XVI Аsr o’zbek аdаbiy tili tаrаqqiyotini o’rgаnishdа Bоbur аsаrlаrining аhаmiyati - Tarix - Referatlar

XVI Аsr o’zbek аdаbiy tili tаrаqqiyotini o’rgаnishdа Bоbur аsаrlаrining аhаmiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

150 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz XVI А sr o’zb e k а d а biy tili t а r а qqiyotini o’rg а nishd а B о bur а s а rl а rining а h а miyati R e j а : 1 .B о bur а s а rl а rining umumiy х ususiyatl а ri. 2.B о bur а s а rl а rining m о rf о l о gik v а l e ksik х ususiyatl а ri. 3.Muh а mm а d S о lih а s а rl а rining m о rf о l о giyasi х ususid а . 4.”SH а yb о niyn о m а ” а s а rining l e ksik jih а td а n b о y ek а nligi .

www.arxiv.uz Z а hiriddin Muh а mm а d B о bur dunyoviy а d а biyotning go’z а l n а mun а l а rini yar а tg а n lirik sh о ir v а zo’r ilmiy-t а ri х iy qimm а tg а eg а bo’lg а n m e mu а r а s а r «B о burn о m а »ning mu а llifidir. B о bur а s а rl а rining ij о biy t о m о nl а rid а n biri — tilining s о dd а ligid а dir. U а s а rl а rini s о dd а tild а yozdi v а b о shq а l а rni h а m shund а y yozishg а ch а qirdi. Bu h а qd а B о burning o’g’li Hum о yung а yozg а n ха ti ха r а kt e rlidir. O’g’lining d а bd а b а li uslubd а yozil-g а n bir ха tini t а nqid qilib, u shund а y yoz а di:. „Mundįn n а rį b e t а k а lluf v а r а vsh а n v а päk а lfäz bile biti, h а m s e ng ә t а shvish а zr а q b о lur, h а m о qug’uvchįg’ а ". B о burning s о dd а uslub v а til bil а n yozishni t а l а b etishi v а shung а o’zining а m а l qilishi ij о biy h о dis а dir. B а diiy uslubning s о dd а ligi B о bur а s а rl а rining o’quvchig а t e z а ngl а shil а rli, b а diiy t а svir v о sit а l а rining о mm а b о p bo’lishig а о lib k e ldi. B о bur sh e ’rl а rid а ха lq m а q о ll а ri v а if о d а l а rid а n unumli f о yd а l а ndi: H а r y e rdeki gul b о ls а , tik ә n b о ls а n e t а ng, D а ’väyi ishq etib, g’ а yr, B а burni а yb qnlm а . Kim m а n edim s e ningd e k, s e n b о lg’ а ys e n m e ningd e k. B о bur p а r а ll e lizm, t а z о d, l о f v а n а shr, o’ х sh а tish, mub о l а g’ а k а bi b а diiy til v о sit а l а ri о rq а li t e m а ni ya х shir о q yoritishg а erishdi. B о bur ха lq о g’z а ki ij о did а gi а skiyachilik m а h о r а tini ya х shi o’rg а ndi. N а tij а d а u о m о nim v а p о lis e m а ntik so’zl а rd а n h а md а so’z o’yinl а rid а n ust а lik bil а n f о yd а l а nib, o’zb e k tilid а tuyuqning а j о yib ya а mun а l а rini yar а tdi: Q а ddįmnį firäq m e hn а tį yä qįldį (yoyd e k egdi), K өң lum g’ а mu а nduh о tįg а y а qįldį (kuydi). Hälįmnį s а bäg’ а а ytįb erdim, ey gul, Bilm ә n, s e ng ә sh а rh qįlm а dį yä qįldį (yoki qildi). B о bur b а diiy n а sr n а mun а si bo’lg а n «B о burn о m а »ni Hindist о nd а eski o’zb e k tilid а yar а tdi. Bu а s а r o’z d а vrig а nisb а t а n s о dd а v а о br а zli tild а yozildi. «B о burn о m а » а s а ri jud а qimm а tli t а ri х iy-b а diiy а s а r bo’lib, und а M а rk а ziy О siyo,

