aylanish doirasi) tug`ilgandan keyin ishlay boshlaydi. Chaqaloqlik davrida bolaning organizmi nihoyatda nozik bo`lib, u har xil kasalliklarga tez chalinadi.Shuning uchun uni parvarish qilish muhim ahamiyatga ega. Shu boisdan xalqimiz urf-odatiga ko`ra, chaqaloq 40 kunlik bo`lguncha chilla davri deb ataladi.Bu davrda ona va bola juda avaylab ehtiyot qilinadi. Buning natijasida ular har xil kasalliklardan muhofaza etiladi.Bolaning kindigi kesilgandan keyin uning o`rni bitgunicha (8-12 kun) jarohatni toza saqlash, unga mikrob tushishidan ehtiyot bo`lish zarur.Kindik yarasiga brilliant yashili surtib turiladi.

Bolaning terisi juda yupqa, nozik bo`lganligi uchun uni nihoyatda toza saqlash kerak.Yo`rgaklari toza, dazmollangan bo`lishi, parvarish qiluvchi kishi qo`lini sovunlab yuvib turishi va og`iz-burniga to`rt qavatli doka niqob tutishi kerak. Chaqaloqning hazm qilish a`zolari juda nozik bo`lganligi sababli uni ovqatlantirish qoidalariga alohida e`tibor berish kerak. U onasini emib o`sa boshlaydi. Ona suti bo`lmasa yoki yetishmasa, sun`iy sut aralashmalari beriladi. Bolani har 3 soatda (bir kecha-kunduzda 7 marta, kechasi 6 soat tanaffus) emizish kerak. Agar chaqaloq yaxshi parvarish qilinsa, ovqatlantirish qoidalariga amal qilinsa, u normal rivojlanadi, bezovta bo`lmaydi, bir kecha-kunduzda 22 soat uxlaydi, ya`ni faqat ovqatlanish vaqtida uyg`onadi. Chaqaloq parvarishi va uning kasalliklari haqida oldingi mavzuda batafsil ma`lumot berilgan. Ko`krak yoshi davri. Bu ikki oylikdan bir yoshgacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Bu davrda me`da-ichak, nafas a`zolari, tomoq-quloq kasalliklari ko`proq uchraydi.Shuning uchun ularni shamollashdan, gripp va shunga o`xshash kasalliklardan asrash kerak.Ayniqsa, me`da-ichak kasalliklarini oldini olishda idish-tovoqlarning tozaligi, ovqatlantirish tartibiga rioya qilish muhimdir. Bola 1 oylik bo`lgunicha bir kecha-kunduzda 22 soat, 2 oyligida-20 soat, 3 oyligida 18-19 soat uxlaydi. Ikki oylik bola bir kecha-kunduzda 800 ml sut qabul qilishi kerak. Undan keyin har oyda bir kecha-kunduzda bola qabul qiladigan sutning miqdorini 50 ml ga ko`paytirib boriladi. Lekin 1 yoshgacha bo`lgan bolaning bir kecha- kunduzda qabul qiladigan suti 1 litrdan oshmasligi kerak. Bola o`sa borishi bilan asta-sekin uning sezgi a`zolari, nerv sistemasi, tayanch-harakatlanish sistemasi rivojlana boradi. Bir oylik bolada ko`rish a`zosining faoliyatini yaqqol kuzatish mumkin, ya`ni u o`yinchoq qimirlagan tomonga ko`z soqqasini harakatlantiradi. Uch oylik bola 18-19 soat uxlaydi. Uch oylik bola tovush chiqqan tomonga qaray boshlaydi, kuladi, qo`llari bilan o`yinchoqqa talpinadi, boshini tik tuta boshlaydi,

tikka qilganda oyoqlarini yerga tiraydi. Besh oylik bola o`ziga yaqinlarini taniy boshlaydi, kuladi, qiyqiradi, 7 oylikda bemalol o`tiradi, emaklaydi, 8 oylikda buyumlarni ushlab o`rnidan tura boshlaydi, 11 oylikda oddiy so`zlarni ayta boshlaydi va qo`lidan yetaklasa yuradi, 12 oylikda o`zi yura boshlaydi va ayrim oson so`zlarni ayta oladi. Bolaning suyak sistemasi normal rivojlanganligi uning sut tishlari chiqishi bilan ham belgilanadi.Sut tishlari 6-7 oylikda chiqa boshlaydi va 1 yoshga to`lganida 8 ta tishi bo`lishi kerak.Bola boshning ensa va tepa suyaklari o`rtasidagi kichik liqildoq (bo`sh joy)-5-7 oyligida, peshona va tepa suyaklari o`rtasidagi katta liqildoq-10-12 oyligida bitadi. Bolaning boshini avaylab ushlash, biron narsaga urilishidan ehtiyot qilish kerak. D vitamini yetishmasa bola suyaklarining shakllanishi buziladi, liqildoqning bitishi va sut tishlarining chiqishi kechikadi. To`sh, qovurg`a, qo`l-oyoq suyaklari yumshab egiluvchan bo`lib qoladi. Chaqaloqning umurtqa pog`onasi tekis bo`ladi, ya`ni unda fiziologik egriliklar bo`lmaydi.U 8-10 haftalik bo`lganda, boshini tikka tuta boshlaydi va umurtqa pog`onasining bo`yin qismida oldinga tabiiy egilish hosil bo`ladi. Bola 5 oyligida o`tira boshlaydi va uning umurtqa pog`onasi ko`krak qismida tabiiy egilma hosil bo`ladi.Bir yoshga kirgan bola yura boshlaydi va uning bel umurtqasida oldinga tomon tabiiy egilma hosil bo`ladi. Xalqimiz qadimdan ko`krak yoshidagi bolani beshikda boqqan. Buning ijobiy tomonlari shundaki, bola beshikda yotsa o`rni, kiyimi quruq, toza saqlanadi. Bu esa uni shamolashdan saqlaydi.Uning qo`l-oyoqlari va tanasini bog`lab qo`yish suyaklari, ayniqsa umurtqa pog`onasi to`g`ri o`sishi va shakllanishiga imkon beradi.Ammo shuni ta`kidlash kerakki, ayrim yosh, tajribasiz onalar bolani beshikka noto`g`ri belaydi.Ular bolani juda qisib bog`lashi natijasida uning nafas olishi qiyinlashadi, qo`l va oyoqlari og`riydi, natijada uyqusi buziladi. Shuning uchun tajribali onalar va buvilar yosh juvonlarga bolani parvarish qilish, beshikka belash qoidalarini o`rgatishlari kerak.

Maktabgacha tarbiya yoshi davri 2-6 yoshlarni o`z ichiga oladi. Bola 2 yoshligida jismoniy va ruhiy jihatdan tez rivojlanadi, tanasining og`irligi har oyda 200-250 g dan ortib boradi, bo`yi 1 sm dan o`sadi.Uch yoshli bola tanasining massasi 1 yilda 2-2,8 kg, bo`yi 7-8 sm ga ortadi.Bu yoshdagi bolalarning nutqi tez rivojlanadi va 3 yosh oxirida so`z boyligi 1000 tagacha yetishi mumkin. 2-3 yoshdagi bolalarning xarakterli xususiyati shundaki, ular juda harakatchan, tinib-tinchimas bo`ladi.Shuning uchun bu yoshdagi bolalarda shikastlanish, har xil kimyoviy moddalar, kattalar iste`mol qiladigan dorilar bilan zaharlanish hollari tez-tez uchrab turadi.Shu tufayli bu yoshda ularni bir daqiqa ham qarovsiz qoldirmaslik kerak. 4-5 yoshli bolalarning og`irligi har yili 1,5-2 kg.ga ortadi, bo`yining o`sishi bir oz sekinlashib, 1 yilda 4-6 sm ni tashkil etadi; 6-7 yoshda bo`yining o`sishi tezlashib, bir yilda 8-10 sm ga yetadi, massasi 2,5 kg ga ortadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar suyagining ko`p qismi tog`aydan iborat bo`lib, ular yumshoq, egiluvchan bo`ladi.Shuning uchun bolaning noqulay vaziyatda bo`lishi, ya`ni uzoq vaqt tik turishi, qimirlamay yoki qiyshayib o`tirishi, stol-stulning bo`yiga mos bo`lmasligi, to`shagining juda yumshoq, bo`lishi, og`ir yuk ko`tarishi kabilar uning umurtqa pog`onasi, ko`krak qafasi, chanoq va oyoq suyaklari egrilanib qolishiga, qad-qomatining buzilishiga sabab bo`ladi. Maktab yoshi davri. Ma`lumki, har bir odam umrining o`n bir yilini maktabda yoki kollej (litsey)da o`tkazadi.Bu davr o`ziga xos xususiyatlarga ega.Bu davrda bola va o`smir organizmi uzluksiz o`sadi va rivojlanadi.Shu bilan birga u tashqi muhitning turli ta`sirlariga juda beriluvchan bo`ladi.Boshqacha qilib aytganda, yoshlarning yashash, o`qish va tarbiyalanish sharoiti ularning normal o`sishi va rivojlanishiga, sog`lig`iga salmoqli ta`sir ko`rsatadi.Binobarin, bu sharoitning qulay yoki noqulay tashkil qilinishiga ko`ra, bolalar va o`smirlarning o`sishi va rivojlanishi normal yoki nonormal bo`lishi mumkin. O`quvchilar jismonan va aqlan barkamol bo`lib yetishishi uchun maktabda va oilada gigiyena talabalariga rioya qilinishi zarur. Jumladan, aqliy va jismoniy mehnatni hamda dam olishni bir-biri bilan almashtirib turish, ovqatlanish tartibi va

