Анъанавий хом ашёлар: ўсимлик, ҳайвон, микроорганизм хом ашёлар - Tibbiyot - Referatlar

Анъанавий хом ашёлар: ўсимлик, ҳайвон, микроорганизм хом ашёлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.5 KB

Ko'chirib olish

Анъанавий хом ашёлар: ўсимлик, ҳайвон, микроорганизм хом ашёлар Режа: 1. Табиий хом ашёлар 2. Биологик хом ашёлар тавсифи 3. Микроорганизмлардан олинадиган препаратлар

Табиий дори воситалари олишда бир неча яқинлашув бўлган: (лидаза, тўқималарда гиалурон кислоталарини) 1. Юрак касалликларида юракдан олинган дорилардан истеъмол қилинган, кўз касалликларида кўздан олинган. 2. Ҳамма заҳарли моддалар маълум миқдорда дори дейилган. Аспирин 320 йил олдин чиқарилган. У заҳарли бўлиб, йиллар давомида ижобий эмас, балким салбий таъсирини кўрсатиб келмоқда. Ҳозирги давргача олимлар аспириннинг заҳарли таъсирини камайтириш устида ишламоқдалар. Албатта заҳарли моддалар кам миқдорда дори ролини ўйнайди, лекин ҳаммаси эмас. Распутин заҳардан оз-оздан еб, ўз организмини чиниқтириб юрган. Илон заҳарини оз-оздан истеъмол қилса ҳам организм чиниқади. Ҳозирги пайтда ингибитрлар, заҳарли дори сифатида ишлатилмаслик йўлидан кетиляпти. Симоб жуда кучли заҳар, лекин Қорақалпоғистонда уни дори сифатида ишлатиб келинмоқда. У маълум дозада микроорганизмларни ўлдиради, лекин организмга кучли таъсир кўрсатади. Охирги вақтларда одамларни ўз метоболитларини дори сифатида ишлатиш йўлидан кетяпти. Инсон қон босимини возоппрессин пептиди туширади. Босимни туширишда папаверин, дибазол каби дорилар қўлланилади. Улар фақат маълум вақтга тушириб, оширади. Осмоцин, вазопрессин ассоциациаларида дорилар ишлаб чиқарилса, уларни ген инженерия йўли билан олиш мумкин бўлар эди. Ҳар қандай доривор мода ёки метаболит олиш учун биринчи навбатда хом ашё танланади. Метаболит ёки доривор моддаларнинг табиатига қараб хом ашё танланади, хом ашёлар бир неча хил бўлади. Бунинг учун хом ашё танлаш жуда муҳим роль ўйнайди. Бу хом ашёларнинг ичида биологик хом ашёлар катта аҳамиятга эгадир. У ҳам ўз навбатида уч гуруҳга бўлинади.

Одам ва ҳайвон аъзолари хом ашёга жуда ҳам бой ҳисобланади. Масалан: альбумин, глобулин ва бошқалар олиш мумкин. Безлардан эса турли хил гормонлар олинади. Ошқозон ости бези, жинсий безлар. Буйрак усти безлари гормон манбаи ҳисобланади. Микроорганизмлар. Буларда мосланиш жараёни жуда яхши кетади. Уларни сорбентда ўстириб, аскорбин кислотани синтезини кучайтириш мумкин. Микроорганизмлардан пенициллин, ампициллин, органик кислоталар олинади. Микроорганизмларни хусусиятларини қуйидаги схемада кузатиш мумкин. Биотехнология сохаси фанида янги йўналиш бўлиб, технология бўйича лаборатория ва корхона шароитида хохлаган моддалар олиш имкониятини яратиб дори танқислиги муаммосига чек қўйишда ёрдам беради. Айниқса, насл мухандислиги ёрдамида биологик усулда дори тайёрлаш учун микроорганизм ёки ўсимликка наслни ўтказиб, тўқима ривожланиши учун маълум шароит яратилади. Насл мухандислиги ёрдамида интерферон, рибловин, инсулин, самототропин гормонлари олинмоқда . Женьшен, раувальфия каби ўсимликлар кўпайтирилмоқда. Замбуруғларни шу усулда кўпайтириб, улардан простагландинларнинг хонаки дорилари (арахид кислотаси, ярим тўйинган ароматик ёғ кислоталари) олинмоқда. 2000 йил биотехнология усулида олинадиган махсулот хажми 28,9 миллиард долларни умумий дори – дармонлар эса 8,5 млд. долларни ташкил этади, деб тахмин қилинмоқда. Япония дунёда аминокислоталар, антибиотиклар, спиртлар, турғунлаштирилган ферментлар олиш бўйича энг йирик давлат бўлиб хисобланади.