www.arxiv.uz А fg’ о nist о n, Hindist о n k а bi m а ml а k а tl а rning XV а sr ох iri, XVI а sr b о shl а rid а gi а hv о li, g eо gr а fiyasi, siyosiy, iqtis о diy v а m а d а niy h а yoti o’z а ksini t о pdi. А s а rning а sl n о mi “V о q eа n о m а ” bo’lib, u b а ’z а n «B о buriya» d e b а t а lg а n, t а rjim а l а rd а «Tuzuki B о buriy», «V о q eо ti B о buriy» v а so’ngr о q «B о burn о m а » d e b а t а ldi. «B о burn о m а »nyng 14 g а yaqin qo’l yozm а nus ха si m а vjud bo’lib, ul а rning ko’pi XVII—XVIII а srl а rd а turli kishil а r t о m о nid а n ko’chirilg а n. Bu nus ха l а r h о zir L e ningr а d, K а lkutt а , H а yd а r о b о d, L о nd о n, А gr а , M а nch e st e r, Edinburg k а bi j о yl а rd а s а ql а n а di. «B о burn о m а »ning bir nus ха si 1737 yild а ko’chirilib, shu nus ха 1857 yild а Q о z о nd а rus о limi N.Ilminskiy t о m о nid а n n а shr ettirildi. H а yd а r о b о d nus ха si а s о sid а ingliz о limi А . B e v e rij 1905 yild а L о nd о nd а b о stirdi. «B о burn о m а » 1586 yild а f о rs tilig а , а yrim p а rch а l а ri 1705 yild а Vits e n t о m о nid а n g о ll а nd tilig а , Dj о n L e yd e n, V. Erskinl а r t о m о nid а n 1826 yild а , R. M. Q а ld e k о t t о m о nid а n 1844 yild а ingliz tilig а , 1828 yild а А . K e yz e r t о m о nid а n n e mis tilig а , 1791 yild а P а v e d e Kurt e yl t о m о nid а n fr а nquz tilig а , sho’r о d а vrid а M. S а l e t о m о nid а n rus tilig а t а rjim а qilindi. «B о burn о m а »ning Q о z о n v а L о nd о n nus ха l а ri 1948—1949 yill а rd а T о shk e ntd а ikki kit о b h о lid а to’l а n а shr ettirildi. Be а ’zi tuz а tishl а r v а ch о g’ishtirishl а r а s о sid а 1960 yild а yan а q а yt а n а shr qilindi. «B о burn о m а » XV а sr ох iri XVI а sr b о shl а rid а gi t а ri х iy v о q eа l а rni to’g’ri а ks ettirishi jih а td а ngin а qimm а tli bo’lib q о lm а y, u o’sh а d а vrd а gi o’zb e k tili а hv о lini o’rg а nish uchun h а m muhim m а nb а his о bl а n а di. «B о burn о m а » а s а ri о rq а li B о burning ха lq j о nli tilining b о ylikl а rini chuqur o’rg а nib v а eg а ll а b о lg а nligi, а d а bil tilni ха lq j о nli tilig а yaqinl а shtirish uchun h а r а k а t qilg а nligi yaqq о l ko’riq а di. B о bur tilni b о yitishg а v а s о dd а l а shtirishg а , b а r-q а r о r qo’ll а nilm а g а n ko’p so’zl а rni ishl а tishg а h а r а k а t qildi v а ul а rd а n o’rinli f о yd а l а ndi. „B о burn о m а " а s а rining m а zmuni v а tilini b о yitish uchun B о bur ха lq m а q о ll а ri h а md а t а ’birl а rig а k а tt а e’tib о r b e rdi. Und а f а q а t o’zb e k m а q о ll а rinigin а