sifati, o`quv xonalarida va uyda dars tayyorlaydigan joyda yorug`lik yetarli bo`lishi, stol-stullar bo`yiga mos bo`lishi, o`quv va yozuv, mehnat darsi hamda boshqa ishlarni bajarganda gavdani to`g`ri tutish kabilarga amal qilish muhim ahamiyatga ega. Bolalar va o`smirlar jismoniy rivojlanishini aniqlash va baholash. Bolalar va o`smirlar jismoniy rivojlanishi ular sog`lig`ining muhim ko`rsatgichi hisoblanadi. Jismoniy rivojlanish ko`rsatgichlari antropometrik usul yordamida aniqlanadi. Bu o`z navbatida 3 guruh tekshiruv usullaridan iborat: 1. Samotometrik tekshiruv usuli – bo`y uzunligi (tik turgan va o`tirgan vaziyatlarda), ko`krak qafasi aylanasi, tana vaznini aniqlash; 2. Fiziometrik tekshiruv usuli – o`pkaning tiriklik sig`imi, qo`l va bel muskullarining kuchini aniqlash; 3. Samotoskopik tekshiruv usuli - umurtqa pog`onasining shakli, ko`krak qafasi, shakli, oyoqlar shakli, tana muskullarining rivojlanish darajasi, shuningdek, o`smirlarda balog`atga yetish belgilarining rivojlanish darajasi aniqlanadi. Jismoniy rivojlanishning samotometrik tekshiruv usullari. Bo`y uzunligi antropometr asbobi yordamida aniqlanadi.Yog`och va metaldan yasalgan antropometrlar bo`ladi. Tekshiriluvchi poyafzalsiz, orqasi bilan antropometrga tiralib tik turadi. Uning kuraklari oralig`i, dumbasi, tovonlari antropometrga tegib turishi kerak. Yog`och antropometrning o`tirg`ichi bo`lib, tekshiriluvchining o`tirgan vaziyatdagi bo`y uzunligi o`lchanadi. Chaqaloq va kichik yoshdagi bolalarning bo`y uzunligini yotgan vaziyatda o`lchash uchun stol ustiga joylashtirilgan maxsus bolalar antropometri qo`llanadi. Bolalar va o`smirlarning bo`y uzunligi ko`rsatgichlari.

Chaqaloqning bo`y uzunligi normada 45-54 sm.gacha bo`lsa, u to`liq tug`ilgan hisoblanadi.O`rtacha 50 sm bo`ladi.Bo`y uzunligi 45 sm.dan kam bo`lsa, chaqaloq chala tug`ilgan hisoblanadi. Bola bir yoshga kirgunicha har oyda o`rtacha 2 sm o`sadi.Bir yoshga to`lgan bolaning bo`yi 75 sm bo`ladi. 2 yoshdan 15 yoshgacha bola va o`smirning bo`yi har yili 5 sm.ga ko`payadi. Shu yoshdagi bolalarning bo`y uzunligi qancha bo`lishi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Bo`y uzunligi = 75 + (5 x n) 75 sm – bir yoshlik bolaning bo`y uzunligi 5 sm – bir yilda bo`y o`sish n – bola yoshining soni Masalan, 5 yoshli bolaning bo`yi 100 sm bo`ladi (Formuladagi “n” o`rniga 5 quyiladi). O`gil va qiz bola bo`yi 10 yoshgacha bir xil o`sadi.11-12 yoshda qizlarning o`sishi biroz tezlashadi.13-14 yoshda o`gil bolalarning o`sishi tezlashadi.15 yoshda ularning bo`yi tenglashadi.16 yoshdan boshlab yigit o`smirlar bo`yini o`sishi tezlashadi. Qizlarni o`sishi 18 yoshda yigitlarning o`sishi 20 yoshda deyarli to`xtaydi. Ayrim hollarda qizlar bo`yini o`sishi 21-23 yoshgacha, yigitlar bo`yini o`sishi 23-25 yoshgacha, juda sekin bo`lsada davom etishi mumkin. Tana vazni tibbiy tarozida aniqlanadi. Tekshiriluvchi ichki kiyimida poyafzalsiz tarozi o`rtasida qimirlamay tik turishi kerak. Bir yoshgacha bolaning tana vazni stol ustida joylashtirilgan maxsus tibbiy tarozida aniqlanadi.Bola yo`tqizilgan vaziyatda vazni o`lchanadi. Chaqaloq tana vazni normada 2500-3500 grammgacha bo`ladi.O`rtacha 3000 gr (3 kg).Chaqaloq tana vazni 2500 grammdan kam bo`lsa, chala tug`ilgan hisoblanadi.

Bolaning 6 oyligigacha tana vazni har oy 600 gramm, 7-12 oygacha har oy 500 gramm ko`payadi. Bir yoshgacha bo`lgan bolaning turli oylarida tana vazni quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Tana vazni 3000+ (600 x n)= 3000 gramm-chaqaloq tana vazni; 600 gramm – 6 oygacha har oyda tana vaznini oshishi; n – oy soni. Bolaning 7 oyligidan 12 oyligigacha formuladagi 600 gramm o`rniga 500 gramm qo`yiladi. Bola 1 yoshga to`lganida vazni o`rtacha 9 kg ni tashkil etadi. 10 yoshgacha qiz va o`g`il bola tana vazni bir xil oshadi.11-15 yoshgacha qizlar vazni ko`proq oshadi.15 yoshdan o`g`il bolalar vazni ko`proq oshadi. -2-5 yoshlik bolalarning vazni bir yilda 2 kg oshadi va 5 yoshga to`lganda 17 kg bo`ladi; - 6-14 yoshgacha tana vazni bir yilda 3 kg oshadi.Shu yoshdagi bolalar vazni, qaysi yoshda qancha bo`lishi, quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Tana vazni 17+(3 x n) = - 17 kg 5 yoshlik bolaning vazni; - 3 kg bolaning 6 yoshligidan 14 yoshgacha har yili vaznining ko`payishi; - n –yosh soni. Erkak odamning normal o`rtacha tana vazni 70 kg. O`rtacha normal bo`y uzunligi 170 sm, deb qabul qilingan. Ko`krak qafasi aylanasi. Lentaning yuqori qirasi oldindan o`g`il bolalarda ko`krak bez ustidan, qizlarda esa bez ostidan o`rnatiladi.Orqadan lentaning yuqori qirrasi kuraklarning pastki uchi ostidan o`tishi kerak. Ko`krak qafasi aylanasi bola va o`smir jismoniy rivojlanishining muhim ko`rsatgichi hisoblanadi.Chunki, ko`krak qafasi qanchalik yaxshi rivojlangan

