Биологик тадқиқотларда радиоиммунологик усулининг қўлланилиши - Tibbiyot - Referatlar

Биологик тадқиқотларда радиоиммунологик усулининг қўлланилиши

Yuklangan vaqt:

29.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

362.9951171875 KB

Ko'chirib olish

Биологик тадқиқотларда радиоиммунологик усулининг қўлланилиши Режа: 1. Радиоактивлик холат даражасини аниқлаш. 2. Р адиоиммунологик усул лар .

Радиоактивлик холат даражасини аниқлаш. Ҳозирги вақтда дунёнинг кўпгина ҳудудларида ядро объектларида юз берган техноген ҳалокатлар оқибатида радиоэкологик вазият кескин издан чиқиши қайд қилинади. Бу ҳолат самарали таъсирга эга радиопротектор препаратларни яратиш масаласининг долзарблигини белгилаб беради. Радиацион нурланишнинг салбий таъсиридан ҳимояланиш ва нурланиш касаллигига қарши ишлатилувчи моддалар умумий ном билан радиопротекторлар деб номланади. Радиопротекторлар сифатида амалиётда таркибида олтингугурт атоми мавжуд бўлган препаратлар ( цистамин ), серотонин хосилалари ( мексамин ), глицерат эфири ( батилол ), калий йодид, энтерал сорбентлар, комплексонлар ( пентацин, ферроцин ), фармакологик препаратлар ( лейкоген, зимозан суспензияси, актовегин ), турли хил суртма малҳамлардан ( тезан, пармидин суртмаси, диэтон суртмаси ) фойдаланилади. Радиопротектор (лотин тилида radius – нур ва protector – ҳимоя қилмоқ деган маънони англатади) – биологик организмнинг ионлаштирувчи нурланиш таъсирига чидамлилигини оширувчи кимёвий модда ҳисобланади. Бу йўналишдаги дастлабки мувафаққиятли синов тажрибалари 1949–йилда амалга оширилган. Радиопротекторлар ҳужайрада амалга ошувчи физик– кимёвий жараёнлар, моддалар алмашинуви фаоллигига таъсир кўрсатиш орқали радиацион нурланишнинг салбий таъсирини сусайтиради. 1945–йилда юз берган « Хиросима–Нагасаки фожеаси »дан кейин радиобиофизика фан соҳаси ривожланишида янги давр бошланган. Яъни, радиацион нурланишнинг одам организмига таъсир оқибатлари аниқланган, шунингдек нурланиш касаллигига қарши даволаш ва профилактика нуқтаи назаридан самарали воситаларни яратиш йўналишида илмий тадқиқотлар бошланган. 1955–йилда Бирлашган миллатлар ташкилоти (БМТ) томонидан Атом радиациясининг одам организмига таъсирини ўрганиш бўйича қўмита ташкил қилинган.

Ионлаштирувчи нурланиш таъсири давомида ёки ушбу таъсирдан кейин, одам организмида радиацион зарарланишга қарши таъсир кўрсатувчи ҳар қандай модда – радиопротектор ( Radioprotective agent ) сифатида қайд қилиниши мумкин. Умумий ҳолатда, радиопротекторлар 3 та гуруҳга таснифланади: 1. Профилактик моддалар ( Prophylactic agents ); 2. Митигаторлар ( Mitigators ); 3. Терапевтик ( даволовчи ) моддалар. Профилактик радиопротекторлар – радиацион нурланиш таъсир қилиши олдидан қўлланилганда, ионлаштирувчи нурланишнинг организмга салбий таъсирини сусайтирувчи моддалар ҳисобланади. Митигаторлар – радиацион нурланиш таъсири давомида ёки ундан кейин, нурланишнинг салбий таъсирини сусайтириш мақсадида қўлланилувчи радиопротекцион моддалар ҳисобланади. Митигатор моддалар радионуклидларнинг биологик тўқима ҳужайраларига сўрилишини, йиғилишини сусайтиради. Масалан, калий йодид (KI ) қўлланилганда қалқонсимон без ҳужайраларида радиоактив 53131 I изотопи йиғилиши сусайиши қайд қилинади. Калий йодид ( KI ) тузи қалқонсимон безнинг йодга бўлган талабини қондиради ва ўз навбатида, радиацион нурланиш фонида радионуклидларнинг (жумладан, 53131 I ) салбий таъсирини сусайтиради. Терапевтик ( даволовчи ) моддалар – радиацион нурланиш таъсирида юзага келувчи патологик ҳолатларни ( нурланиш синдромлари ) бартараф қилиш, биологик тўқималар ҳужайралари функциясини қайта тиклаш мақсадида фойдаланилувчи радиопротектор моддалар ҳисобланади. Одатда, радиопротекторлар кимёвий тузилиши ва таъсир механизмига кўра, таснифланади. Кимёвий тузилишига кўра, радиопротекторлар қуйидаги турларга таснифланади:

 Таркибида олтингугурт атоми мавжуд бўлган радиопротекторлар ( меркаптоэтиламин, аминотиол ).  Индолилалкиламин лар ( мексамин, серотонин ).  Арилалкиламин лар ( тирамин , норадреналин , дофамин , адреналин ).  Имидазол хосилалари.  Бошқа радиопроеткорлар ( ацетилхолин ). В 1 , В 2 , В 12 витамин, гормонлар ( эстрадиол, эстриол , андростерон, метилтестостерон , адренокортикотроп гормон , адреналин , норадреналин ) табиий радиопротекторлар ҳисобланади. Таъсир механизмига кўра, радиопротекторлар қуйидаги турларга таснифланади:  Гипоксик таъсир кўрсатувчи радиопротекторлар ( серотонин, мексамин, фенилтиазол, бензотиазол, дитиазин, имидазолин );  Гипоксик тавсифга эга бўлмаган таъсир кўрсатувчи радиопротекторлар ( цистамин, цистеин, цистафос, гаммафос ). Фойдаланилувчи доза қийматига боғлиқ ҳолатда, радиацион нурланишдан ҳимоялаш самарадорлигига кўра радиопротекторлар қуйидаги гуруҳларга танифланади:  Миелопротектор лар – одатда, бир марталик радиацион нурланишда (1–10 Гр ) самарали қўлланилади; Энтеропротекторлар – ( тиазол, триазол, тиадиазин, гетерилалкан, простагландин ) 10–20 Гр диапазонда радиацион нурланишга қарши қўлланилиб, организм тўқима ҳужайраларида кислород истеъмоли қийматини сусайтирувчи таъсир кўрсатади.  Церебропротекторлар – (глутаматэргик синапс блокаторлари) 80 Гр радиация нурланиши таъсирига қарши фойдаланилади. Шунингдек, радиопротекторлар ҳимоявий таъсир вақти давомийлигига кўра қуйидаги турларга таснифланади:  Қисқа вақт давомида таъсир кўрсатувчи радиопротекторлар ( адреналин, норадреналин );

 Узоқ вақт давомийлигида таъсир кўрсатувчи радиопротекторлар . 1942–йилда В.Дейл томонидан айрим кимёвий моддалар ( радиопротектор ) хосил бўлувчи эркин радикалларни боғлаб олиши ҳисобига, радиацион нурланишнинг фермент тизимлари функциясига бузувчи таъсири даражасини сусайтириши аниқланган. 1960–йилларда З.Бак ва П.Александер томонидан радиопротекторларнинг ҳужайрани радиацион нурланиш таъсирига чидамли ҳолатга ўтказиши (« биокимёвий шок ») ҳақидаги гипотезаси, шунингдек Е.Ф.Романцев томонидан « радиопротекторларнинг мажмуавий биокимёвий таъсир механизми » (1968), Э.Я.Граевский томонидан « сульфигидрил таъсир » (1969) каби гипотезалар илгари сурилган. 1970–йилларнинг охирида Е.Н.Гончаренко ва Ю.Б.Кудряшев томонидан « радиорезистентликнинг эндоген фони » гипотезаси илгари сурилган, яъни радиопротекторлар биологик тўқималарда липидларнинг пероксидли оксидланишини махсулотлари хосил бўлишини камайтириши, шунингдек бунда радиацион нурланишнинг салбий таъсирига қаршилик кўрсатувчи, антиоксидант моддалар, тиол гуруҳига эга моддалар, биоген аминлар концентрацияси ортиши қайд қилинади.

