Ҳайвонларни уруғлантириш. Сперманинг биокимёси ва физиологияси - Tibbiyot - Referatlar

Ҳайвонларни уруғлантириш. Сперманинг биокимёси ва физиологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84.5 KB

Ko'chirib olish

Ҳайвонларни уруғлантириш. Сперма нинг биокимёси ва физиологияси Режа: 1. Ҳайвонларни табиий уруғлантириш усуллари . 2. Сперма . У нинг кимё вий таркиби. 3. Сперма тозоидлар нинг тузилиши, ҳаракат ланиш тур лари . Спермиоагглютинация . 4. Турли ҳайвонлар спермасининг физиологик хусусиятлари.

1. Ҳайвонларни табиий уруғлантириш усуллари . Ҳ айвон ларни урчитишда табиий ва сунъий уруғлантириш усулларидан фойдаланилади. Ҳайвонларни уруғлантиришга тўғри тайёрлаш муҳим аҳамиятга эга. Урғочи ҳайвонларни уруғлантиришга тайёрлашда қуйидаги ветеринария зоогигиена қоидаларига риоя қилиш керак: 1. Урғочи ҳайвон ларни етарлича соғлом ва спермаси сифатли буқалар билан таъминлаш. 2. Урғочи ҳайвон лар уруғлантиришдан олдин маълум семизликда бўлиши шарт. Уруғлантириш ёшидаги тана ва сигирлар етарли семириши учун 1-2 озиқа бирлиги қўшимча берилади. Қўйларни уруғлантиришга тайёрлаш ва қўзиларни онасидан ажратиш уруғлантириш мавсумига 45-60 кун қолганда бошланади. Чўчқа болаларини онасидан туғилгандан кейин 4-6 ҳафтада ажратиш энг оптимал вақт ҳисобланади. 3. Сутчилик фермаларида сигирларни уруғлантиришга тайёрлаш туғишдан кейинги даврда парваришлашга боғлиқ. Янги туққан сигирларга фаол мацион берилиши шарт. Шундагина сигирлар уруғлантириш учун яхши тайёрланади. 4. Сигирларни гинекологик диспансерлашдан ўтказиш ва касал ҳайвонларни ўз вақтида даволаш зарур. Жинсий мойиллик кузатилган сигирларни ўз вақтида аниқлаш керак. Чорвачилик амалиётида ҳайвонлар табиий ва сунъий усулларда уруғлантирилади. Табиий уруғлантириш - жинсий алоқа вақтида, яъни эркак ва урғочи ҳайвон биргаликда бўлганда, қачонки ҳамма жинсий рефлекслар пайдо бўлганда содир бўлади. Сунъий уруғлантириш - эркак наслдор ҳайвоннинг иштирокисиз, яъни жинсий алоқасиз руй беради. Бу вақтда уруғ урғочи ҳайвон жинсий аъзоларига махсус катетерлар орқали юборилади.

Табиий уруғлантириш - (вольная случка) пайтида асосий вазифа наслдор эркак ҳайвонни танлаш ва урғочи ҳайвон билан жинсий алоғада бўлишини (коитус) таъминлашдан иборат бўлади. Сунъий уруғлантиришда эса жинсий алоқа ва жинсий рефлекслар бўлмасдан эркак ҳайвондан олинган сперма урғочи ҳайвоннинг жинсий йўлларига махсус асбоблар ёрдамида юборилади. Табиий уруғлантиришда жинсий алоқа яйлов, загон ёки молхонада бўлиши мумкин. Эркак ҳайвон куюккан урғочи ҳайвонни ўзи излаб топади ва уруғлантиради. Баъзан эркак наслдор ҳайвоннинг бир неча марта жинсий алоқада бўлиши унинг зўриқиши, жинсий рефлексларнинг ва сперма сифатининг ёмонлашишига сабаб бўлади. Эркак ҳайвоннинг ҳар хил юқумли ва инвазион касалликларга (бруцелл ё з, вибриоз, трихомоноз) чалиниши эҳтимоли кўпайиши мумкин. Табиий уруғлантиришнинг қўлда уруғлантириш, загон (варковая) усули, эркин уруғлантириш, классли ва гаремли усуллари қўлланилади. Қўлда уруғлантириш да эркак ва урғочи ҳайвон лар индивидуал равишда танланади ҳамда махсус киши томонидан назорат қилинади. Қўлда уруғлантириш келишилган жуфтларни, текширишлардан ўтказиб уруғлантириш, наслдор эркак мҳайвонлардан самарали фойдаланиш ва урғочи ҳайвонлар оталанишини ҳисобга олиш имконини беради. Қўлда уруғлантиришда бир наслдор айғирга 40-50 бош бия, буқага 60-100 бош сигир, қўчқорга 50-60 бош қўй, эркак чўчқага 15-20 бош урғочи чўчқа бириктирилади. Қўлда уруғлантиришда эркак ҳайвонлар урғочи ҳайвонлардан алоҳида жойда сақланганлиги туфайли урғочи ҳайвонларда айниқса ҳайвонларни бир жойда сақлашда жинсий мойилликни аниқлашда қийинчиликлар туғилади. Шунинг учун аниқловчи-эркак ҳайвонлардан фойдаланиш лозим бўлади. Бу турдаги уруғлантиришда эркин уруғлантиришга нисбатан эркак ҳайвонлар дан фойдаланиш самарадорлиги 2 марта кўпдир. Масалан, бир буқа қўлда уруғлантиришда ишлатилганда бир йилда 60-90 бош сигирларни уруғлантиради.