bo`lsa, uning bo`shlig`ida joylashgan o`pkalar, yurak va yirik qon tomirlarining faoliyati shunchalik yaxshi bo`ladi. Chaqaloqning ko`krak qafasi aylanasi 32-34 sm, bola 1 yoshga to`lganda - 48 sm, 5 yoshda - 55 sm, 10 yoshda-63 sm, 15 yoshda-75-78 sm bo`ladi. Bola va o`smirning jismoniy rivojlanishi qancha yuqori darajada bo`lsa, ko`krak qafasi aylanasi shunchalik katta bo`ladi. O`pkaning tiriklik sig`imi. O`pkaning tiriklik sig`imi spirometr asbobi yordamida aniqlanadi.Spirometr suvli va havoli bo`ladi. Jismoniy rivojlanish qanchalik yuqori darajada bo`lsa, o`pkaning tiriklik sig`imi shuncha ko`p bo`ladi.Bu o`pkaga havoning ko`p miqdorda joylashuvini, ya`ni organizmning kislorod bilan yuqori darajada ta`minlanishining ko`rsatgichi hisoblanadi. Odam qanchalik sog`lom va jismoniy yaxshi chiniqqan bo`lsa, o`pkaning tiriklik sig`imi shuncha ko`p bo`ladi. Kichik yoshdagi bolalarda o`pkaning tiriklik sig`imini aniqlashni iloji yo`q, chunki yosh bola spirometr naychasiga bor kuchi bilan puflay olmaydi. 8 yoshli o`g`il bola o`pkasining tiriklik sig`imi o`rtacha 1676 millilitr, 8 yoshli qiz bolaniki o`rtacha 1474 ml. - o`g`il bolaning 10 yoshida 2000 ml, qizlarda – 1900 ml - o`g`il bolaning 15 yoshida 3000 ml, 17 yoshida -3500 ml Qo`l muskullari kuchi . Qo`l dinametri asbobi yordamida aniqlanadi va kg hisobida baholanadi.Dinamometr o`lchagichini qo`l kaftida ushlab, bor kuch bilan qisiladi. Uning soatga o`xshash strelkasi kg. ni ko`rsatadi. - 8 yoshli o`g`il bolalarning o`ng qo`li muskullari kuchi o`rtacha 16,4 kg, chap qo`liniki -15,5 kg, qizlarniki - 13,8 va 12,9 kg; - 17 yoshli o`smir yigitlarning o`ng qo`li kuchi - 47 kg, chap qo`li -40,6 kg, shu yoshdagi qizlarning o`ng qo`li kuchi - 29 kg, chap qo`li kuchi-26 kg.

Bel muskullari kuchi tik turib o`lchaydigan dinamometr (stanavoy dinamometr) yordamida aniqlanadi. Gimnastika bilan shug`ullanadigan o`smir yigitlarni bel muskullarining o`rtacha kuchi 176,2 kg, voleybolistlarniki-177,5 kg, basketbolistlarniki-174,8 kg. Yuqoridagi sport turlari bilan shug`ullanuvchi qizlarniki 110,6, 115,6, 109,6 kg. Qad-qomatning shakllanishi. Har bir odam tanasini o'zi odatlangan vaziyatda erkin tutishi qad-qomat deb ataladi. Odamning qad-qomati uning skeleti, muskullari va asab tizimining rivojlanishiga bog'liq. Qad-qomatning shakllanishida, ayniqsa, umurtqa pog'onasining normal rivojlanishi muhim ahamiyatga ega. Normal holda umurtqa pog'onasi bo'yin va bel qismida bir oz oldinga, ko'krak va dumg'aza qismida bir oz orqaga egilgan bo'ladi. Bu tabiiy egilishlar bir yoshgacha bo'lgan bolalarda bo'lmaydi. Bolaning tik turishi, yurishi, boshini tik tutishi natijasida asta-sekin bu egilishlar hosil bo'ladi. Umurtqa pog'onasining miyoridan ortiqcha egilishi, qad-qomatning noto'g'ri shakllanishiga sabab bo`ladi. Qad-qomatning shakllanishida, umurtqa pog'onasidan tashqari ko'krak qafasi, oyoq va chanoq suyaklari hamda tana muskullarining normal rivojlanishi ham muhim ahamiyatga ega. Qad-qomatning noto'g'ri shakllanishi bir necha xil bo'ladi: egilgan, lordoz, kifoz, kekkaygan, skoliotik qad-qomat. Normal qad-qomat. Normal qad-qomatli odam tik turganda tanasini tik va to`g`ri tutadi, boshi ko'tarilgan, yelkalari yozilgan, ikkala yelkasi va ikkala kuraklari bir tekislikda, qorni bir oz ichiga tortilgan, oyoqlari tik va to'g'ri bo'ladi.Sonlarining tizza bo`g`imining va oyoq oshiqlarining ichki yuzalari bir-biriga tegib turadi. Egilgan qad-qomat. Tik turganda boshi oldinga egilgan, yelka lari osilgan, ko'krak qafasi botiq bo'ladi. Bunday qad-qomat umurtqa pog'onasining bo'yin qismidagi oldinga egilishining normaga nisbatan ko'payishi, bel qismidagi

egilishining esa kamayishi hamda qorin devori muskullarining yaxshi rivojlanmasligi tufayli yuzaga keladi. Lordoz qad-qomat. Tik turganda ko'krak va qorin oldinga bo`rtib chiqadi, orqasi yassilashadi. Kifoz qad-qomat. Tik turganda yelkalari oldinga osilgan, orqasining yuqori qismi do'ppaygan va yumaloqlashgan, ko'krak qafasi ichiga kirgan, boshi oldinga egilgan, qornining pastki qismi bo'rtgan bo'ladi. Kifoz qad-qomat umurtqa pog'onasining bo'yin va bel qismidagi oldinga egilishlari normaga nisbatan kam, ko'krak qismidagi orqaga egilishi esa ko'p bo'lishi tufayli yuzaga keladi. Kekkaygan qad-qomat. Tik turganda orqasi to'g'ri va tekis, qorni ichiga tortilgan bo'ladi. Bunday qad-qomat umurtqa pog'onasi ning hamma tabiiy egilishlari normaga nisbatan kam bo'lishi natijasida yuzaga keladi. Skolioz qad-qomat. Tik tirganda yelkalarning biri baland, biri past, kuraklarni biri baland, biri past bo`ladi. Ko`ylaksiz, yalong`och holatda ko`rganda, umurtqa pog`onasining o`ng yoki chap tomonga egrilanganini ko`rish mumkin. Umurtqa pog`onasining egrilanishini oz yoki ko`p bo`lishiga ko`ra skolioz 3 darajada bo`ladi: - birinchi daraja skoliozda odam kuylaksiz tik turgan vaziyatda ikki qo`lini boshining orqasiga qo`ysa, umurtqa pog`onasining egrilangan qismi tekislanadi, ya`ni skolioz vaqtincha yo`qoladi.Bunda umurtqa pog`onasi muskullarining tarangligi pasaygan bo`ladi; - ikkinchi daraja skoliozda odam yuqoridagi vaziyatda turganda skolioz vaqtincha yo`qoladi. Bunda umurtqa pog`onasi muskullarini tarangligi pasayishdan tashqari, paylar ham cho`zilgan bo`ladi. - uchinchi daraja skoliozda umurtqa pog`onasining egrilanishi odamning ko`ylaksiz (yalang`och) holatida yaqqol ko`rinib turadi. Umurtqa pog`onasining bukilib, dumboq hosil qilgan tomonidagi qovurg`alar ichiga botadi, qarama-qarshi tomondagi qovurg`alar esa bo`rtib chiqadi.Turnikka osilganda skolioz yo`qolmaydi. Bunda umurtqa pog`onasining muskullari va paylari tarangligini

pasayishidan tashqari, umurtqalar orasidagi tog`aylar va umurtqa suyaklari ham o`zgaradi. Skoliozning oqibati : 1.Odam qad-qomati buziladi. 2.O`pka, yurak faoliyati qiyinlashadi. 3.Jismoniy ish bajarganda nafas qisadi, yurak o`ynaydi, tez charchaydi, jismoniy ish bajarish imkoniyati pasayadi. Skoliozni davolash: 1. Birinchi va ikkinchi darajali skoliozda davolash mashqlari qo`llanadi. 2.Uchinchi darajali skoliozda travmatologiya shifoxonasining maxsus ortopedik bo`limida gipeli krovatda yotadi, umurtqa pog`onasini qiyshaygan sohasiga maxsus korest kiyadi, davolash mashqlari bilan shug`ullanadi, suvda o`tkaziladigan mashqlarning samaradorligi yaxshi bo`ladi. 3.Skoliozning og`ir turida operatsiya yo`li bilan umurtqalar orasidagi disklar (tog`aylar)ning egriliklari to`g`rilanadi.Shuningdek, popoinatsiya qilinadi (umurtqalar orasidagi egrilangan disk (tog`ay)larga popain (ferment) in`yeksiya qilinadi). Qad-qomatning noto`g`ri shakllanishi odam tashqi ko`rinishiga salbiy ta`sir ko`rsatishidan tashqari, ichki a'zolar (o'pka, yurak, jigar, buyrak, me`da va ichak kabilar)ning rivojlanishi va funksiyasini buzilishi va odam jismoniy ish bajarish imkonini ma`lum darajada pasayishiga sabab bo`ladi. Qad-qomat noto`g`ri shakllangan odam jismoniy mehnat qilganida, jismoniy tarbiya va sport bilan shug'ullanganida nafasi qisadi, yurak urishi tezlashadi, tez charchaydi. Bolaning qad-qomati normal shakllanishi uchun quyidagi gigiyena qoidalariga amal qilish kerak: - bolani yoshligidan tekis va bir oz qattiqroq to'shakda yotishga o'rgatish lozim, yostiq pastroq bo'lishi kerak. To'shak qalin va juda yumshoq, yostiqning baland bo'lishi bola umurtqa pog'onasining bo`yin, ko`krak, bel qismlaridagi egilishlarni miyoriga nisbatan ortiq bo`lishiga olib keladi.