Р адиоиммунологик усул лар . Радиопротекторларнинг таъсир механизми радиацион нурлариш давомида биологик тўқима ҳужайраларида нурланиш таъсирига сезгир биокимёвий жараёнларга таъсир кўрсатиш орқали ифодаланади. Натрий нитрат ( NaNO 3 ) тузи ҳужайраларнинг бўлиниш жараёнини сусайтирувчи таъсир кўрсатиши орқали, шунингдек метгемоглобин хосил қилиши асосида радиопротекцион таъсир кўрсатади. Умумий ҳолатда радиопротекторларнинг таъсир механизми қуйидаги ҳолатлар асосида тушинтирилади:  Эркин радикалларни ўзига боғлаб олади;  Митохондрияда оксидланиш–қайтарилиш потенциали қийматини ўзгартиради;  Эндоген SH − гуруҳлар концентрациясини оширади;  Радиацион нур л аниш таъсирига чидамлилик даражасини оширади. Масалан, серотонин, дофамин, гистамин каби эндоген аминлар концентрацияси ортиши радиацион нурланиш таъсирига чидамлилик даражасини оширади;  Кислород « эффекти » механизми фаоллигини сусайтиради;  Айрим радиопротекторлар ДНК реперацияси жараёнини кучайтиради;  Ҳужайрада моддалар алмашинуви жараёни фаоллиги сусайиши ҳисобига радиацион нурланиш таъсири сусаяди. Ҳозирги вақтда амалиётда – «Цистамин гидрохлорид», «Индралин Б190», «С–нафтизин» радиопротектор препаратларидан фойдаланилади. Тадқиқотларда статинлар ( statins ) радиацион нурланиш шароитида ДНК репарацияси жараёнини фаоллаштирувчи таъсир кўрсатиши аниқланган. Амалга оширилган тадқиқотларда in vitro шароитида кофеин радиопротектор сифатида таъсир кўрсатиши ва γ –

нурланиш шароитида ДНК макромолекулалари структурасида юзага келувчи бузилишни сезиларли даражаси камайтириши қайд қилинган. Шунингдек, амалга оширилган тадқиқотларда биологик объектлар таркибида сув миқдори ортиши билан радиацион нурланишнинг салбий таъсири сусайиши қайд қилинган. Айрим тадқиқотларда асалари ( Apis mellifera ) заҳарининг радиопротекцион таъсирга эгалиги қайд қилинган. Тиббиёт амалиётида радиопротектор препаратлардан ўсма касалликларини радиацион нурланиш ёрдамида даволаш ( онкотерапия ) жараёнида фойдаланилади. Маълумки, одам организми тўқима ҳужайраларининг табиий функционал фаоллиги издан чиқиши ва организм учун ҳавф туғдирувчи ҳужайраларга айланиши кузатилган ҳолатда, организм геномида бу ҳужайраларнинг « ўз–ўзини нобуд қилиш дастури » ишга туширилиши асосида йўқ қилиниши амалга ошади. Бироқ, иммун тизим функцияси сусайиши натижасида функцияси ишдан чиққан ҳужайраларни « таниб олиш » жараёнининг фаоллиги сусаяди ва ўз навбатида, назоратсиз равишда, чексиз кўпайиш хоссасига эга бўлган – ўсма ҳужайралари келиб чиқади ва организм ҳаёт фаолияти учун ҳавф юзага келади. Радиацион терапия одам организмида ўсма ҳужайраларининг кўпайишини чеклаш ва йўқотишга қаратилади. Бироқ, радиацион нурланиш ишдан чиққан ҳужайраларга танлаб таъсир кўрсатмайди ва бунда соғлом тўқималарнинг ҳам радиацион зарарланиши кузатилади. Шу сабабли, бундай вазиятда организмнинг умумий ҳолатини яхшиловчи радиопротектор препар а тлардан фойдаланиш зарурияти туғилади. Масалан, радиотерапия амалиётида фойдаланилувчи, таркиби лимон сиропи, лейцин, валин, изолейцин, тауриндан ташкил топган – «Сартар» (Россия) радиопротектор препарати одам организмида заҳарли моддаларнинг салбий таъсирини сусайтирувчи, антиоксидант, гепатопротектор, радиопротектор таъсир фаоллигига эгалиги ва иммун тизим функциясини фаоллаштириши қайд қилинади.

