Вақт санаси бирлиги. Энг қадимги календарлар - Tarix - Referatlar

Вақт санаси бирлиги. Энг қадимги календарлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

214 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа : 1. Вақт тушунчаси. Ҳафта, сутка, соат тушунчалари. Дастлабки соатлар. 2. Календарлар ҳақида тушунча. 3. Календарлар ва уларнинг турлари (Қуёш, Ой, ой-куёш календарлари).

www.arxiv.uz Вақт тушунчаси. Вақтнинг энг муҳим хусусиятларидан бири, унинг бир томонлама, яъни олға, келажак томонга юришидир. Математиклар таъбири билан айтганда, манфий вақт бўлиши мумкин ҳам эмас. Вактни ўлчаш учун сония, дақиқа, соат, сутка, ҳафта, ой ва йил бирликлари кабул қилинган. Олинган ва бутун дунё мамлакатларида бир хил қабул қилинган. Аниқ вақтнинг асосий манбаи астрономик кузатишлардир. Махсус асбоблар ёрдамида юлдузларни кузатиб, аниқ вақтни (сониянинг мингдан бир улушлари аниқлигида) топилади. Ҳафта ва унинг турлари. Вақт - табиатдаги даврий ҳодисага, Ернинг ўз ўқи атрофида айланиш даврига нисбатан ҳисобланадиган ўлчов бирлигидир. Ўрта аср солномачиси Достопочтенний, «йилнинг узунлигини - табиат, ойнинг узунлигини - анъаналар, ҳафтанинг узунлигини белгилайди», - деб ёзган эди. Вақтнинг сунъий бирлиги бўлган ҳафталар, қадимда уч, беш ва етти кундан иборат бўлган. Бобил ва Шумер матнларида етти кунлик ҳафта мавжудлиги ҳақида маълумотлар берилган. Етти кушшк ҳафта вақт ўлчови сифатида Шаркда Бобилда ишлатилган. Римда ҳам дастлаб саккиз кунлик ҳафта бўлиб, унга А ҳарфидан Н ҳарфигача бўлган номлар берилган. Римда император Август даврида (милоддан аввалги 63-милоднинг 14) етга кунлик ҳафта кенг тарқалган. Етти кунлик ҳафта яхудийлардан мисрликларга, улардан римликларга ва сўнгра Ғарбий Ёвропага тарқалган. Бобилликлар еттини «қутлуғ сою> деб ҳисоблаганлар. Бу сиғиниш ўша даврда маълум бўлган бешта «сайёра» - «планета» ёки «дайдиб юрувчилар» ва улар каторига қўшиб ҳисобланган Ой ва Қуёш билан боғлиқ бўлган. Ўлар Ер атрофида етти сайёра - Ой, Меркурий, Венера, Қуёш, Марс, Юпитер ва Сатурн айланади, деб ҳисоблаганлар. Ҳафталарга сайёраларнинг номи берилган. Бу номларни римликлардан сўнгра, Ғарбий Европа халқлари ҳам кўллашган. Лотинча, французча ва инглизчада уларнинг кўриниш- ларини куйидаги жадвалда кўриш мумкин. ҲАФТА КУНЛАРИНИНГ НОМЛАНИШИНИНГ АСТРОНОМИК ИФОДАСИ

www.arxiv.uz Ой (душанба) Венера (жума) Марс (сешанба) Сатурн (шанба) Меркурий (чоршанба) Қуёш (якшанба) Юпитер (пайшанба) Қадимда сайёраларнинг номи соатларга ҳам берилган. Бир ҳафтада 168 соат (24x7) бўлган. Шанбанинг биринчи соатини (шунингдек, 8, 15, 22 соатларини) 23 соатини Юпитер, 24 соатини Марс бошқарган. Етти кунлик ҳафта Ғарбда император Август даврида кенг таркалди. Милоддан аввалги 321 йилда Константин «Ҳамма фуқаролар Қуёш куни дам олсин»,- деб фармон берди. Славянларда ҳам етти кунлик ҳафта бўлиб якшанба «неделей», яъни «ҳеч нарса қилма», «ишламайдиган кун» - дейилган. Душанба - «понедельник» - «неделей»дан кейинги кун, вторник сешанба) - «недели»дан сўнгги иккинчи, среда (чоршанба) - недели (ҳафтанинг ўртаси), «четверг», «пятница»-тўртинчи ва бешинчи кун деб аталади. «Суббота»- саббат (шабат)-яъни дам олиш сўзидан олинган. Қадимги Русда замонавий якшанба XVI асргача «недели» деб аталган. Ҳафта сўзининг ўрнида эса «седмица» ишлатилган. Қадимги Скандинавия халкларида шанба - «кидагзйау» «ҳаммом куни» деган маънони билдирган. Бу шведларда (lorsdау ва lагsdау) ҳам сакданиб қолган. Баъзи халқларда эстон, латиш, араб, юнон ва хитойликларда ҳафта номлари тартиб рақами бўйича аталган. Ҳафталарни рақамлаш Қадимги Бобилда ҳам мавжуд бўлган. Масалан: Сатурн куни бахтсиз ҳисобланган боис, шу куни улар бирор бир иш билан шуғулланишмаган «шаббат» - «осудалик» номини олган. Шу ном кейинчалик араб ва славян тилларида ҳам ишлатилган. Баъзи халқларда ҳафталарнинг тартиб рақами бошқачароқ қўйилган. Масалан, грузин тилида бешта шанба мавжуд. Ҳақиқий шанба - «шабати»дан ташқари яна, иккинчи шанба (оршабати) - яъни душанба, учинчи шанба (самшабати сешанба, тўртинчи шанба (отхшабати) - чоршанба,бешинчи шанба (хутшабати) пайшанба, жума - параскеви ва якшанба - крива деб аталади. Форсчада ҳам ҳафта номларида "шанба, сўзи олти марта такрорланади.