- bolani olti oylik bo'lguncha o'tqazmaslik, o`n oylik bo`lgunicha oyog'ida uzoq vaqt tik turg'azmaslik kerak, chunki bu yoshdagi bolalarning umurtqa pog'onasi, oyoq suyaklari egiluvchan bo'lganligi sababli, tana massasini ko'tara olmasdan, oyoqlari egrilanib qolishi mumkin.Natijada bunday bola katta bo`lganida, uning oyoqlari “O” smon shaklda bo`ladi (tik turganida ikki oyoq o`rtasida bo`shliq bo`ladi), yoki oyoqlari “X”smon shaklda bo`ladi (tik turganida tizza bo`g`imlari bir-biriga tegib turadi, ammo son va boldir orasida bo`shliq bo`ladi); - 4 - 5 yoshgacha bo'lgan bolalarni katta odamlar uzoq vaqt qo'lidan yetaklab yurmasligi kerak, chunki bolaning bir tomoni yuqoriga ko'tarilishi tufayli, umurtqa pog'onasi egrilanib qoladi; - kichik yoshdagi bolalar, boshlang'ich sinf o'quvchilari, uzoq vaqt bir joyda o'tirmasligi, tik turmasligi, uzoq masofaga yurmasligi, og'ir buyumlarni ko'tarmasligi, ayniqsa doim faqat bir qo'lida ish bajarmasligi kerak. Bularning barchasi bolaning umurtqa pog'onasi va oyoq suyaklari egrilanib qolishiga, qad- qomati buzilishiga sabab bo'ladi; - bolalar bog`chada va maktabda bo'ylariga mos parta, stol-stulda o'ti rishi kerak. Uyda dars tayyorlaganda, ovqatlanganda ham shu qoidaga amal qilish lozim; - o'quvchilar parta, stol-stulda o'tirganda quyidagi qoidalarga rioya qilishi zarur: - o'tirganda gavdasi tik, yelkalari bir tekisda, beli stul (parta) suyanchig'iga suyanib tursin; - oyoqlari tizza bo'g'imida to'g'ri burchak hosil qilib bukilsin; - oyoq kaftining hamma yuzasi (tovoni va barmoqlari) polga baravar tegib tursin; - ko'krak bilan parta qirrasi orasida 10 sm ga yaqin masofa bo'lsin (qo`l kafti kengligida); - stol (parta) ustidagi kitob va daftar bilan ko`z orasidagi masofa bolaning ikki qorachig`iga teng bo`lsin.Kattalarda bu masofa 40 sm bo`lishi kerak. Qad-qomatning shakllanishi 18 yoshgacha davom etadi. Shuning uchun ana shu yoshgacha bo'lgan bolalar yuqorida ko'rsatilgan qoidalarga amal qilsalar, ularning qad-qomati to'g'ri, chiroyli bo'lib shakllanadi.

Yassioyoqlik. Odam oyog`ining tovon – kaft yuzasi tayanch-harakatlanish tizimining muhim qismi hisoblanadi. U tuzilish xususiyatlariga ko'ra tananing ressori vazifasini bajarishga moslashgan. To'g'ri rivojlangan oyoq kaftining ko'proq qismi o'yiqroq (chuqurroq), ozroq qismi gumbaz shaklida bo'ladi. Uning bunday tuzilishi tana massasining oyoqning tovon va kaft qismlariga bara var taqsimlanishini ta'minlaydi. Yassioyoqlikda tovon-kaft yuzasining gumbaz qismi kengayib, o'yiq (chuqur) qismining sathi kamayadi, ba'zida esa oyoq yuzasining butun sathini gumbaz qism egallaydi va tovon-kaft yuzasi tekis bo'lib qoladi. Natijada tovon-kaftning ressorlik vazifasi buziladi va quyidagi noqulayliklar yuzaga keladi: - bunday odam uzoq vaqt tik turganda, ko'proq yurganda, yugurganda, og'ir yuk ko'targanda oyog'ining tovon-kaft va boldir muskullarida og'riq paydo bo'ladi; - yassioyoqlik umurtqa pog'onasi va chanoq suyaklarining egrilanishiga va qad- qomatning buzilishiga sabab bo'ladi. Chunki bunday odam tanasini tik va to'g'ri tuta olmaydi; - yassioyoq odam yurganida oyoqlarini keng tashlab, qo'llarini yon tomonlarga silkitib, lapanglab yuradi, chunki, yurgan vaqtda tanasining massasi oyoq yuzasiga baravar taqsimlanmasligi natijasida tovon-kaft muskullari tez charchaydi va ularda og'riq seziladi; - bunday odam uzoqroq vaqt tik turganda va yurganida, oyog'ining tovon-kaft yuzasi yanada ko`proq kengayadi va ertalab mos bo'lgan poyafzal, kunning ikkinchi yarmida oyoqni siqa boshlaydi; - yassioyoqlikda tananing massasi ko'proq tovon-kaftning ichki tomoniga tushadi. Shuning uchun bunday odamlarning poyafzali ichki tomonga qiyshayib, u tezda yaroqsiz holga kelib qoladi. Yassioyoqlik tug'ma va hayotda orttirilgan bo'ladi. Tug'ma bo'lishi ota-onaning naslida bo'lishi bilan bog`liq, yoki homilaning rivojlanishi davrida ona organizmiga tashqi muhitning noqulay ta'siri natijasida sodir bo'lishi mumkin. Yassioyoqlikning tug'ilgandan keyin yuzaga kelish sabablari quyidagilardan iborat:

- bolani juda yoshligidan (8-10 oyligidan) boshlab yurgizish va uni uzoq vaqt davomida oyog'ida tik turg'izish; - yosh bolaga poshnasiz yumshoq poyafzal kiygizish; - o'quvchilar kun bo'yi poshnasiz sport poyafzalida yurishi (sport poyafzalini faqat mashg'ulot vaqtida kiyish kerak); - poshnasi baland, uch tomoni tor, orqa tomoni keng bo'lgan poyafzallarda uzoq vaqt yurish; - uzoq vaqt davomida og'ir yuk ko'tarish ham yassioyoqlikni yuzaga kelishiga sabab bo'ladi. Oldini olish. Yassioyoqlikni oldini olish uchun yuqorida bayon etilgan sabablarni bartaraf qilish lozim. Yassioyoqlik davolash tadbirlari: 1.Ko`proq oyoq yalang yurish: mayday kesaklar, toshlar, o`t ustida yurish. 2.Oyoqning tashqi qirrasida, uchida (barmoqlarda) oyoq yalang yurish. 3.Maxsus ortoped poyafzalidan foydalanish. Bolalar va o`smirlar sog‘liq guruhlari. Bolalar va o`smirlar 5 ta sog`liq guruhlariga bo‘linadilar: Birinchi sog`liq guruhiga - aqliy va jismoniy rivojlanishi normal, barcha to`qima a`zolari funksiyasi normal, har tomonlama sog‘lom bolalar va o`smirlar kiradi; Ikkinchi sog`liq guruhiga – sog`lom, ammo tana tuzilishida ayrim yengil tug`ma morfologik norasoliklari va funksional kasalliklari bo`lgan bolalar va o`smirlar kiradi.Masalan, tomoqning bodomsimon bezlari tug‘ma kattalashgan, ko`z o`tkirligi tug‘ma pasaygan (yaqindan yoki uzoqdan ko`rish), ko`zi g`ilay, ko`krak qafasi, umurtqa pog`onasi, oyoq-chanoq suyaklari ma`lum darajada egrilangan, yassi oyoq, labi tirtiq, tanglayi teshik kabi tana tuzilishining norasoliklari bor bolalar kiradi; Uchinchi sog`liq guruhiga – qandaydir surunkali kechayotgan kasalligi bo`lgan bolalar va o`smirlar kiradi.Masalan, tonzillit, revmatizm, yurak porok kasalligi, loringit, traxeobronxit, bronxial astma, gepatit, xoletsistit, piyelonefrit, gastrit,