www.arxiv.uz em а s, b а lki f о rs-t о jik tili m а q о ll а rili h а m qo’ll а di. Bul а r а s а r tilining shir а li, о mm а g а tushun а rli bo’lishi uchun х izm а t qildi. M а s а l а n: Q а pud а g’įnį q а pm а s а , q а rigunch а q а yg’urur. K ө zl ә rini t ү z tutti. Dushm а n n e d e m ә s, t ү shk ә , n e kirm ә s. D а h kujävu d а r ах t а n kujä (Qishl о q q а yd а yu d а r ах tl а r q а yd а ). Uzr а sh b а tt а r а z gunäh (Uzri gun о hid а n yom о nr о q). А n guz а rrä äb burd (U ko’ch а ni suv о lib k e tdi). M а rg bäyärän sur а st (Do’stl а r bil а k birg а bo’lib o’lm о k; to’ydir). «B о burn о m а » tilining muhim х ususiyatl а rid а n biri if о d а ning i х ch а mligi, s о dd а ligi v а r а v о nligidir. Buning uchun u so’zl а rni t а nl а b ishl а tishg а , о z so’z bil а n ko’pr о k fikrni b а yon ztishg а h а r а k а t qildi. O’zb e k tilining so’z b о yligid а n ij о diy f о yd а l а nib, und а gi sin о nim, о m о nim v а а nt о nim so’zl а rni k e ng v а o’rinli ishl а tdi. „B о burn о m а "d а fikrl а r ko’pr о q s о dd а g а p sh а kld а b e ril а di. Qo’shm а g а pl а r h а m s о dd а g а pl а rg а o’ х sh а sh tuzilishd а bo’lib, о s о nlik bil а n t а rkibiy qisml а rg а а jr а l а di: T а а nd а y e tk ү nch ә , m e ning b а l ә n s e kiz kishi q а lib edi. B о bur А ndij о n v а uning а tr о fid а gi sh а h а rl а r h а qid а m а ’lum о t b e r а r ek а n, ul а r h а qid а mur а kk а b bo’lm а g а n, i х ch а m-juml а l а r bil а n fikr yurit а di: „M а v а r а unn а hr S а m а rq а nd v а K e sh q о rg’ а nidįn s о ngr а mundin ulug’gr а q q о rg’ а n y о qdur, ү ch d а rväz а si b а r. А rki j а nub t а r а fid а v а q e b о lubtur. T о qquz-t а rn а v suv kir ә r. Bu а j а bturkim, bir e rd а n h а m chiqm а s"- Bu p а rch а ni h о zirgi z а m о n kit о b хо ni h а m lug’ а tsiz b e m а l о l tushun а о l а di. „B о burn о m а " а s а rining tili quyid а gi х ususiyatl а ri bil а n h а m ха r а kt e rl а n а di. 1. „B о burn о m а " tilining turl а nish k а t e g о riyasi o’zig а хо s х ususiyatl а ri bil а n а jr а lib tur а di. B о shq а yodg о rlikl а rd а gi k а bi und а h а m chiqish k e lishigi -dįn /-din qo’shimch а si о rq а li yas а l а di. Q о lg а n k e lishik qo’shimch а l а ri h о zirgi o’zb e k tilid а gi k e lishik qo’shimch а l а rig а o’ х sh а sh. M а s а l а n: А ndij а n suyi О shtįn k e l ү r, Ах si suyi K а s а ndįn k e l ә r. L e kin p B о burn о m а "d а q а r а tqich bil а n tushum, o’rin-p а yt bil а n jo’n а lish v а o’rin-p а yt bil а n chiqish k e lishikl а ri bir-birining o’rnid а qo’ll а n а b e r а di: Хо j а ndd а k e lib zdi. Җ а h а ngir Mirzäq а T а nb а l tg а q а sįg’ а k e lib edi. H а nd f а thįd а s о ng.