Ҳайвонлар яйловда боқилганда қўлда уруғлантириш очиқ майдонларда ёки яйратиш майдонларда ўтказилади. Молхоналарда боқилганда эса ёпиқ хоналарда (манеж) ва бошқа жойда ўтказилади. Уруғлантириш ўтказиладиган жойда ёт нарсалар, кучли товуш, ёқимсиз ҳидлар бўлмаслиги керак. Уруғлантиришдан олдин эркак ва урғочи ҳайвонлар виброз, трихомоноз, бруцеллёз ва бошқа касалликларига текширилади ва касаллик аниқланган ҳайвонлар уруғлантиришга қўйилмайди. Уруғлантиришдан олдин урғочи ҳайвонларнинг ташқи жинсий аъзолари сув билан тозаланиб ювилади, бияларнинг думи бинт билан яхшилаб ўралиб, орқа оёқлардаги тақалар олиб ташланади ва уруғлантириш тасмалари кийгизилади. Урғочи ҳайвонларни уруғлантириш вақти уларни тури ва умумий аҳволига боғлиқдир. Яхши парваришланган урғочи ҳайвонларни биринчи куйикишдаёқ уруғлантириш мумкин. Урғочи ҳайвонлар жинсий мойиллик ва жинсий қўзғалиш вақтида, тўғри ичак орқали тухумдон фолликуласининг ҳолати текширилиб, кейин уруғлантирилади. Сигирлар жинсий мойилликни охирига яқин 5-10 дақиқалик танаффус билан 2 марта уруғлантирилади. Агар сигирда жинсий мойиллик кечқўрун, кечаси ёки тонг вақти аниқланса эрталаб, кундузи аниқланса кечқўрун уруғлантирилади. Жинсий мойиллик чўзилган вақтда уруғлантириш 10 - 12 соатдан кейин қайтарилади. Наслдор буқанинг тана вазни жуда катта бўлса махсус станоклардан фойдаланиш мумкин, лекин сигирнинг жинсий мойиллик тўлиқ намоён бўлмасдан станокга киритилиши ва стресс таъсиротлар уларда жинсий функцияларнинг тухтаб қолиши ва оталаниш даражасининг пасайишига сабаб бўлиши мумкин. Қўйлар биринчи марта жинсий мойиллик бошланганда, иккинчи марта 12-24 соатдан кейин уруғлантирилади. Биялар жинсий мойиллик даврида бир неча марта уруғлантирилади. Биринчи марта жинсий мойиллик бошланганда, иккинчи марта 24 - 48 соатдан кейин уруғлантирилади. Жинсий мойиллик бияларда 5-7 кун давом этади. Асосан 2 - 4 марта уруғлантириш ўтказилади.