enterit, kolit, asab tizimi kasalliklari va hokazo.Ammo, bu surunkali kasalliklar ayni paytda xuruj qilmagan (kompensatsiya) davrida bo`ladi.Bu bolalar va o`smirlarning ish bajarish imkoni deyarli normal bo`ladi; To‘rtinchi sog`liq guruhiga - qandaydir surunkali kasalliklari bo`lib, ayni paytda u yengil xuruj qilgan (subkompensatsiya) davrida bo`ladi.Bola va o`smirning ish bajarish imkoni ma`lum darajada pasaygan bo`lib, poliklinikaga qatnab, uyida davolanish zaruriyati tug`iladi; Beshinchi sog`liq guruhiga - qandaydir surunkali kasalligi bo`lib, ayni paytda u og‘ir xuruj qilgan (dekompensatsiya) davrida bo`ladi. Bola va o`smirning ish bajarish imkoni yo`qoladi, uning shifoxonada yoki uyida shifokor nazoratida ko`rpa-to`shakda yotib davolanishi shart bo`ladi. Izoh: Uchinchi, to‘rtinchi, beshinchi sog`liq guruhiga kirgan bolalar va o`smirlar 15 yoshgacha bolalar poliklinikasining mahalliy pediatr-shifokori, 16-18 yoshdagi o`smirlar-kattalar poliklinikasining o`smirlar xonasi shifokori nazoratida bo`ladilar va vaqti-vaqti bilan ularga sog`lomlashtirish tadbirlari o`tkazib turiladi. Maktab va boshqa o`quv muassasalarida jismoniy mehnat bilan bog`liq bo`lgan tadbirlarda ularga yengillik beriladi. Bular mahalliy pediatr va o`smirlar xonasi shifokori nazoratida bo`lish bilan birga surunkali kechayotgan kasallikning turiga ko`ra, tor mutaxassis shifokorlarning nazoratida ham bo`lib, ularning tavsiyasiga muvofiq vaqti-vaqti bilan davolanib turadilar. Jismoniy tarbiya darsida o`quvchi va talabalarning sog`liq guruhlari. Maktab, kollej, litsey o`quvchilari va Oliy ta`lim muassasasi talabalari har o`quv yilining boshida tibbiy ko`rikdan o`tkazilib, jismoniy tarbiya darsiga qatnashishi bo`yicha 3 ta sog`liq guruhiga bo`linadilar: Birinchi asosiy sog`liq guruhiga - jismoniy rivojlanishi me`yorida bo`lgan, sog`lom bolalar va o`smirlar kiradi. Ular jismoniy tarbiya fanining o`quv dasturi bo`yicha hamma mashg`ulotlarni to`liq hajmda bajaradilar, sinov va imtihon topshiradilar;

Ikkinchi tayyorlov sog`liq guruhiga - jismoniy rivojlanishi kuchsiz, qandaydir surunkali kasalligi bo`lgan bolalar va o`smirlar kiradi. Ular jismoniy tarbiya darsiga asosiy guruh bilan qatnashadilar. Lekin, tez bajarilish va katta kuch talab qiladigan mashg`ulotlardan ozod etiladilar. Shuningdek, sinov va imtihondan ham ozod etiladilar. Ular o`quv yurti shifokorining nazoratida turadilar va vaqti-vaqti bilan ularga sog`lomlashtirish tadbirlari o`tkaziladi. Jismoniy rivojlanishi va sog`lig`i tiklanganidan keyin, kelgusi o`quv yilidagi tibbiy ko`rik xulosasiga ko`ra, ular asosiy guruhiga o`tkazilishlari mumkin; Uchinchi maxsus sog`liq guruhiga - qandaydir surunkali kasallik, tez-tez xuruj qilib turadigan, shikastlanish (bug`im chiqishi, suyak sinishi, miya chayqalishi va hokazo) tufayli sog`lig`ida jiddiy o`zgarish bo`lgan bolalar va o`smirlar kiradi. Ular jismoniy tarbiya fani darsidan ozod etiladilar. Kasalligining turiga qarab, mutaxassis shifokorlarning nazoratida, vaqti-vaqti bilan ularga sog`lomlashtirish tadbirlari o`tkazib turiladi. Bundan tashqari kasalligining turiga qarab, ularda alohida jadval bo`yicha darsdan tashqari paytda haftada 1-2 marta davolash jismoniy mashg`uloti o`tkaziladi. Mashg`ulotni jismoniy tarbiya o`qituvchisi shifokor maslahati bilan o`tkazadi. Bolalar psixik-asab, ko`rish-eshitish tizimi kasalliklari. Reja: 1.Bolalar psixik-asab tizimi kasalliklari: - nevrozlar (nevrosteniya, isteriya, psixasteniya); - duduqlanish; - qaltiroq (tuku); - enurez. 2.Ko`rish-eshitish a`zolari kasalliklari: - yaqindan ko`rish;

- uzoqdan ko`rish; - daltonizm; - g`ilaylik; - konyuktivit; - eshitishning buzilishi; - otit. Bolalar psixik-asab tizimi kasalliklari. Nevrozlar. Nevrozlar 3 turda bo`ladi: nevrosteniya, isteriya, psixosteniya. Nevrosteniya nevrozi. Bu kasallik ko`pincha zehnli, o`ta ishchan, qobiliyatli o`smirlarda aqliy zo`riqish tufayli kelib chiqadi.O`smir injiq, serjahlli bo`lib qoladi, boshi og`riydi, uyqusi buziladi, tez charchaydi, xotirasi pasayadi, o`zining bilim va qobiliyatiga ishonsizlik paydo bo`ladi, bajargan ishini qayta-qayta ko`zdan kechiradi, natijada aqliy va jismoniy zoriqish toboro kuchayaveradi. Isteriya nevrozi. Bu kasallik fikrash qobiliyati uncha rivojlanmagan, oilada tarbiyasi noto`g`ri bo`lgan, erkatoy, fe`l-atvorida xudbinlik, o`jarlik nuqsonlari bo`lgan bolalar va o`smirlarning ruhiy zo`riqishi natijasida yuzaga keladi. Bola, o`smir ota-onasi, o`qituvchisi, atrofdagilarning aytganlarini o`jarlik bilan teskarisini qiladi. Maktabga o`z vaqtida borish, darslarga faol qatnashish kabi taklifga baqirish, yig`lash, qo`l-oyoqlarini tipirchilatib talvasa qilish, qornida, yuragida og`riq paydo bo`ldi, deb bahona qilish yoki ko`rpaga o`ralib, hech kim bilan gaplashmasdan yotib olish kabi yoqimsiz fe`l-atvorlar bilan ajralib turadi. Kuzatuvlarga qaraganda bunday o`smirlar ulg`ayganida o`jar, urushqoq, qonunbuzar, har xil bahonalar bilan o`zini kasallikka solib shifoxona xodimlarining ham asabini egovlaydigan bo`ladilar. Psixasteniya nevrozi. Aksariyat hollarda bu kasallik tinch-totuvligi bo`lmagan, vahimalar bilan yashaydigan oilalarning bolalarida uchraydi.Bunday bola-o`smirda hayajonlanish kuchli bo`ladi.Masalan, o`qituvchi doska oldiga chaqirib, o`tilgan mavzuni so`raganida hovliqib, qo`rqib o`zini yo`qotib quyadi.Bu kasallikka uchragan ayrim o`smirlar o`ta oriyati bo`lib qoladi.Shu sababli ular tinimsiz aqliy