Биофлавоноидлар – потенциал самарали таъсирга эга радиопротекторлар сифатида Одатда, кўпгина кимёвий радиопротектор препаратлар юқори даражада токсик таъсирга эгалиги ва қисқа вақт (~1–2 соат) давомида терапевтик таъсир кўрсатиши қайд қилиниб, шу сабабли фитопрепаратлар асосида, самарали таъсирга эга бўлган ва қўшимча салбий таъсир кузатилмайдиган радиопротектор препаратларнинг янги авлодини яратиш муҳим аҳамиятга эга ҳисобланиши таъкидланади. Шунингдек, тиббиёт амалиётида ўсма касаллигига қарши радиацион терапия усулидан фойдаланилади, бироқ радиацион нурланиш меъёрий ҳолатдаги биологик тўқималарга нисбатан салбий таъсир кўрсатиши тасдиқланган. Шу сабабли, ҳозирги вақтда кимёвий радиопротектор моддаларнинг (AET, WR2721, WR 1065 ва бошқалар) салбий токсик таъсирга эгалиги учун, табиий ўсимлик моддалари асосида, токсик таъсирга эга бўлмаган радиопротектор препаратларни ишлаб чиқиш йўналишида амалга оширилувчи тадқиқотлар долзарб аҳамиятга эга ҳисобланиши қайд қилинади. Амалга оширилган тадқиқотларда in vitro шароитида ўсимлик моддалари асосида яратилган айрим радиопротектор моддалар қон тизимига ижобий таъсир кўрсатиши, шунингдек тажриба ҳайвонлари организмида иммун тизимини фаоллаштириши орқали терапевтик таъсир кўрсатиши қайд қилинган.  α – Токоферол моноглюкозид – токсик таъсири кам бўлган, самарали радиопротектор ҳисобланади .  Baicalein – 5–50 мкМ концентрацияда таъсир кўрсатувчи, кучли радиопротектор бўлиб, липидларнинг пероксидланиши жараёни ингибитори ҳисобланади.  Troxerutin – Sophora japonica ўсимлигидан ажратиб олинган флавоноид бўлиб, радиацион нурланиш таъсири шароитида кучли радиопротектор сифатида таъсир кўрсатиши қайд қилинган.

Кислород эркин радикалларини боғлаб олувчи, антиоксидант таъсир хусусиятига эга бўлган флавоноидлар асосида радиопротектор воситаларни ишлаб чиқиш йўналишида илмий–амалий тақиқотлар олиб борилмоқда. Флавоноидлар биологик тўқималарда эндоген антиоксидант фермент тизимларининг ( супероксиддисмутаза, каталаза глутатион пероксидаза, глутатион редуктаза ) функциясини фаоллаштириши, иммун тизимини барқарорлаштириши, гепатопротектор, кардиопротектор сифатида таъсир кўрсатиши, шунингдек ДНК даражасида юзага келувчи бузилишлар даражасини сусайтириши орқали радиацион нурланиш шароитида биологик организмларда қайта тикланиш жараёнини тезлаштириши таҳмин қилинади. Шунингдек, қайд қилиб ўтиш керакки, амалга оширилган тадқиқотларимизда флавоноидлар полифункционал терапевтик таъсир хусусиятларига эга ҳисобланиши кузатилди. Жумладан, кверцетин, рутин ва катехин in vitro шароитида тажриба ҳайвонлари миокард функцияси фаоллигини ошириши ва сезиларли даражада антиаритмик таъсир кўрсатиши аниқланди. Шунингдек, амалга оширилган тажрибаларда пуликарин флавоноиди кучли гипотензив таъсир кўрсатиши аниқланди. Амалга оширилган тадқиқотларда Ocimum sanctum ўсимлик туридан ажратиб олинган флавоноидлар тажриба ҳайвонларида сезиларли даражада радиопротектор сифатида таъсир кўрсатиши қайд қилинган. Флавонодларнинг антиоксидант таъсир механизмлари радиацион нурланиш шароитида биологик тўқималарда ўсма касалликлари келиб чиқиш эҳтимоллиги даражасини сусайтириши мумкинлиги таҳмин қилинган Айрим флавоноидлар ( nepitrin, scutellarein, rutin, naringin ) радиацион нурланиш таъсирида тажриба ҳайвонларининг нобуд бўлиш даражасини камайтириши аниқланган. Тадқиқотларда Pilea microphylla ўсимлик туридан ажратиб олинган кверцетин–3–О–рутинозид флавоноиди in vivo шароитида тажриба ҳайвонларида радиацион нурланишнинг салбий таъсирини камайтириши