Она чўчқалар жинсий мойиллик вақтида 2 марта уруғлантирилади. Чўчқаларда овуляция к ў п етилган фолликулаларнинг ёрилиши билан бошқа ҳайвонлардан фарқ қилади. Наслчилик хўжаликларда она чўчқалар биринчи марта наслдор чўчқа, кейин вазэктомия ўтказилган эркак чўчқа ва учинчи марта яна наслдор эркак чўчқа билан уруғлантирилади. Овуляция чўчқаларда 12 - 15 соат давом этади. Қуёнчиликда ҳар бир эркак қуёнга 5-8 бош урғочи қуён тўғри келиши лозим. Эркак қуёнлардан 8 ойликдан кейин, урғочи қуёнлардан 4 ойлигидан бошлаб насл олиш учун фойдаланилади. Эркак ваурғочи қуёнлар алоҳида кктаклада парваришланиб, уруғлантириш учун урғочи қуён эркак қуёнсақланадиган катакга киритилади, жинсий алоқадан кейин алоҳида сақланиб, 1 соатдан кейин яна такрор уруғлантирилади. Ёз ойларида эркак қуёндан бир кунда 3 марта, қиш кунларида эса 2 марта фойдаланиш мумкин. Загон (варкавая) усулида уруғлантириш қимматбаҳо наслдор эркак ҳайвонлардан самарали фойдаланиш имконини беради. Бу усулда уруғлантириш учун урғочи ҳайвонлар катта яйратиш майдонига (варок) қўйиб юборилади ва унга аввалига синовчи-эркак ҳайвон ёки бирданига наслдор эркак ҳайвон киритилади. Бунда эркак ҳайвон куйиккан урғочи ҳайвонни излаб топади ва уруғлантиради. Бошқа вақтда эркак ва урғочи ҳайвонлар алоҳида сақланади ва ҳар куни эрталаб ва кечқурун 1-2 соат давомида урғочи ҳайвонлар билан бирга сақланади. Загон усулида уруғлантириш мутахассис назорати остида бажарилиб, ҳайвонларни уруғлантиришни ҳисобга олиш ва эркак наслдор ҳайвонлардан самарали фойдаланиш имконини беради. Эркин (косяк) усулида уруғлантириш да эркак наслдор ҳайвон доимий равишда сурувда юрганлиги туфайли урғочи ҳайвонларда жинсий функцияларининг стимулланиши ва жинсий мойилликни ўз вақтида аниқлашга эришиш мумкин. Бундан ташқари, жинсий алоқа оптимал муддатларда бўлганлиги учун оталаниш даражаси ҳам юқори бўлади. Бу усулнинг камчилик томони шундан иборатки, сурувда уруғлантиришни

ҳисобга олиш ва наслчилик ишларини олиб боришнинг имкони бўлмайди. Шунинг учун бу усул гўшт йўналишидаги ва кичик фермаларда жорий этилиб, бир бош наслдор ҳайвонга 35-50 бош урғочи ҳайвонлар беркитилади. Йилқичиликда эркин уруғлантиришнинг косяк усулидан фойдаланилиб, битта тобунда 12-35 бияга битта зотли айғир қўйилади ва уруғлантирилган бияларни отбоқар кузатиб ҳисобга олиб боради. Қўйчиликда эркин уруғлантиришнинг классли ва гуруҳли (гаремли) усуллари қўлланилиб, классли усулда уруғлантиришда қўйлар маълум класс ёки гуруҳларга ажратилади ва уларга етарли миқдордаги наслдор қўчқорлар қўшиб қўйилади. Гаремли усулда уруғлантиришда ҳар бир наслдор қўчқорга унинг сифатига мос келадиган қўйлар беркитилиб, доимо биргаликда сақланади. Бунда бир қўчкорга 25-30 қўйлар туғри келади. Юқоридаги эркин уруғлантириш усулларининг барчасида эркак ҳайвон спермасининг уруғлантириш фоизи 70-75 фоиздан кам бўлмаслиги лозим. Уруғлантириш типлари. Қишлоқ хўжалик ҳайвонлари жинсий аъзоларининг анатомо-топографик ва физиологик хусусиятларига кўра, урғочи ҳайвонларни уруғлантирилиши 2 типга бўлади: 1. Қин орқали уруғлантириш кавшовчи ҳайвонлар га хосдир. Бу типга кирувчи урғочи ҳайвонларни (сигир, куй, эчки, буғу) бачадони қисқа пропорционал ва қининг краниал қисми кенгайган бўлади. Бу тапдаги ҳайвонлар уруғлантирилганда сперма қинга тушади. Қинга тушган сперма миқдори камлиги ва қинни ўзига хос тузилганлиги учун уруғ кўпинча ташқарида қолиб кетади. 2. Бачадон орқали уруғлантириш - бия ва чўчқада учрайди. Бу урғочи ҳайвонлар да уруғни бачадонга тушишига б ачадон буйинчасини к ў ндаланг бурмачалари, унинг коитус вақтида очилиши, бачадон буйинчасига жинсий аъзони кириши ёки жинсий аъзо бошини бачадон буйинчасига тегиб туриши сабаб бўлади. Бу типда уруғлантирувчи ҳайвонларда ажратилётган уруғ ҳажми кўп, сперматозоидлар концентрацияси эса паст ва жинсий алоқа узоқ