mehnat bilan shug`ullanadi.Buning natijasida ruhiy charchash tobora kuchayib boradi, o`ta charchash tufayli xotirasi pasaya boradi.Buning oqibatida u o`zini noqulay his etib, maktabga bormay qo`yadi.U ko`chalarda daydib yuradi, kechalari ko`rpaga o`ralib yig`laydi.O`zidagi kechinmalarni ota-onasiga aytishdan xijolat tortadi. Tibbiy yordam: Nevrosteniya, isteriya, psixasteniya nevrzlarining belgilari nomoyon bo`lgan bolalar va o`smirlarning ota-onalari poliklinikaning asab-ruhiy kasalliklari shifokoriga ko`rsatishlari kerak.Ularga tinchlantiruvchi dorilar, vitaminlar, fiziterapiya muolajalari tavsiya qilinadi. Eng muhimi kun tartibini gigiyena qoidalari asosida tashkil etish, ko`proq ochiq havoda sayr qilish, jismoniy tarbiya va yengil sport mashg`ulotlari bilan shug`ullanish kabilarga e`tiborni kuchaytirish lozim. Duduqlanish. Bolalarda ucharydigan nevrozning bir ko`rinishi bo`lib, aksariyat hollarda 1-3 va 7-8 yoshdagi bolalarda uchraydi. Sababi: Qo`rqish, shikastlanish. Belgilari: Gapirgan patda bolaning yuz, jag` muskullari tirishib qoladi, shu bois u gapirmaslikka intiladi.Bunday bolaga baqirganda, qo`pol muomula qilganda duduqlanish holati yanada kuchayadi. Tibbiy yordam : Bunday bolalar poliklinakaning logoped mutaxassisi nazoratida bo`lishlari kerak.Ularga tinchlantiruvchi dorilar: brom, valeriana, vitaminlar tavsiya etiladi.Ularga logoped tomonidan maxsus mashg`ulotlar o`tkaziladi.Bunday bolalarga yaxshi muomala qilish, oilada janjallarni bartaraf etish lozim. Enurez (tungi siyg`oqliq). Bu holat maktabgacha va maktab yoshidagi bolalarda kuzatiladi.O`gil bolalarda, qizlarga nisabatan ko`proq bo`ladi. Sababi: siydik ayirish yo`llarining surunkali yallig`lanish kasalliklari, bolaning tez-tez hayajonlashiga, qurqishiga olib keladigan baqirishlar, janjallar. Belgilari: bola uxlagandan uch-to`rt soat o`tgach tungi siyg`oqlik paydo bo`ladi. Bu holatdagi bolalarning uyqusi qattiq bo`ladi.Shu bois siydigi qistagani uyqusida

sezmaydi.Kechasi to`shakka siyib qo`ygani uchun uyalib, hijolat tortib, kunduzi oila a`zolaridan o`zini chetga olishga harakat qiladi.Bu holat bolani yanada asabiylashtiradi, u tobora injiq, tortinchoq bo`lib qoladi. Tibbiy yordam: 1.Kechki payt suv, choy va boshqa suyuqliklar iste`mol qildirmaslik, uxlashi oldidan siydirish, uxlagandan keyin 3-4 soat o`tgach bolani uyg`otib, siydirish. 2.Bolani urolog, nevropatolog shifokor-mutaxassislarga ko`rsatib, maslahat olish. 3.Qovuq sohasiga elektrofarez quyish.Kuniga 1 marta, jami 10 marta. 4.Dibazol, glyutamin kislota dorilari shifokor maslahati bilan 1-2 hafta berilishi mumkin. Qaltiroq (Tiki). Bolalarda uchraydigan asab buzilishi bilan bog`liq bo`lgan tartibsiz harakat qilishlar. Sababi: Tez-tez hayajonlanish, qo`rqish, gripp, angina va boshqa infeksion kasalliklarning asorati. Belgilari: bola ko`zini ixtiyorsiz pirpiratadi, boshini qimirlatadi, burnini tortadi, qo`l-oyoqlari bilan tartibsiz harakatlar qiladi.Bola hayajonlanganda, charchaganda, unga qo`pol muomula qilinganda qaltiroq va tartibsiz harakatlar kuchayadi. Tibbiy yordam: Bolalar poliklinikasining psixo-nevrorolog shifokori maslahati asosida davolash tadbirlari o`tkaziladi. Bolalarda psixik-asab buzilishlarining oldini olish. 1.Bolalarni yoshligidan oilada, bog`chada, maktabda gigiyena talabi asosida tuzilgan kun tartibiga amal qilishga odatlantirish. 2.Bolaga va uning yaqinida baqirmaslik, kattalar bir-birlari bilan janjallashmasliklari kerak. 3.Bolaning fe`l-atvorida sodir bo`layotgan har bir o`zgarishni ota-ona murabbiy va o`qituvchilar tomonidan sinchkovlik bilan nazorat qilish, ularni bartaraf etishga qaratilgan tibbiy-pedagogik chora-tadbirlarni amalga oshirish. 4.Bolani shikastlanishlardan saqlash. 5.Bola gripp, angina, ichak va boshqa kasalliklarga chalinganda o`z vaqtida ko`rpa-to`shakka yotqizib davolash.

6.Yuqorida bayon etilgan psixik-asab kasalliklarining belgilari sezilishi bilanoq, bolani poliklinikaning psixonevrolog shifokoriga ko`rsatish lozim. Ko‘rish a`zosi funksiyasi buzilishi. Odamda ko`rishning turlicha buzilish hollari uchraydi. Ulardan eng ko‘p uchraydigani yaqindan ko‘rish va uzoqdan ko‘rishdir. Yaqindan ko‘rish (miopiya) . Bunda odam ko`z soqqasi cho`ziqroq shaklda bo`ladi. Shuning uchun uzoqdagi buyumlar tasviri ko`zning to`r pardasiga emas, balki undan oldinroqqa tushadi.Bu holat ko`z gavharining do`ngligi ortib ketishi oqibatida ham yuzaga kelishi mumkin. Miopiya holati tug`ma va hayotda orttirilgan bo`ladi. Sababi. 1.Nasldan orttirilgan miopiya; 2.Hayotda orttirilgan miopiya.Buning sababi yorug‘lik kam joyda o‘qish, yozish va ko`rish bilan bog`liq bo`lgan boshqa ishlarini bajarish, ko‘rish gigiyenasi qoidalariga amal qilmaslik. Ko‘z pardalari va nervlarining yallig`lanish kasalliklari, “A” vitaminining ovqat tarkibida yetishmasligi. Belgilari: Odam uzoqdagi buyumlarni yaxshi ko‘ra olmaydi. Ular ko`rish uchun ikkala ko`zini qisib qaraydi. O‘qish, yozish, rasm chizish, tikish va boshqa ishlarda ham ko`zini qisib qarashga majbur bo`ladi. Buning natijasida uning ko`zi ichida boshining chakka, peshona sohalarida og‘riq paydo bo`ladi. Miopiya 3 darajada bo‘lib, dioptriya ko‘rsatkichida o‘lchanadi. Miopiyaning 1-darajasi yengil bo`lib , 1, 2-3 DPT (dioptriya) ko‘rsatkichlarida belgilanadi; Miopiyaning 2-darajasi o‘rtacha bo`lib , 4, 5-6 DPT (dioptriya) ko‘rsatkichlarida belgilanadi; Miopiyaning 3-darajasi kuchli bo`lib , 7 va undan yuqori DPT dan dioptriya) ko‘rsatkichlarida belgilanadi. Ko`zning ko`rish o`tkirligi Golovin jadvali yordamida aniqlanadi.Amaliy mashg`ulotda bajariladi. Miyopiya, ya`ni yaqindan ko`rish (ko`rish o`tkirligini pasayishi) maktabgacha yoshdagi bolalarning 10 foizida, maktab yoshidagi bolalarning 20 foizida