www.arxiv.uz Якшанба - биринчи шанба, душанба - иккинчи шанба, сешанба-учинчи шанба, чоршанба - тўртинчи шанба ва пайшанба-бешинчи шанба тарзида. Жума - муқадцас кун ҳисобланади. Ҳафталарнинг форсча номлари Кавказ Осиё халқлари томонидан ҳам ишлатилади. Озарбайжон тилида «бозор» - якшанба, туркчада хам якшанба - «пазар», «пазартеси» - бозордан кейин- ги кун деб аталади. Англияда вақтлар шанба ҳафтанинг охирги куни ҳисобланган. Гальфрид Монмутский 1 (ХП аср) асарларидан бунга бир талай мисол топишимиз мумкин. Хулоса сифатида шуни айтиш мумкинки, турли номларда ва шакллардаги ҳафталардан фойдаланилган. Сутка ва унинг дастлабки шакллари. Ер шарининг ўз ўки атрофида бир марта айланиб чикиши учун кетган вакт сутка деб аталади. Сутка – вақтнинг дастлабки ўлчов бирлитидир. Сутканинг 24 дан бир бўлаги бир соат, соатнинг 60 дан бир бўлаги дақиқа, дақиқанинг 60 дан бири сония дейилади. Ер ўз ўқи атрофида нотекис айланиши маълум, аммо бу нотекислик кичик бўлиб, 100 йилда сонияшгег мингдан бир улуши билан ўлчанади. Қадимда кеча ва кундузнинг алмашишидан вақт ўлчови меъёри сифатида фойдаланишган. Қадимда юнонча «Ьетега» - сугка сўзи икки маънода кўлланилган: 1)Қуёш чиқишидан Қуёш ботишигача бўлган вақт оралиғи; 2)Қуёш чиқишидан кейинги Қуёш чиқишигача бўлган вақт оралиғи. Лотинча «dies» - сутка сўзи ҳам шу маънони билдирган. Қадимги Юнонистон, Рим, Бобилда ва Мисрда сутка эрталабдан, Ўрта Осиёда кечқурундан бошлаб ҳисобланган. Ой календаридан фойдаланган афиналиклар, германлар, иудейларда ҳам сутка-кун кечқурундан бошланган. Зардуштийлар эса Қуёшнинг чиқиши билан янги кун бошланади деб ҳисоблашган. Суткаларни дастлаб мисрликлар соатларга бўлганлар. Миллодцан аввалги йилида Миср кохинлари суткани 24 соатга бўлишган: Улар соатни кундуз, 2 соатни ғира-шира пай., 12 соатни кечаси ҳисоблашган. Бобилда ҳам бир сутканинг 12 соати кечаси ҳисобланган. Герадотнинг таъкидлашича, юнонлар бобилликларнинг шу системасидан фойдаланишган. Геродотнинг