Доривор ўсимликлар хом ашёси ва улардан олинадиган доривор препаратлар республикамиз ахолисини дори – дармонлар билан таъминлашда салмоқли ўрин эгаллайди. Барча доривор ўсимликлар таркибида турли хил кимёвий бирикмалар мавжуд. Уларнинг баъзилари барча ўсимликларга хос бўлса, айримлари махсус ўсимликлардагина учрайди. Бу бирикмаларнинг хаммаси хам таъсир этувчи моддалари, махсулот таркибидаги асосий таъсир этувчи моддалар деб аталади. Бу моддалар кўпинча айрим ўсимликларга хос алколоидлар, кумаринлар, эфир мойлари, витаминлар ва бошқалардан иборат. Ўсимлик хужайрасида тўхтовсиз равишда биокимёвий ўзгаришлар юз бериб туради. Бундай ўзгаришлар натижасида вужудга келган биологик фаол моддалар маълум вақт ва шароитда турли ўзгаришларга учрайди. Натижада улар бошқа бирикмаларга айланади: мураккаб молекулали моддаларнинг синтезида иштирок этади ёки ўзидан энергия чиқариб, оддий бирикмаларга парчаланиб кетади. Парчаланиб кетган биологик фаол моддалар ўрнига янгиси вужудга келади. Бундай биокимёвий жараёнларда фаол қатнашади. Шунинг учун бу моддалар узлуксиз равишда ўзгаришда бўлади, яъни маълум бир вақтда вужудга келади, миқдори ошади ёки камаяди, ёхуд бошқа бирикмаларга айланади. Ўсимлик хужайрасида узлуксиз равишда бўлиб турадиган ўзгаришларга ўсимликнинг ёш ёки қарилиги, ўсиш (вегетация) даври, ташқи мухит (ўсиш жойи намлик миқдори, тупроқнинг таркиби, иқлим ва бошқалар) катта таъсир кўрсатади. шунинг учун бир турдаги ўсимлик таркибида унинг ўсиши учун керакли шароитга қараб турли миқдорда биологик фаол моддалар тўпланиши мумкин.

Биологик фаол моддалар ўсимликнинг ер устки органларида, масалан: поя, барг, гулларида, асосан гуллаш даврида, ер остки органларида, вегетация даври охирларида (кўпинча кеч кузда) максимал миқдорда тўпланади. Баъзи доривор махсулотлар таркибидан асосий биологик фаол моддаларнинг максимал миқдорда тўпланиши юқорида айтиб ўтилган даврга тўғри келмаслиги мумкин. Баъзи бир алкалоидлар ўсимликни энди кўкариб, илдиз олди барги чиқаётган даврда максимал миқдорда тўпланиб, сўнгра аста секин камайиб, ўсимликнинг гуллаш даврида бошқа бирикмаларга айланиб кетади. Бундай ўзгаришлар фақат алкалоидларгагина хос бўлмай, балки бошқа биологик фаол моддаларда хам юз бериши мумкин. Доривор махсулотларни таркибида асосий таъсир этувчи моддалар максимал миқдорда тўпланган вақтдагина тайёрлаш лозим. Юқорида айтиб ўтилган шарт – шароитларни хисобга олган холда тайёрланган доривор махсулот юқори сифатли ва таркиби керакли моддаларга бой бўлади. Биологик фаол моддалар хар хил кўринишда бўлади, айримлари хатто тайёр холда хам бўлиши мумкин, лекин бунақаси жуда кам учрайди. Кўпинча улар ёд моддалар билан бирга учрайди. Ш унинг учун уларни тозалаш керак бўлади. Биологик фаол моддаларни сақлашни хам биотехнологияда ахамияти катта, чунки тайёр бўлган моддани керакли вақтгача сақлаб, сўнг ишлатиш учун олиш мумкин, яъни уларни қуритиб, турли формаларга ўтказиб, намлигини чиқариб хохлаганча сақлаш мумкин. Кўпинча биологик фаол иоддалар бузилмасдан сақланиши учун – 15 0 С даражада музлатиб сақлаш қўл келади. Уларни сақлашнинг яна бир усули бу инерт моддалавр билан хом ашёни аралаштириб сақлашдир. Масалан, ўсимлик ёғи сувдан енгил бўлиб, хом ашёда плёнка хосил қилади ва шу тариқа махсулотга ташқи таъсирлар тегмайди. Натижада микроблар хам катта таъсир қила олмайди. Бундай моддаларга мисол қилиб толуол, бензин, гексанларни айтиш мумкин.