uchraydi. Tibbiy yordam: 1.Vrach tavsiya qilgan bir tomoni qavariq (shishali) ko‘zoynakdan foydalanish. 2.Tarkibida A1,B2 vitaminlar bo‘lgan ovqat mahsulotlarini yetarli miqdorda qabul qilish (sut va sut mahsulotlari, baliq moyi, ikra, sariyog‘, tuxum sarig‘i, jigar, sabzi, o‘rik, no‘xat, loviya, qovoq), shuningdek vrach maslahatiga ko‘ra A, B2 vitaminlarini tayyor holda qabul qilish. 3.Ko‘z nuri bilan bog‘liq bo‘lgan mashg‘ulotlarni bajarganda yorug`likning yetarli bo`lishi va ko‘rish gigiyenasi qoidalariga rioya qilish. Oldini olish: Ko‘rish gigiyenasiga amal qilish: - ish, o‘qish, yozish joylarida yorug‘lik yetarli (100 - 150 lyuks) bo‘lishini ta`minlash; - yorug‘lik chap tomondan tushishiga e’tibor berish kerak; - stol ustidagi elektr lampasidan foydalanganda, uning usti soyabon bilan to‘sib qo`yiladi (chunki haddan tashqari kuchli yorug‘lik nuri ko‘zning to‘r pardasidagi retseptorlarni o‘ta qo‘zg‘atib, ko‘zning tez toliqib qolishiga sabab bo‘ladi); - o‘qiganda, yozganda daftar va kitob ko‘zdan 35 - 40 sm masofada bo‘lishi kerak (bolalarda esa har bir bolaning 2 qarichiga teng bo`lishi kerak); - o‘quv - yozuv, chizmachilik, tikish mashg‘ulotlari bilan shug‘ullanganda har 15 minutdan keyin yarim - bir minut davomida uzoqdagi daraxtlarga, buyumlarga qarash kerak (ko‘z ichidagi bosim pasayib, ko‘z dam oladi); - transportda o‘qimaslik; - A va B2 vitaminga boy ovqat mahsulotlarini yetarli miqdorda iste’mol qilish; - ko‘zni chiniqtirish - yoshlikdan boshlab tennis, basketbol, voleybol, futbol, otish kabi sport turlari bilan shug‘ullanib borish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Uzoqdan ko‘rish (gipermetropiya). Bunday bola va katta odam yaqindagi buyumlarni yaxshi ko`rmaydi, uzoqdagi buyumlarni ko`radi.Chunki, bunday odamda ko`z soqqasi qisqaroq (yupqaroq, yapaloqroq) bo`lib, yaqindagi buyumlar

tasviri ko`zning to`r pardasiga emas, balki uning orqasiga tushadi.Uzoqdan ko`rguvchi odamlarning ba`zilarida esa ko`z gavhari do`ngligi (qalinligi) kamaygan bo`ladi. Sababi: Bolalarda tug`ma bo`ladi. Ayrim keksa yoshdagi odamlarda hayot jarayonida yuzaga keladi. Tibbiy yordam: 1.Bola ko`rish qobiliyatining yuqorida aytilgan buzilishi sezilgan zahoti oftalmolog shifokoriga murojaat qilish kerak. 2.Bunday bolaga ikki tomoni bo`rtgan (do`mboq) ko‘zoynakdan foydalanish tavsiya etiladi. Daltonizm. Bu o`ziga xos funksional holat bo`lib, bola shuningdek, katta odam ko`zining ayrim ranglarni farqlash qobiliyati buzilgan bo`ladi.U qizil yoki yashil ranglarni farqlay olmaydi.Bu holat ko`zning ichki to`r pardasida joylashgan rang sezuvchi kolbachasimon retseptorlarda ma`lum rang ta`sirida qo`zg`aladigan nervlar bo`lmasligidir. Bunday odam transport vositalarini haydashi mumkin emas, chunki u svetoforning qizil va yashil ranglarini farqlay olmaydi.U rassomlik kasbida ham ishlay olmaydi. Sababi: Kasallik nasldan beriladi.Tibbiy yordamning iloji yo`q. Bunday bola va katta odam transport boshqarishi, rassom bo`lishi mumkin emas. U transport serqatnov ko`chalarda piyodalab yurishi ham xatarlidir, ya`ni svetafordan o`tishida unga kimdir yordam berishi kerak bo`ladi. Ko`z g`ilayligi. Tug`ma va orttirilgan turlarga bo`ladi. Sababi: Tug`ma g`ilaylik onaning homiladorlik vaqtida uning va homilaning yuqumli virusli kasalliklar bilan kasallanishi, shikastlanishi oqibatida kelib chiqadi. Orttirilgan funsional g`ilaylik – bolaning yuqumli kasalliklar bilan og`rishi, bir tomonlama ko`krak emishi, beshikka har xil o`yinchoqlar osish sabab bo`ladi. Belgilari: biokulyar ko`rish faoliyati buzilib, ko`zning umumiy nuqtaga qaraolmay og`ishi kuzatiladi. Tibbiy yordam: 1.Ko`z shifokori (oftolmolog) tavsiyasi bilan ko`zoynak taqish

tavsiya etiladi. 2.Ko`zoynak taqish natijasida g`ilaylik bartaraf etilmasa, 2-3 yoshdan keyin operatsiya yo`li bilan davolanadi. Konyunktivit – ko`z soqqasi va qovoqni biriktiruvchi shilliq parda (konyuktiva)ning yallig`lanishi. Sababi: Gigiyena qoidalari buzilishi tufayli ko`zga mikroblar, viruslar tushishi, fizik va kimyoviy moddalar ta`siri, “A” vitamin yetishmovchiligi. Belgilari: ko`z shilliq qavati qizaradi, og`riq, qadalish seziladi, ko`zdan yosh oqadi. Qovoqlar qichishadi, bemor yorug`likka qaray olmaydi, uyqudan uyg`onganda kipriklar bir-biriga yopishib qoladi. Tibbiy yordam: interferon ampulasi 2 ml iliq suvda eritilib 2 tomchi 3-marta, sulfatsil natriy (alfutsid) 30%li 2 tomchidan 3 mahal ko`zga tomiziladi.Florenal, yoki oksolin 0,25 % li malhamlari pastki qovoqqa 3 mahal qo`yiladi, yopishgan kipriklar furatsillin eritmasi (1:5000) bilan yuviladi, tuzalguncha kitob o`qimaslik, televizor qaramaslik tavsiya qilinadi. Ko`rish funksiyasining boshqa buzilishlari. Yuqorida bayon etilgan kasalliklardan tashqari, ko`zning shox qavatida oq parda hosil bo`lishi, ko`z shikastlanishi tufayli shox qavatining yaralanishi, ko`z gavharining kasallanishi (katarakta kasalligi), ko`z ichidagi bosimning oshishi (glaykoma kasalligi) kabilar ham uchrashi mumkin. Eshitish a`zosi funksiyasi va kasalliklar. Quloqning tuzilishi. Eshitish a`zosi kasalliklarini to`g`ri tasavvur qilish uchun quloqning tuzilishi haqida tushunchaga ega bo`lish kerak. Eshitish a`zosi hisoblangan quloq bosh suyagining chakka qismida joylashgan. U 3 qismdan iborat: tashqi, o`rta va ichki quloq. Tashqi quloq: quloq suprasi va tashqi eshitish yo`lidan iborat.Tashqi quloq yo`lining oxirida nog`ora parda bo`lib, u tashqi quloq yo`lini o`rta quloq bo`shlig`idan ajratib turadi. O`rta quloq bo`shlig`i ingichka evstaxiyev naycha orqali burun-halqumga

tutashgan. O`rta quloqda bir-biri bilan ketma-ket birikkan uchta eshitish suyaklari (bolg`acha, sandon, uzangi) bo`lib, ular tovush to`lqinlari ta`sirida nog`ora pardada hosil bo`lgan tabranishni ichki quloqqa o`tkazadi. Ichki quloq - bo`shliq va ilonizi kanalchalar (ya`ni, suyak labirinti) dan iborat. Suyak labirinti ichida parda labirint joylashgan, ular orasidagi torgina bo`shliqda perilimfa suyuqligi bo`ladi.Parda labirinti ichida endolimfa suyuqligi bo`ladi. Suyak labirintida chig`anoq bo`lib, uning ichida tovushni sezuvchi hujayralar, ya`ni eshitish retseptorlari joylashgan. Suyak labirintining daxliz va yarim doira kanalchalar deb ataluvchi qismidagi xaltasimon tuzilmalarda odam tanasining fazodagi muvozanatini ta`minlovchi vestibulyar analizatorning retseptorlari joylashgan. Eshitish a`zosi gigiyenasi. 1.Yashash, o`qish va jamoat joylarida tinchlikni saqlash. 2.Tashqi quloq yo`lini qoplab turuvchi terida juda ko`p mayda bezlar bo`lib, ulardan sarg`ish yog`simon suyuqlik ajraladi. Bu suyuqlik to`planib qolsa, quloq bitadi, g`uvurlaydi, namlanib turgan o`rta quloq pardasiga sovuq havo ta`sir qilsa, u yallig`lanib, otit kasalligi yuzaga keladi. Shu bois, ikki-uch qavat bintdan pilikcha yasab, yoki yupqa sochiq uchi bilan bolaning tashqi quloq yo`lini har kun yoki kunaro artib, tozalash lozim. 3.Yuqorida aytilganidek, o`rta quloq bo`shlig`i ingichka evstaxiyev naycha orqali burun-halqumga tutashgan.Agar burun-halqum shilliq qavati yallig`lansa, ya`ni gripp, rinit, angina kasalliklarida, burun-halqumdagi virus va mikroblar evstaviyev naychaning shilliq qavatini yallig`lantirib, u orqali o`rta quloq bo`shlig`i to`qimasini ham yallig`lantiradi.Natijada otit kasalligi yuzaga keladi. Demak, o`rta quloqning otit kasalligini oldini olish uchun bolada burun-tomoq yallig`lanish kasalliklarini oldini olish va o`z vaqtida davolash kerak. Otit-o`rta quloq yallig`lanishi. Sababi: shamollash, gripp, angina, rinit, qizamiq kasalliklari.