www.arxiv.uz ёзишича, милоддан аввалги VI аҳамонийлар хукмдори Доро скифларга юриши даврида қўриқчиларига вактни ҳисоблаш учун тугилган арқон, ташлаб кетади. Улар ҳар куни битта тугунни ечганлар. Қолган тугунларнинг сони шоҳнинг кайтишига неча кун борлигини билдирган. Аҳамонийлар ҳукмдорлиги даврида вактни ҳисоблашнинг бундан ҳам мукаммалроқ усули мавжуд бўлган, лекин оддий кўриқчи аскарлар юқоридаги усулдан фойдаланишган. Ернинг юлдузларга нисбатан бир марта айланиб чиқиш даври суткасига ва Қуёшга нисбатан айланиш даври Қуёш суткасига бўлинади. Юлдуз суткаси узунлиги баҳорги тенг кунлик нуктасидан иккита кетма-кет юқори (ёки пастки) кульминациялари орасидаги вақгга тенг. Юлдуз суткаси ҳақикий (прецессия ва нутация хисобга олинса) юлдуз суткаларига ажралади. Бахорги тенг кунлик суткаси нуқгасининг прецессион ҳаракати таъсирида ўртача юлдуз суткаси Ернинг ўз ўқи атрофида ҳақикий айланиш давридан 0,0084 сонияга қисқа. Кундалик ҳаётимизда асосан ўртача куёш вақтидан фойдаланамиз. Ўртача Қуёш - экватор бўйлаб тропик йил ичида бир марта текис айланиб чиқадиган ҳаёлий нуктадир. Ўртача Қуёш марказининг юқори кульминация пайти ўртача тушлик пайти дейилади. Ўртача Куёш вақти шу пайтдан бошланади. Ўртача Қуёш марказининг пастки кульминация пайти ярим тун деб фукаро вақги шу пайтдан (соат 24.00) ҳисобланади ва календарда кун ўзгаради. Астрономияда 1925 йилгача кун ҳисоби туш пайтида ўзгарар, яъни янги кун кундузи соат 12 дан бошланар эди. 1925 йилдан бошлаб астрономияда ҳам фуқаро вактидан фойдаланилмоқца. Соат тушунчаси. Дастлабки соатлар. Соат - бу халқаро бирликлар тизимига кирмайдиган вақг ўлчов бирлиги, қиймати 60 дакиқа ёки 3600 сонияга тенг вакт оралиғи ва вақтни ўлчаш учун ишлатилган асбобдир. Юнонча «hого», инглизча «hоиг» соат сўзи дастлаб «вақг оралиғи, давр» каби маъноларни билдирган. Милоддан аввалги IV асрларда юнончада соат атамаси пайдо бўлган. Одамлар вактни ўлчашга кадимдан ҳаракат қилиб келишган. Улар Қуёш, Ой ҳаракатланишини ва бошқа табиат ҳодисаларнинг

www.arxiv.uz муайян вактларда такрорланиб туришини сезганлар ва улардан вактни ўлчашда фойдаланганлар. Юнон олими Птолемей (мил. авв. П аср) суткани соат, дакика сонияга бўлган. Вактни жуда аниқ ўлчаш учун махсус астрономик кузатишлар ўтказилган. Бу кузатишлар самараси ўларок дастлаб қуёш соати, кейинчалик сув ва кум соатлари пайдо бўлди. Ксенофонтнинг таъкидлашича, соат кундузи куёшга, кечаси юддузларга хамда одам соясининг узунлигига қараб соат аниқланган. Милоддан аввалги 1800 йилда Миср кохинлари кечаси бўладиган ибодатларда юлдуз соатларидан фойдаланишган. Куёш ва сув соатларининг пайдо бўлиши соатни янада аникроқ билиш имконини берди. Мисрда милоддан аввалги 1600 йилларда сув соатлари, ва 1450 йилларда Қуёш соатларидан фойдаланишган. Биринчи Қуёш соати, яъни скафис бобиллик Берос томонидан милоддан авввалги Ш асрда қурилади. Дастлабки юнон Қуёш соатлари милодцан ав. 550 йилларда Анаксиманту Милетский томонидан яратилган. Римда милоддан аввалги 293 йилдан бошлаб Куёш соатларидан фойдалана бошланган. Осиё халкларида эса қадимда қум соатлари кенг тарқалган. Бу соатлар узун бўлмаган вақт оралиғини хисоблашга мўлжалланган. Ҳозирда тиббиётда қум соатларидан фойдаланилади. Хитойда олов соатларидан фойдаланишган. Унда махсус шамлар ишлатилган. Милоддан аввалги биринчи минг йилликда сув соатлари - клеспидралар кенг тарқалди. Мазкур соатлар, аниқ ва қулай бўлмаса-да, маълум бир қатламдаги одамларнинг эҳтиёжини қондирган. Урта Осиёда XV асрнинг биринчи ярмида Мирзо Улуғбек Самарқандда 50 метрлик Қуёш соатини бунёд этган. Жамиятдаги таракқиёт натижасида аниқ ва қулай соатларга бўлган эҳтиёж юзага келди. Механик соатлар бу даврга янгилик бўлиб кирди. 578 йиллардаги Византия манбаларида механик (ғилдиракли) соатлар тилга олинади. Х1-ХП келиб, Европада механик (ғилдиракли) соатлар кенг тарқалди. Бундай соатлар, одатда, ратуша минораларига ўрнатилган. Ғилдиракли соатларнинг камчилиги уларнинг улканлиги ва аниқ эмаслигида эди. Россияда бундай соатлар дастлаб 1404 Кремлга ўрнатилади. 1706 йилда Пётр I буйруғи билан бу соат ўрнини Голланд куранти эгаллайди. XVI асрда