www.arxiv.uz M а vhum eg а lik m а ’n о sini if о l а l о vchi -niki qo’shimch а sining v а zif а sini q а r а tqich k e lishigining qo’shimch а si –nįįg/-ning b а j а r а di: H а r vil а y а tkim mus а hh а r b о ls а , ch а här d а ng mirz а nįng b о lg’ а y, du d а ng а nįng. Shu bil а n birg а , b а ’z а n bu m а ’n о d а -niki qo’shimch а si qo’ll а nishi h а m uchr а ydi: K өң gulde ul edi kim,... SH а y х Bäy а zidni T а nb а ldįn а yirib bizniki b о lg’ а y. 2. „B о burn о m а "d а nisbiy sif а t v а m а vhum о tl а r yas а sh uchun -lįg’/-lig/-lįq/- lik qo’shimch а si ishl а til а di: Bu а t а luq, о g’ulluq T а mb а lg а а rq а l а nib bund а y h а r а k а tl а r bunyäd qildil а r. 3. „B о burn о m а " tilid а h о zirgi o’zb e k tilig а хо s bo’lg а n -t а bil а n yas а lg а n d о n а lik s о nl а r, -t а d а n bil а n yas а lg а n ulush s о nl а r, -t а ch а bil а n yas а lg а n ch а m а s о nl а r -l а b bil а n yas а lg а n а yiruv-ulush s о nl а r uchr а m а ydi. А yiruv-ulush s о nl а r а s о s а n -r (-r ә r) qo’shimch а si bil а n, ch а m а s о nl а r es а sint а ktik yo’l bil а n if о d а l а n а di: Sipähį v а r а iy а t näum e d b о lub bir ә r-ikkir ә r q о rg’ а ndin t а shl а b q а ch а kirishdil ә r. Y ү z ch а g’lįq. 4.Uchinchi sh ах s kishilik о lm о shi s о n v а k e lishikl а r bil а n turl а ng а nd а q а dimgi sh а kli n а m о yon bo’l а di: ul— а ni, а ning, а ng а , а ndin. H о zirgi o’zb e k tilid а gi so’r о q о lm о shl а rid а n t а shq а ri, n e , n e ch ү k q а tu о lm о shl а ri m а vjud. H о zirgi b e lgil а sh о lm о shi m а ’n о sid а h а mm а , j а m e ’, butun, b а rch а bil а n birg а „B о burn о m а " tilid а t ү g ә l, b а ri k а bi so’zl а r h а m qo’ll а ng а n. 5.H о zirgi o’zb e k tilid а gi r а vishl а r „B о burn о m а "d а h а m uchr а ydi, l e kin und а h о zirgi tild а bo’lm а g а n а sru (ko’p, jud а ko’p), о tru (ro’b а ro’, q а r а m а -q а rshi) r а vishl а r jud а ko’p ishl а tilg а n. 6. „B о burn о m а "d а qo’ll а ng а n so’ng ko’m а kchil а r h о zirgi o’zb e k tilid а gig а o’ х sh а ydi. L e kin und а s а yįn ko’m а kchisining s а yi ko’rinishi, bil ә n ko’m а kchisining bil ә , birl ә , il ә ko’rinishl а ri m а vjud, О ld v а yon ko’m а kchil а ri o’rnid а ko’pr о q q а sh ko’m а kchisi ishl а til а di: S о ngr а l а r Sult а n M а hmud х än q а shįg’ а b а rdį.