давом этади. Бу типдаги ҳайвонларда бачадонга тушган сперма миқдори кўп бўлиб, бачадон шохларини тўлдиради. Бу эса сперматозоидларни тухумдонга қараб ҳаракатланишини осонлаштиради. Сперматозоидлар бачадонда 16 - 18 соат яшайди. Жинсий мойиллик вақтида сперматозоидларни ўртача яшаш даври сигирларда 25 - 30 соат, қўйларда 36 - 48 соат. Сперма - деб эркаклик жинсий хужайралари (спермий) ва плазмадан (уруғдон ортиғи ва қўшимча жинсий безлар секрети) иборат суюқликка айтилади. Жинсий алоқа пайтида эркак ҳайвон ажратадиган спермага эякулят деб аталади. Жинсий аъзоларнинг тузилишидаги ўзига хослик ва жинсий алоқанинг давомийлигига кўра, турли ҳайвонларнинг спермаси миқдори ва таркиби бўйича бир-биридан фарқ қилади. Айғирларда сперманинг ўртача ҳажми 50-100 мл ва энг кўп миқдори 600 мл гача; чўчқаларда шунгамос равишда 200-400 мл ва 1 литргача, қўчқорларда 1-2 ва 3-5 мл; буқаларда 4-5 ва 10-15 мл; итларда ўртача 2-8 мл; хурозларда 0,3-2 мл гача бўлади. Ҳайвонлар турига кўра, сперманинг концентрациясида ҳам фарқлар кузатилади. Қин типида уруғланадиган ҳайвонларда бачадон типида уруғланадиган ҳайвонларга нисбатан сперманинг концентрацияси 5-10 марта юқори бўлади. Масалан, қўчқорларнинг 1 мл спермасида спертозоидларнинг сони - 2,5-3,5 млрд, буқада 0,8-1,2, эркак чўчқада - 0,15-0,21, айғирда - 0,10- 0,15 млрд дона сперматозоидлар бўлади. Кимёвий таркибига кўра ҳам сперма организмдаги мураккаб суюқликлар қаторига киради. Сперманинг 90-98 фоизини сув, 2-10 фоизини қуруқ модда, шундан 60 фоизга яқинини оқсиллар ташкил этади. Сперма таркибидаги оқсилларнинг асосий қисмини олтингугурт сақловчи аминолипидлар ташкил этади. Оқсиллар миқдори ҳам турли ҳайвонларда турлича бўлади. Масалан, буқа спермасида - 5-8%, қўчқорларда - 10%, эркак чўчқада -3%, айғир спермасида - 1-2,5% оқсил бўлади. Буқа ва

қўчқорларнинг спермасида айғир ва эркак чўчқаларнинг спермасига нисбатан липидлар ва фруктоза кўпроқ учрайди. Сперма таркибидаги липидларнинг энг асосийси таркибида кўп миқдорда фосфор сақловчи лецитин ҳисобланади. Сперманинг 100 мл. да қўчқорларда - 355 мг, буқаларда - 82 мг, чўчқаларда - 66 мг ва айғирларда 19 мг фосфор бўлади. Фосфор спермадаги биокимёвий жараёнларнинг кечишида муҳим аҳамиятга эга. Уруғдон ортиғи секретида калий тузлари, қўшимча безлар секретида эса натрий кўп миқдорда бўлади. Сперманинг кулида хлор, фосфор, кальций, магний, калий, натрий, темир, рух ва бошқа микроэлементлар (1% атрофида) борлиги аниқланган. Сперма таркибида лактоцидоген, фосфоген, холестерин, мочевина, холин, лимон кислотаси каби мураккаб органик моддалар аниқланган бўлиб, 3-10% лимон кислотаси қўшимча жинсий безлар (асосан пуфакчасимон без) томонидан ишлаб чиқарилади. Лимон кислотаси тузлари (цитратлар) сперма буфер тизимининг асосини ташкил этади. Шунинг учун спермани суюлтиришда лимоннокислий натрий қўшилиши сперматозоидларнинг яшовчанлигини узайтиради. Сперма таркибида гиалуронидоза, перидоксидоза, каталаза, трипсин, антитрипсин, амилаза, липаза ва бошқа ферментлар учрайди. Шунингдек, сперма таркибида аскорбин кислотаси, тиамин (В 1 ), рибофлавин (В 2 ), ретинол ва бошқа витаминлар ҳар хил турдаги ҳайвонларда турлича миқдорлада бўлади. Масалан, буқа спермасида 14 мг%, эркак чўчқада 4 мг% С витамини учраши аниқланган. Сперманинг асосий таркибини қанд (фруктоза) ташкил этиб, сперматозоидлар учун энергия манбаи бўлиб хизмат қилади. Турли ҳайвонларда нафақат спермадаги қанднинг миқдори, балки таркиби бўйича ҳам кескин фарқлар кузатилади. Спермани миқдори, таркиби ва биологик хусусиятлари кўп жиҳатдан эркак наслдор ҳайвонларни парваришлаш, озиқлантириш, ишлатиш ва бошқа шароитларга боғлиқ бўлиб, уларни ўрганиш ишлаб чиқариш амалиётида