Belgilari: quloqda kuchli og`riq bo`ladi, yosh bola chinqirab yig`laydi. Bolaning ovqat yutishi, ayniqsa, ona ko`kragini emishi qulog`ida og`riq paydo qiladi. Shu bois emgan paytda yig`laydi.Bolaning isitmasi 38-40º C gacha ko`tariladi, ba`zan qayt qiladi, uyqusi buziladi.O`z vaqtida tibbiy yordam ko`rsatilmasa, o`rta quloq bo`shlig`i yiringlaydi, ya`ni kataral otit yiringli otitga aylanadi. Bolaning ahvoli og`irlashadi.O`z vaqtida davolanmasa miya pardasi yallig`lanib, meningit kasalligi yuzaga kelishi mumkin. Ba`zida o`rta quloq nog`ora bo`shlig`ida hosil bo`lgan yiring quloqni nog`orasimon pardasini teshib, tashqi eshituv yo`lidan oqishi mumkin. 1.Tibbiy yordam: 1.Bintni pilikka o`xshatib buklab, 1 %-li borniy spirtga botirib, bolaning tashqi quloq yo`liga kiritib qo`yiladi. 2.Sofrodeks dorisi – bola qulog`iga 2 tomchi tomiziladi, kuniga 2-3 marta. 3.Tana harorati ko`tarilsa: a) paratsetamol, panadol 1/3-1/2 tab. 2 marta ichiriladi. b) harorat 38º C dan yuqori bo`lsa, analgin, dimedrol, novokain qo`shilib muskul orasiga yuboriladi. 4.Quloq sohasiga isituvchi kompress, ko`k lampa, UVCH qo`yish mumkin. 5.Antibiotiklar kuniga 2-3 marta 3-5 kun. 6.Bemor bola Lor shifokori nazoratida davolanadi. Eshitish qobiliyatini pasayishi. Odam sekundiga 16-20 ming marta tezlikda tebranuvchi tovush to`lqinlarini qabul qilish imkoniga ega.Agar odamga kuchli tovush har kuni uzoq vaqt davomida ta`sir qilib tursa, shovqin to`lqinlari tashqi va o`rta quloq o`rtasida joylashgan nog`ora pardaga salbiy ta`sir ko`rsatishi natijasida, uning elastiklik xususiyati yo`qolib, eshitish o`tkirligi pasayadi.Bu odam sekin tovushni eshitish qobiliyati yo`qotadi, ya`ni oddiylashtirib aytganda, qulog`i og`ir bo`lib qoladi. Bundan tashqari, uzoq vaqt ta`sir qiladigan kuchli shovqin, bosh miya chakka qismida joylashgan eshitish markazi nerv hujayralarini kuchli shovqin bosh miya chakka qismiga joylashgan eshitish markazi nerv hujayralarini qo`zg`atib, odamning jahldor bo`lib qolishiga, uyqusi buzilishiga, arterial qon bosimini kutarilishi va yurak sanchishiga, nevroz kasalliklarining yuzaga kelishiga sabab

bo`ladi. Bolaning eshitish qobiliyatini, ya`ni eshitish o`tkirligini oddiy usulda aniqlash uchun 5 metr masofadan uning o`ng, so`ngra chap qulog`iga qarata sekin tovush bilan unga tanish bo`lgan so`zlar aytiladi. Eshitish qobiliyati pasaygan bo`lsa, bu so`zlarni eshitmaydi. Bolada kar-soqovlik . Eshitish va nutq bir-biri bilan chambarchas bog`liq, chunki bola nutqining rivojlanishi uchun uning eshitish qobiliyati normal bo`lishi kerak.Chunki yosh bola eshitgan so`zlarni takrorlaydi, natijada uning nutqi rivojlanadi. Bolaning eshitish qobiliyati tug`ilganda (ona qornida) yoki ko`krak yoshida turli kasalliklar natijasida buzilgan bo`sa, u tovushni eshitmaydi, natijada u aytilgan so`zlarni takrorlay olmaydi, demak nutqi rivojlanmaydi.Shuning uchun tug`ilgan paytda yoki ko`krak yoshi davrida eshitish qobiliyati buzilishi tufayli kar bo`lgan bola soqov (go`ng) ham bo`ladi, ya`ni kar-soqovlikning vujudga kelishi bir-biri bilan bog`liq. Bolada muvozanat a`zosi funksiyasining buzilishi. Yuqorida, ya`ni eshitish analizatori va quloqning tuzilishi mavzusida bayon etilganidek, ichki quloqda odam tanasining fazodagi muvozanatini ta`minlovchi vestibulyar analizatorining retseptorlari joylashgan. Muvozanat (vestibulyar) analizator markazi bosh miyaning pastki qismidagi miya ko`prigi hamda miyachada joylashgan. Muvozanat (vestibulyar) analizator sog`lom, chiniqqan bo`lsa, odamning turli murakkab harakatlari, ya`ni yugurish, sakrash, aylanish, tomga, daraxtga chiqish, karuselda uchish, turnekda mashq bajarish, velosiped, mototsikl, avtomashina, samalyotda bo`lishi kabilar hech qanday nohush holatlarni yuzaga keltirmaydi. Ammo, bolaning yoshligida muvozanat analizatori chiniqtirilmagan bo`lsa, ichki quloq yallig`lanishi, bosh miya pastki qismidagi miya ko`prigi miyacha kasallansa, yoki shikastlansa odamning (bolaning) murakkab harakatlarni bajarishi, fazoda muvozanatini saqlash qobiliyati buziladi.

Muvozanat a`zosi funksiyasi buzilsa, odam yugurganda, sakraganda, aylanganda, tomga, daraxtga chiqqanda karuselda, velosiped, mototsikl, avtomashinada bo`lganida, tez yurganda, ayniqsa samalyotda, kemada bosh aylanadi, ko`zi tinadi, yurak urishi tezlashadai, rangi oqaradi, ko`ngli ayniydi, qusadi, hatto hushini yuqotishi mumkin. Bunday holatda tibbiy yordam: 1.Bolani yotqizish. 2.Kofein, kordiamin, kamfora (bittasi) yoshiga qarab 0,2-0,3-0,5-1 ml teri ostiga yuborish. 3.Avtomashinada bo`lsa, uni harakatini to`xtatish, hech bo`lmaganda sekinlatish. Muvozanat a`zosini chiniqtirish. Chiniqtirish tadbirlarini bolaning yoshligidan boshlash zarur.Bu tadbirlar quyidagilardan iborat: - bolani beshikda va belanchakda tebratish; - maktabgacha tarbiya yoshidagi bolani velosipedda yurishga mashq qildirish; - karuselda aylanish; - suvda suzish; - yugirish, sakrash, aylanish; - raqsga tushish; - gimnastika mashqlari va sport o`yinlari bilan muntazam shug`ullantirish kabilar bilan muvozanat a`zosini chiniqtiradi.

O'xshashlar

Sog`liq va kasallik haqida tushuncha. Nafas olish a`zolari kasalliklari

Tana tuzilishi. Qomat

O`zbеkiston rеspublikasi sog`liqni saqlash vazirligining aholi sog`lig`ini saqlashning gigiеnik asoslarini mustahkamlash va rivojlantirishga qaratilgan tadbirlari va qarorlari

Nasl, tug`ma, sil kasalliklari

Tayanch harakat aparatining tuzilishi va yosh xususiyatlari