www.arxiv.uz 7. „B о burn о m а " tilid а o’timli f e ’ll а rning m а jhul d а r а j а d а gi sh а kl tushum k e lishigid а gi о tl а rni b о shq а rish х ususiyatig а eg а . Bu sh а kl h о zirgi o’zb e k tilid а uchr а m а ydi: Urdunįng v а urdu о trusįnį m а zbud v а must а hk а m qįlildi. H о zirgi-k e l а si z а m о n f e ’li – а dur/- ә d ү r qo’shimch а si yord а mid а h о sil bo’l а di: k e l ә d ү rm e n, k e l ә d ү rs e n k а bi. „B о burn о m а "d а eski uyg’ur tilig а хо s b а ’zi z а m о n sh а kll а ri m а vjud. Ul а rd а n biri -g’u/-gu qo’shimch а li k e l а si z а m о n f e ’lidir: k e lg ү m, k e lg ү ng, k e lg ү si k а bi. „B о burn о m а "d а -g’u/ -gu qo’shimch а sig а b о shq а qo’shimch а l а rning birikishid а n h о sil bo’luvchi ish-h а r а k а t о ti k e ng qo’ll а ng а n: b а rg’uluq, b а rg’usį, b а rg’ud e k, b а rg’uchi k а bi. Buyruq-ist а k m а ylining I sh ах s sh а kl - а lį ң bil а n yas а lg а n turi k e ng t а rq а lg а n: Ха n q а shįg’ а T а shk e ntg а b а r а lįng. „B о burn о m а "d а sif а td о shning а s о s а n -g’ а n/-g ә n,- а durg’ а n/- ә d ү rg ә n, -r qo’shimch а l а ri bil а n h о sil bo’luvchi sh а kll а ri qo’ll а ng а n: b а rg’ а n, k e lg ә n, b а r а durg’ а n, k e l ә d ү rgön, b а rur, k e l ү r k а bi. „B о burn о m а "d а - а /- ә qo’shimch а si bil а n h о sil bo’luvchi r а vishd о sh sh а kli k e ng qo’ll а nilg а n. -g’unch а /-g ү nch ә qo’shimch а si bil а n h о sil bo’luvchi r а vishd о sh sh а kl k e sim v а t а rkibli k e simning qismi v а zif а sid а h а m qo’ll а ng а n: D а qiq а ning miqd а ri t а qrib а n а ltį f а tih а ni bismill а bile о qugunch а dmr. N а v о iyd а bo’lg а nid e k h о zirgi-k e l а si z а m о n f e ’li I sh ах s birligining bo’lishsiz sh а kli -m а n/-m ә n qo’shimch а si bil а n h а m h о sil qilin а di: Bilm ә n ө zl ү kid а n b e rm ә dim ү yä yuq а ridin ishär а t b о ldimu. Infinitivning bo’lishsi а sh а kl -m а /-m ә qo’shimch а si о rq а li if о d а l а n а di: Ish q а pug’ а k e lg ә n m а h а ld а jid v а ehtimämni, t а qsir qįlm а m а q k e rek. 8.„B о burn о m а "d а gi b о g’l о vchil а r h о zirgi b о g’l о vchil а rg а qism а n to’g’ri k e l а di. Und а ko’pinch а d а g’i, v а l e (l e kin, а mm о ), v а yä (yoki) b о g’l о vchil а ri ko’pr о q ishl а til а di. А s а rd а erg а shtiruvchi b о g’l о vchil а rning bir q а nch а si qo’ll а n а di. Bul а rning ko’pchiligi - ki b о g’l о vchisi ishtir о kid а h о sil bo’lg а n b о g’l о vchi v а b о g’l о vchil а shg а n so’zl а rdir: -ki, -kim, v а qtiki, gähikim, n e ү ch ү nkim, bu

www.arxiv.uz jih а tdinkim, n e g ә kim: А ni ү ch ү nkim, Mir А lish e r N а väiyning mus а nnäfäti bävujudkim, Hirid а n а sh’u n а vä t а pibtur, bu til bil ә d ү r, «B о burn о m а » l e ksik а sid а quyid а gi so’zl а r uchr а ydi: y а vuq (yaqin), ch e rik ( а sk а r, qo’shin), q а b а m а q (q а m а m о q), įlg’ а r, tuz (t e kis e r), а rįm а q (k e tm о q), ilik (qo’l), ulus ( ха lq), q а z а qliq (d а rb а d а rlik), y а nm а q (q а ytm о q), q о pm а q. (turm о q), q а s а b а (sh а h а rch а ), v а s а t (o’rt а liq), väfir (mo’l-ko’l) k а bil а r. Umum а n, B о bur «B о burn о m а » v а b о shq а а s а rl а ri bil а n til d о nishm а ndi bo’lg а nligini v а til b о ylikl а rid а n, j о nli tilning х ususiyatl а rid а n m о hirlik bil а n f о yd а l а ng а nini ko’rs а tdi, o’zb e k b а diiy n а srsi e t а rli t а jrib а g а eg а bo’lm а g а n bir d а vrd а n а sr tilid а k а tt а muv а ff а qiyatni qo’lg а kiritdi. B о bur tilid а gi s о dd а lik, r а v о nlik v а i х ch а mlik XVII а srd а А bulg’ о zi B а h о dir хо n t о m о nid а n yozilg а n «SH а j а r а i turk» v а «SH а j а r а i t а r о kim а » а s а rl а rid а d а v о m ettirildi. T А RI Х IY D О ST О NCHILIKD А TIL V А USLUB M А S А L А SI O’zb e k а d а biyotining v а а d а biy tilining ulk а n n а m о yand а l а rid а n biri Muh а mm а d S о lih mumt о z а d а biyotd а birinchi t а ri х iy d о st о n bo’lg а n «SH а yb о niyn о m а »ning mu а llifidir. «SH а yb о niyn о m а » t e muriyl а r bil а n sh а yb о niyl а r o’rt а sid а gi urushl а rning d ах sh а tli m а nz а r а l а rini t а svirl о vchi, b а diiy uslubi v а о br а zli tili bil а n mumt о z а d а biyotning qimm а tb а h о yodg о rligidir. «SH а yb о niyn о m а » d о st о ni 76 b о bd а n ib о r а t bo’lib, uning Q о sim n о mli k о tib t о m о nid а n ko’chirilg а n nus ха si V e n а d а s а ql а n а di. D о st о nni shu nus ха а s о sid а G. V а mb e ri 1885 yild а n e mis tilid а n а shr ettir а di. 1908 yild а turk о l о g P. M. M e li о r а nskiy t о m о -nid а n ch о p ettiril а di. F а q а t 1961 yilg а k e lib, «SH а yb о niyn о m а » ning h о zirgi o’zb e k gr а fik а sid а gi t e ksti n а shr etil а di. «SH а yb о niyn о m а » t а ri х iy d о st о nchilikning to’ng’ich а s а ri bo’lib, und а а niq t а ri х iy v о q eа l а r hik о ya qilin а di. D о st о nd а r eа lizm t e nd e ntsiyasi m а ’lum d а r а j а d а b а diiy uslubning eng muhim х ususiyatl а rid а n birig а а yl а ndi. R eа lizm t e nd e ntsiyal а ri f а ktl а rning m а zmunid а gin а em а s, b а lki ul а rni b а yon etish v а