аниқланган ва бу таъсир биологик тўқималарда антиоксидант тизим мувозанатини қайта тиклаши, шунингдек радиацион нурланиш таъсирида ривожланувчи апоптоз жараёнини сусайтириши билан боғлиқ бўлиши мумкинлиги таҳмин қилинган. Тажрибаларда кверцетин γ –нурланиш ва рентген нурланиши таъсири шароитида кучли радиопротекцион таъсир фаоллигига эгалиги қайд қилинган. Рутин, кварцетин қон томирлар девори тонусини мустаҳкамлайди, С витамини ўзлаштирилиши яхшилайди. Амалга оширилган тадқиқотларда рутин ва кверцетин γ –радиацион нурланиш шароитида эндоген антиоксидант фермент тизимлари – супероксиддисмутаза, каталаза глутатион пероксидаза, глутатион редуктаза функциясини фаоллаштириши, эркин радикаллар концентрациясини камайтириши, липидларнинг пероксидли оксидланиши даражасини камайтириши аниқланган. Маълумки, радиацион нурланиш таъсирида биологик тўқима ҳужайраларида навбатдаги бузилишларнинг биокимёвий занжирини бошлаб берувчи – кислороднинг фаол шакли ( эркин радикал ) хосил бўлиши жараёни кучаяди, айнан полифенол бирикмалари, жумладан флавоноидларнинг радиопротекцион таъсири антиоксидант таъсир механизми орқали изоҳланади. Ocimum L. ўсимлик турларидан ажратиб олинган флавоноидлар радиацион нурланиш шароитида фермент тизимлари фаоллигига таъсир кўрсатиш орқали радиопротектор сифатида таъсир қилиши мумкинлиги тахмин қилинган. Тадқиқотларда турли хил ўсимликлардан ажратиб олинган флавоноидлар сезиларли даражада радиопротектор таъсир эффектига эгалиги қайд қилинган бўлиб, жумладан Alpinia galanga L. ўсимлигидан ажратиб олинган galangin, kaempferide флавоноидлари in vitro шароитида 2 Гр γ – нурланиш таъсири шароитида ДНК макромолекуласида юзага келувчи бузилишларга сезиларли даражада қаршилик кўрсатиши аниқланган ва бу

флавоноидларнинг радиацион нурланиш таъсирида хосил бўлувчи эркин радикалларнинг салбий таъсирини нейтралловчи таъсир кўрсатиши билан боғлиқлиги таҳмин қилинган. Aloe arborescens Emblica officinalis Mentha arvensis Gingo biloba Радиопротектор сифатида таъсир хусусиятига эга бўлган айрим ўсимлик турлари . Шунингдек, hesperidin флавоноиди тажриба ҳайвонларида 10–160 мг/кг дозада қорин бўшлиғига инъекция қилинган шароитда 2 Гр γ –нурланиш шароитида ДНК макромолекуласида юзага келувчи бузилишларга қарши радиопротекцион таъсир кўрсатиши қайд қилинган. Ҳозирги вақтда радиопротектор препаратларнинг янги авлоди сифатида, таркибида биофлавоноидлар мавжуд бўлган бир қатор препаратлар ишлаб чиқарилиши йўлга қўйилган. Жумладан, таркибида флавоноидлар мавжуд бўлган «Витокан» (Украина) препарати антиоксидант ва радиопротектор таъсир кўрсатиши тасдиқланган. Кверцетин флавоноиди γ –нурланиш таъсири шароитида тажриба ҳайвонларида ДНК макромолекуласидаги бузилишлар юзага келишини сезиларли даражада сусайтириши қайд қилинган ва флавоноидлар радиопротектор сифатида ижобий таъсирга эга препаратларни ишлаб чиқишда истиқболли манбалар ҳисобланиши таъкидланган.

Фойдаланиладиган адабиётлар: 1. М.Н. Муминова, М.А. Максумова «Касбий этика ва этикет», услубий қўлланма, Т.,2006. 2. И.А.Каримов «Истиқлол ва маънавият» Т.,1994. 3. И.А.Каримов «Ўзбекистон буюк келажак сари» Т.,1998. 4. Н.Э.Муҳаммадиев «Касб этикаси ва эстетик маданияти»- Тошкент,1998 й. 5. М.Абдуллаев, Э.Хакимов «Введение в этику»-Наманган, 1998. 6. Абдулла Шер «Ахлоқшунослик» Маърузалар матни, Тошкент, 2000 7. В.Г. Федцов «Культура сервиса» Учебно-практическое пособие - М., «ПРИОР», 2001. 8. А.А. Авлоний «Туркий гулистон ёҳуд аҳлоқ», Т. 1992. 9. Ю.Ю.Петрунин, В.К. Борисов «Этика бизнеса» М., «Дело»,2000. 10. С.С.Гуломов «Тадбиркорлик ва кичик бизнес» - Т., «Шарк», 2002.

O'xshashlar

Бернулли тенгламасининг амалиётда қўлланилиши

Турли касалликларда жисмоний реабилитацияни қўлланилиши

Радиоизотоплар ва уларнинг тиббиётда, биологияда қўлланилиши

Экологияда радиоизотопларнинг қўлланилиши, радиоактивлик орқали ёшни аниқлаш

Ионлантирувчи нурлар биологик таъсир механизмлари ҳақидаги гипотезалар