Технологик жараённи бошлашдан аввал эса моддаларнинг учувчанлигидан фойдаланиб учириб юборилади ва жараён олиб борилади. Табиий сақловчи моддаларга мисол қилиб эса салицил кислота, лимон кислотаси (анор мевасидан биофаол моддани ажратиб олишда) сарбин кислотаси (инсон организмига зарарсизлиги учун). Тиббиётда қўлланиладиган доривор воситаларнинг 38 – 40 фоизини ўсимликлардан олинадиган препаратлар ташкил қилади. Масалан баъзи оғир касалликларни даволашда ишлатиладиган мухим аҳамиятга эга бўлган доривор препаратларни шу вақтгача синтез йўли билан олиб бўлмайди. Уларни олиш манъбаи хозирча фақат ўсимликлар бўлиб қолмоқда. Ҳайвон хом ашёлари яъни уларнинг айрим органлари ва улардан олинган биофаол моддалар, қадимдан шифобахш восита сифатида қўлланилиб келмоқда. Инсон ўз касаллигини даволаш, қийнаб турган оғриқни қолдириш ва шунга ўхшаш бошқа холларда ўсимлик маҳсулотлари, минерал бирикмалар билан бир қаторда хайвон махсулотларидан хам кенг фойдаланилган. Шуни қатъий таъкидлаш мумкинки, хар иккала гурух воситалари хам энг қадимий ва жуда кенг миқёсда халқ табобатида қўлланган ва қўлланилмоқда. Абу Али Ибн Синонанинг дунёга машхур асари «Тиб қонунлари»нинг иккинчи китоби оддий доривор воситаларга бағишлангандир. Хозирги вақтда тиббий физиологик фаол моддаларга бой бўлган хайвонлардан хом ашё сифатида фойдаланиш кенг қўлланилмоқда. Булардан ферментларни амалий тиббиётда қўллаш катта ахамиятга эгадир. Шундай ферментлардан пепсин, трипсин ва бошқаларни мисол келтириш мумкин. Пепсин ошқозон ширасининг асосий протеолитик ферменти бўлиб, 1836 йилда Шваин олими томонидан очилган. Пепсин молекуласи ўзида бирламчи полипептид занжирини номоён этади, тахминан 340 та аминокислоталар қолдиғидан иборат. Микроорганизмлар талайгина тиббий махсулотларни саноат йўли билан олиш учун жуда қулай объектдир. Улар жуда тез кўпаяди масалан: биомасса

олишга ярим соат давомида икки баробар кўпайиши мумкин. Биомассани ўстириб бориш ва ишлаш жараёнларини технологик жихатдан йўлга қўйиш осон, уни автоматлаштириш мумкин. Ген мухандислиги ривожланиши билан микроорганизмларни бошқа усуллар билан олиш қийин бўлган. Одам учун керакли моддаларни синтезлашга мажбур қилиш имконияти туғилди. Масалан: дори тариқасида ишлатиладиган интерферонли ё одам қони лейкоцитларидан ёки шу оқсилни синтезловчи одам хужайралари ўстирилаётган культура суюқлигидан олинади. Бундай усуллар жуда қимматга тушади. Шунинг учун хам микроорганизмлардан анъанавий хом ашё сифатида фойдаланиш жуда мухим рол ўйнайди.

O'xshashlar

Табиий бирикмалар. Биотехнологияда ишлатиладиган хом ашёлар

Табиий хом ашёлардан биологик фаол моддаларни экстракциялаб олиш

Ферментларни олиш. Фосфолипаза D ферментини олиш жараёнлари

Ҳайвон касалликлари ҳақида таълимот

Ферментлар