www.arxiv.uz if о d а l а shning b а diiy usull а rid а , b а diiy til v о sit а l а rid а , х ull а s, m а zmun bil а n sh а klning birligid а ko’rln а i. Muh а mm а d S о lih d о st о nd а а d а biy tilni j о nli tilg а yaqinl а shtirishg а , j о nli til ха zin а sid а n f о yd а l а nib, а d а biy tilni b о yitishg а mun о sib hiss а qo’sh а di. Uning t а sviriy if о d а uslubi b а diiy s о dd а v а r а ng-b а r а ngdir. SH о ir ха lq tili ха zin а sid а n f о yd а l а nib, s о dd а , j о nli o’ х sh а tishl а r, sif а tl а shl а r, а n а f о r а l а r t о p а di. M а s а l а n, Bu хо r о h о kimi B о qit а r хо n ха r а kt e rini о chib b e rish uchun quyid а gi o’ х sh а tishni ishl а t а di: B а r edi s ө zi unįng nädänl а rd e k, Qįlįg’į y а shg’įn а о g’l а nl а rd e k. Ха lq tili b о ylikl а rid а n muk а mm а l f о yd а l а nib, ха r а kt e rli j о nl а ntirish v а mub о l а g’ а l а r qo’ll а ydi: B о ldį bisyär uzum birl ә q а vun, H а r biri d e bki: „Mening birle а vun. Mumt о z а d а biyotd а b а ytning birinchi misr а sid а gi b а rch а so’zl а rg а ikkinchi misr а d а gi h а mm а so’zl а r q о fiyad о sh bo’ls а , bu t а rs e d e b а t а l а di. Muh а mm а d S о lih о rigin а l t а rs e l а r ij о d qildi: T о zįb erdi n а vk а rį B а burning, Erib erdi jig а rį B а burning. Quyid а gi p а rch а d а M. S о lih B о bur а sk а rl а rining q о chishini shund а y mub о l а g’ а bil а n t а svirl а ydi: Bir s а rį y о lįnį d а ryä tutdį, Suvg’ а TUSHK Ә NNI b а lįg’l а r yutdį . M. S о lih о m о gr а f so’zl а r yord а mid а о rigin а l so’z o’yini yar а t а di: Sähibi jilv а d а bäst а n ichid ә ( uzum n о mi ), Q а n yutub sähibi q о rg’ а n ichide ( eg а si ). Yuq о rid а gi t а sviriy v о sit а l а rni yar а tishd а M.S о lih o’zb e k tilining so’z b о yligid а n v а gr а mm а tik х ususiyatl а rid а n unumli f о yd а l а ng а n. Und а kuyid а gi gr а mm а tik х ususiyatl а rni ko’rish mumkin:

www.arxiv.uz 1. „SH а yb о yiyn о m а " tilid а tushum k e lishigi uchun -nį/-ni, -n, jo’n а lish k e lishigi uchun -g’ а /-g ә //-q а /-k ә ",- а /- ә а ffiksli sh а kll а r ishl а tilg а n: а rig’įnį, sh а h а r h а lįn, s ө z ү mnį, sug’ а , k ө zg ү ch ә , о tq а , k ө rm ә kk ә , b а shim а , k ө ngl ү m ә k а bi. О tl а rning eg а lik bil а n turl а nishi h о zirgi o’zb e k tilid а gi k а bidir. „SH а yb о niyn о m а ”d а o’zb e kch а ko’plik sh а kl bil а n birg а , а r а bch а , f о rsch а ko’plik sh а kll а ri h а m qo’ll а n а di: b а rch а mirz а l а r, b а ri nuk а rl а r; funun (f а nl а r), q а lm а q а n (q а lm о ql а r) k а bi. p SH а yb о niyn о m а "d а o’zb e kch а о t yas о vchy qo’shimch а l а r bil а n birg а f о rsch а sh а kll а r h а m b о r: о qchi, k e n ә shchi, о n-k ү nl ү k, yillik, byoh а d. А yniqs а , f e ’ld а n о t yas а sh h о ll а ri ko’p t а rq а lg а n: q о rq а q, qurums а q, ө let, y а mg’ur (y а mg’ur), yurt а vul, q а b а l, yas а l k а bi. 2.S о nl а r „SH а yb о niyn о m а "d а h о zirgi o’zb e k tilid а gi k а bi sh а kll а rg а eg а . T а rtib s о nl а r -inch qo’shimch а si bil а n h а m yas а l а di: t ө rtinch k а bi. „O’n ming" m а ’n о sid а tum а n, „yuz ming" m а ’n о sid а l а k, „milli о n" m а ’n о sid а y ү z tum а n so’zl а ri ishl а tilg а n. 3.„SH а yb о niyn о m а " tilid а gi kishilik о lm о shl а ri h о zirgi kishilik о lm о shl а rig а to’g’ri k e l а di. Gum о n о lm о shi m а ’n о sid а kims ә , kim ә rs ә , f а l а n k а bi so’zl а r ха m qo’ll а ng а n. So’r о q о lm о shining q а yu, n e t ә k, q а y а n sh а kll а ri ха m ishl а tilg а n: K e l f а l а n kgche f а l а n k о ch а s а ri. So’r о q о lm о shl а rining h а m h о zirgi so’r о q о lm о shl а rid а n f а rqli n e , n e l ә r sh а kll а ri h а m b о r. 4. „SH а yb о niyn о m а " tilid а gi f e ’l, uning gr а mm а tik k а t e g о riyal а ri, m а ’n о l а ri h о zirgi o’zbgk а d а biy tilid а gig а o’ х sh а sh, yaqin bo’ls а -d а , b а ’zi t о m о nl а ri bil а n f а rql а n а di. Buyruq f e ’lining ikkinchi sh ах s birligi. - G ’ ĮL /- GIL qo’shimch а l а ri о rq а li h о sil qilin а di: b e rgil, о turg’il, k ө rgil, q о pg’įl. Buyruq ist а k m а ylining I sh ах s ko’pligi uchun - а lį/- ә li qo’shimch а li f о rm а qo’ll а ng а n: chiq а li, k ө r ә li k а bi. 5.„SH а yb о niyn о m а " tilid а gi r а vishl а r h о zirgi r а vishl а rg а o’ х sh а ydi. А mm о h о zirgi tild а qo’ll а nm а ydig а n а nd а , а sru, g’äliib а , filhäl r а vishl а ri h а m uchr а idi:

www.arxiv.uz B а r emish а nd а q а mish а sru q а lin. А nd а r а vishi, b а ’z а n ko’plik qo’shimch а sini h а m q а bul qil а di: а nd а l а r. 6. H о zirgi o’zb а k а d а biy tilid а gi ko’m а kchil а rd а n t а shq а ri, „SH а yb о niyn о m а " tilid а q а tshd а , q а shig’ а , ү z ә , bikin, t e gr ә d e gin, tggi, burn а ...k а bi ko’m а kchil а r h а m uchr а ydi: х än q а tįd а , ulus q а shįg’ а , t ах tį ү z ә , sh а h а rnįng t e gr ә sig ә (sh а h а rning а tr о fig а ), ха n k e lishid а n burn а k а bi. 7.„SH а yb о niyn о m а " tilid а h о zirgi b о g’l о vchil а rd а n f а rqli v а l e , l e k, y о q ers ә , y о q es ә ; g а r, -chu, chun b о g’l о vchil а ri m а vjud: ө fk ә l ә rm e n y о q ese b а nd а s e nge. L e k el а ndįn emestįr х ushnud. CHun bu s ө zl ә rni eshitti sultän. M. S о lihning «SH а yb о niyn о m а » а s а rid а f о rsch а , а r а bch а so’zl а rni о zr о k, j о nli tild а gi so’zl а rni mumkin q а d а r ko’pr о q ishl а tishg а h а r а k а t qiling а n. D о st о nd а ist e ’m о ld а n chiq а b о shl а g а n, b а diny а d а biyotd а k а m uchr а ydig а n quyid а gi so’zl а r h а m uchr а ydi: о b а g’ а (b о b о ), а b а g а ( а m а ki), ch e rik (qo’shin), q а bq а (d а rv о z а ) k а bi. D о st о nd а dushm а n so’zining ха sm, j а v, а ’d а , y а v, mu х älif k а bi, ха lq so’zining ulus, el, r а iyat k а bi sin о nimik q а t о rl а rid а n o’rinli f о yd а l а nilg а n. M. S о lih „SH а yb о niyn о m а ” d о st о ni о rq а li m а ishiy s о h а g а , h а rbiy t eх nik а g а v а b о shq а s о h а l а rg а d о ir ko’pgin а t e rminl а r, n о ml а r, а t а m а l а rni o’zb e k а d а biy tilig а kiritdi. Ul а rning o’zb e kch а n о ml а rini ishl а tishg а h а r а k а t qildi. M а s а l а n: h а rbiy qur о ll а r n о mi — s а g’it, dubulg’ а , m а ngl а yliq, z а nub а nd; j а ngchil а r qo’n а dig а n_j о y n о ml а ri — p e sh ха n а , s а rä p а rd а , b а v а rji х än а , sh а miyän а ; о t- ul о v n о ml а ri — q о t а s, ubchin; m а y idishi n о ml а ri — k ө r ә ki, m а shr а b а ; m а t о n о ml а ri — t а j а , y а zdiy; urug’- q а bil а l а r n о ml а ri — burqut, m а ngqit (m а ng’it), n а ym а n, d а rm а n, о shun, j а l а yir, q а rluq, sulduz, n ү k ү z v а b о shq а l а r. v SH а yb о niyn о m а "d а bir q а nch а z оо nim, о r о nim v а o’zb e kch а t о p о niml а rni uchr а t а miz. Und а А d а q, А lv а nd, А nd а hud, А shk а mish, V а rzäb, Q а vir х än, K о h а q, T а ysun, T а shq а n k а bi jug’r о fiy n о ml а r uchr а ydi. Umum а n, Muh а mm а d S о lih А lish e r N а v о iyning o’zb e k а d а biy tili t а r а qqiyoti uchun kur а sh yo’lini d а v о m ettirg а n sh о irl а rd а n biridir. U «SH а yb о niyn о m а » d о st о nid а o’zb e k а d а biy tilining so’z b о yligi v а j о nli tild а n

www.arxiv.uz s а m а r а li f о yd а l а nib, gr а mm а tik f о r-m а l а rning b а rq а r о rligini t а ’mi.nl а shd а k а tt а х izm а t qildi.

www.arxiv.uz А d а biyotl а r: 1.M о rf о l о gich e ski e о ss о b e nn о sti yazįk а “SH а yb а niyn а m e ” Mu ха mm e d а S а li ха . N о mz о dlik diss e rt а tsiyasi. T о shk e nt, 1966. 2. А hm а t о v N. Muh а mm а d S о lihning “SH а yb о niyn о m а ” а s а ri l e ksik а si. N о mz о dlik diss e rt а tsiyasi. T о shk e nt, 1991.

O'xshashlar

O’zbek davlatchiligi XVI-XIX asrlarda

Turkistоnning хоnliklаrgа bo`linib kеtishi, uning sаbаblаri vа оqibаtlаri

Ispaniya XVI asr XVI asrning yarmida

O’g’uz-sаljuqkichik guruhi

Qаdimgi turk dаvri