спермани суюлтириш, қисқа ва узоқ муддатларда сақлаш, ташиш ва урғочи ҳайвонларни сунъий уруғлантириш ва наслдор ҳайвонлардан самарали фойдаланишда катта аҳамиятга эгадир. Сперматозоидларнинг тузилиши ва ҳаракатланиши. Юқорида қайд этилганидек, сперматозоидлар (спермий) сперманинг асосий таркибий қисмини ташкил этиб, ўзига хос тузилишга эга ва организмдаги бошқа хужайралардан кескин фарқ қилади. Шунингдек, тухум хужайрасидан ҳам кескин фарқ қилади. Сперматозоидларнинг узунлиги тухум хужайраси айлана диаметридан 2 марта, ҳажми тухум хужайраси ҳажмидан 160 минг марта кичик бўлади. Сперматозоидларнинг 75% ни сув, 25% қуруқ модда, қуруқ модданинг эса 85% ни оқисиллар, 13% липидлар, 1,8% ни минерал моддалар ташкил этади. Сперматозоидларнинг бошчаси, буйни, танаси ва дум қисми фарқланади. Сперматозоидларнинг бошчаси асосан нуклеопротеидлар ва эркин ҳолдаги оқсил, лецитин ва тузлардан иборат бўлади. Нуклеопротеидлар - мураккаб оқсиллар ҳисобланиб, дезоксирибонуклеин кислотаси (ДНК) ва оддий оқсил (гистон)дан ташкил топади. Гистон таркибига аргинин, лейцин, изолецин, треонин, лизин, цистин каби 18 га яқин аминокислоталар киради. Шундай қилиб сут эмизувчилар сперматозоидининг 96-97 фоизи оқсиллардан иборат бўлади. Унинг узунлиги 7-10 мкм, эни - 3-5 ва қалинлиги - 1-1,5 мкм бўлиб, бошчасининг катта қисмини унинг ядроси эгаллайди. Спермий бошчасининг олдинги қисмида ўзига хос қобиқ (қалпоқча) бўлиб, унинг остида акросома жойлашади. Сперматозоиднинг буйинчаси унинг энг қисқа қисми бўлиб, унда проксимал ва дистал центросомлар жойлашган. Центросомлар бир-бири билан 3 та фибрилл толалар орқали туташиб туради. Центросомлар хужайра марказини ташкил этади. Фибрилл толаларининг (жами 11 та) 2 таси марказий тармоқни, 9 таси ички юпқа ва қалин тармоқларни ҳосил қилиб, спиралсимон жойлашади.

Сперматозоидларнинг буйинчаси анча мўрт бўлиб, бошчаси тухум хужайрасига киргандан сўнг, яъни тухум хужайра уруғланиб бўлгандан кейин буйинидан ажралади, оқибатда оталанган тухум хужайрасининг ичида фақатгина сперматозоиднинг бошчаси қолади. Сперматозоидларнинг танаси ва думи оддий оқсиллар ва липидлардан ташкил топган бўлиб, липидларнинг таркибини асосан фосфолипидлар (73,3%), холестерин (14,5%), глицеридлар (9,6%) ва ёғсимон моддалар (2,6%) ташкил этади. Спермийнинг танаси цилиндрсимон шаклда бўлиб, унинг узунлиги 10 мкм.ни ташкил этади. Буйинчадан танага ўтиш жойида ҳар хил катталикдаги вокуолалар ва гранулалар жойлашади. Сперматозоиднинг танасида унинг асос тармоғи таналари жойлашади. Асос тармоқ ва спиралсимон ҳалқа хужайра плазмасининг ички юзаси билан ўралган ва эктоплазмадан ажратилган бўлади. Сперматозоиднинг думи танасининг бевосита давоми бўлиб илгарилама ҳаракатланиш аъзоси ҳисобланади. Спермийнинг қобиғи бўлиб, унинг бошчаси қисмида тиниқғ парда шаклида, унинг дум ива бошқа қисмларида юпқа ва зич материал қиймаси кўринишида бўлади. Қобиқ асосан цистиндан иборат бўлиб, кучли ўтказувчанлик хусусиятига эга. Сперматозоидлар меъёрида тўғри чизиқ бўйлаб илгарилама ҳаракат қилади. Думи уни олдинга итаради. Сперматозоидларнинг манфий электр зарядига эга эканлиги уларни бир-бирига тўқнашиб кетишидан сақлайди. Қуюқ спермада (буқа ва қўчқорларда) сперматозоидларнинг жойлашиши ва ҳаракатланиши оддий кўзга қуюнсимон ҳаракат шаклида кўринади. Нормал сперматозоидлар суюқликда олдинги томон тўғри чизиқли ҳаракат қилади. Нормада буқаларнинг сперматозоиди 1 дақиқада 4,02, қўчқорлар - 4,6, куён ва итларники - 2, айғир - 5,22 ва хурозлар сперматозоидлари -1,02 мм масофага ҳаракат қилади.

Спермиоагглютинация - деб сперматозоидларнинг манфий электр зарядларининг камайиши ёки нейтраллашиши оқибатида уларнинг бир- бирига бошчаси ёки бутун танаси билан ёпишиб қолишига айтилади. Спермиоагглютинация вақтинчалик, яъни сперматозоидларнинг бир-бирига фақат бошчаси билан ёпишиб қолиши (юлдузсимон агглютинация) ва ҳаракатчанлигининг сақланиб қолиши ҳамда қайта тикланмайдиган, яъни сперматозоидларнинг бир-бирига бетартиб ёпишиб қолиши ва ҳаракатсизлиги (ўлик) билан кечадиган турлари учрайди. Сперматозоидлар манфий электр зарядининг нейтралланишига спермага мусбат зарядли заррачаларнинг қўшилиши сабаб бўлади. Кўпинча спермада сут кислотаси миқдорининг ортиши ҳисобига водород ионлари концентрациясининг ортиши спермиоагглютинацияга сабаб бўлади. Кислоталик (рН) 5-6,4 бўлганда юлдузсимон агглютинация кузатилади. Спермиоагглютинация кўп валентли металлар ҳамда сперма ёки қин суюқлиги таркибидаги спермиоагглютининлар таъсирида ҳам кузатилиши мумкин. Одатда сперматозоидларнинг агглютинацияси вақтинчалик бир ҳодиса ҳисобланади, аммо бу ҳол узоқ вақт давом этса, улар нобуд бўлади. Сперматозоидлар спермада одатда 37-39 0 С ҳароратда ҳаракатчан бўлади ва ҳароратнинг бундан ошиб кетиши уларнинг ҳалок бўлишига олиб келади. Буқа ва қўчқорлардан янги олинган сперманинг муҳити нейтралдир (рН 7- 6,9). Эркак чўчқалар ва айғирларда эса муҳит бироз ишқорий бўлади (рН 7,2-7,6). Муҳитнинг кислотали томонга бироз силжиши ҳам сперматозоидлар ҳаракатининг секинлашишига, кўпроқ силжиши эса ҳаракатининг батамом тўхташи ва ҳалок бўлишига сабаб бўлади. Муҳитнинг нормадан кўпроқ ишқорий томонга силжиши ҳам аввал сперматозоидлар ҳаракатининг тезлашиши, сўнгра уларнинг ҳалокатига олиб келади. Сперматозоидларнинг хусусиятлари. Сунъий уруғлантиришнинг самарадорлиги кўп жиҳатдан сперматозоидларнинг яшовчанлиги, ташқи

муҳит ва урғочи ҳайвонлар жинсий йўлларидаги шароитга чидамлилиги ҳамда уларнинг ҳаракатчанлигига боғлиқ. Ташқи муҳит шароитлари ва сперматозоидларнинг ҳолатига кўра, сперматозоидлар турлича ҳаракатланади. Янги олинган сперма микроскопда текширилганда айрим сперматозоидларнинг илгарилама фаол ҳаракатланиши, айримларининг айланма, айримларининг фақат бир жойда тебраниб туриши ва айримларининг эса умуман ҳаракатсиз эканлигини кузатиш мумкин. Сперманинг олинганлигига қанча кўп вақт ўтган бўлса бир жойда тебраниб турувчи ва ҳаракатсиз сперматозоидлар фоизи шунча кўпайиб боради. Сперматозоидларнинг ҳаракатланиш фаоллиги уларнинг вояга етиш даражаси, ёши қўзғалувчанлиги, ташқи омиллар ва умуман улар сақланаётган суюқликнинг таъсирига боғлиқ бўлади. Тадқиқотлар натижасида уруғдон ортиғи бош қисмидан олинган сперматозоидлар унинг дум қисмидан олинган ва эякулят таркибидаги сперматозоидларга нисбатан ташқи муҳит таъсиротларига чидамсиз бўлиши аниқланган. Бир неча муаллифларнинг таъкидлашича, сперматозоидларнинг чидамлилиги уларнинг уруғдон ортиғи каналидан ўтишида липопротеид қобиқ билан қопланишига боғлиқ. Шунинг учун спермани суюлтириш ва сақлашда унинг липопротеид қобиғининг бутунлигини сақлаш орқали яшовчанлиги ва бир хилда манфий зарядланишини таъминлашга эришилади. Сперматозоидларнинг нафас олиши ва гликолиз. И.И.Иванов (1911) сут эмизувчиларнинг сперматозоидлари кислородни ўзлаштиришини аниқлаган. Кейинчалик, Н.П.Шергин ва бошқалар турли ҳайвонлар спермийларининг кислородни турли даражада ўзлаштиришини аниқлаганлар. Масалан, буқанинг 100 млн дона спермийлари 20 0 С ҳароратда соатига 3,4 мм 3 , қўчқорлар спермаси - 8,4, эркак чўчқалар - 7,2, айғирлар - спермаси 4,3 мм 3 кислородни ўзлаштирар экан. Бу кўрсаткичлардан сперматозоидларни организмдаги бошқа хужайраларга нисбатан кислородни анча кўп миқдорда ўзлаштириши маълум бўлади.

Сперматозоидлар ўзларининг фаолияти учун зарур энергияни нафас (гликолиз, фруктолиз) жараёнлари натижасида олади. Фруктолиз ва гликолиз жараёнлари асосан буқа ва қўчқорларнинг спермасида кузатилади. Айғирларнинг спермасида қанд жуда кам бўлганлиги сабабли, уларнинг сперматозоидлари зарур энергияни нафаснинг бошқа жараёнлари ҳисобига олади. Ташқи ҳароратни +10 0 С га пасайтирилиши сперматозоидлар нафас олишининг 2 мартага камайишига сабаб бўлади. 0 0 С ҳароратда нафас олиш деярли тўхтайди. Муҳитнинг кислоталик томонга ўзгариши нафас жадаллигини пасайтирса, ишқорий муҳит сперматозоидлар нафас олишини жадаллаштиради. Нафас сперматозоидларнинг ҳаракатланиши учун керакли энергия манбаи билан таъминловчи асосий биокимёвий жараён ҳисобланиб, энергияга бўлган эҳтиёжнинг 90 фоизи нафас ҳисобига қондирилади. Нафас жараёнида кислород таъсирида углеводлар, липидлар (фосфолипидлар), оқсиллар ва ёғларнинг оксидланиши амалга ошади. Сперматозоидларнинг ҳаракати учун, энг зарур нарса аденозинтрифосфор кислотаси (АТФ) бўлиб, бу наслдор чўчқаларнинг спермасида 7-11 мг% гача сақланади. Агарда АТФ миқори 3 мг% ёки ундан паст даражага тушса, сперматозоидларнинг оталантириш қобилияти пасаяди.

O'xshashlar

Спермани суюлтириш ва музлатиш. Ҳайвонларни сунъий уруғлантириш усуллари

Ветакушерлик фани ҳақида

Қисирлик. Акушер-гинекологик диспансерлаш

Оталаниш. Муртакни кўчириш (трансплантация)

Сперма олиш усуллари