www.arxiv.uz ғилдиракли соатлар ўрнини янги соатлар эгаллайди. 1640 йилда Галилей томонидан маятникли соатлар лойиҳаси ишлаб чикилади. Ушбу соат унинг вафотидан кейин 1675 йидда Христиан Гюгенс томонидан ясалади. Христиан Гюгенс чўнтак соатига балансир спираль тизимини (ҳозирги соатларнинг асосий механизмини) киритди ва соатнинг аниқ юриши анча яхшиланди. И.П.Кулибин XVIII асрда товуқ тухумидек келадиган мураккаб механизмли механик соат ясади. У хар соатда занг урарди. Россияда биринчи зангли соат 1404 йилда Москвада Благовешенск собори яқинида ўрнатилган. Уни византиялик Монах Лазар Сербин ясаган. XIX асрга келиб қўл соатлари пайдо бўлди. Бундай соатлар чўнтак соатидан фарқ қилмасди. Уларда қўшимча қисмлар, календарь кўрсатгичи, сонияамер, ўз-ўзидан бураш механизми ҳам бор эди. Дастлабки электр соат Россияда 1840 йилда яратилди. XX асрда электр-механик, электрон-кварц, молекуляр, атом соатлари яратилди. Тошкентда 1947 йидда қурилган Тошкент куранти минорасига тўрт циферблатли зангли электр соат ўрнатилган. Энергия манбаига кўра соатлар атом, механик, молекуляр ва электр, тебраниш тизими маятникли, балансирли ва камертонли хилларга бўлинади. Календарлар ва уларнинг турлари. (Тропик йил ва календарь йили, Қуёш календари, Ой календари, Ой - куёш календари) Биз танишиб ўтган вакт бирлиги сутка катта даврларни ўлчаш учун кичиклик қилади- Катта даврларни ўлчаш учун суткани ишлатадиган бўлсак, жуда катта сонларни ифодалашга тўғри келади. Вақт бирлиги суткани 10 баравар катталаштириб ишлатиш мумкин. Лекин кадим замонлардан бери инсоният катта вакт оралиғини ўлчаш учун суткадан ташқари хафта, ой ва йилдан фойдаланиб келганлар. Вактнинг катга ораликлари ўлчаш бирлиги табиий бирлик - йил деб Ернинг куёш атрофида бир марта тўла айланиб чиқиш даври қабул қилинган. Аммо йил суткалар билан бутун сон орқали ифодаланмайди, яъни сутка ва йил каррали эмас. Қуёш ўзининг к ўринма ҳаракати бўйича баҳорги тенг кунлик нуқтаси Y дан икки марта кетма-кет ўтиши учун кетган вақт тропик йил деб аталади.

www.arxiv.uz Унинг давомийлиги 365 сутка 5 минут 46 сонияга ёки 365,242195 ўртача суткага тенг. ОСМОН СФЕРАСИНИНГ АСОСИЙ НУҚТАЛАРИ ВА ЧИЗИҚЛАРИ Тропик йилнинг 365 суткадан ортиқ каср қисми йил олиб боришда кўп инқулнйликларга сабаб бўлади. Кундалик ҳаётимизда ишлатиладиган йил ҳисоби календарь. йили деб аталади. Календарь атамаси лотинча са1епdarium — «қарз дафтари» деган маънони а н г л а т а д и . Қадимда Римда қарздорлар ойнинг биринчи куни қарзларининг фоизларини тў лаганлар ва бу «календар»га қайд қилиб борилган. Табиатдаги аниқ бўлган вақг ҳисоби бирликлари сутка, ой йил қадимдан маълум бўлиб қадимги календарл арнинг асосини ташкил этган. Биз календарь деб шундай вақт ҳисоби системасини айтамиз-ки, унинг асосида осмон ёритқичлари ҳаракатига боғлиқ табиатнинг даврий ҳодисалари ётади. Бундай системани яратиш биринчи бўлиб илк неолит даврида содир бўлди. Бу ишлаб чиқариш хўжалик шаклларининг пайдо бўлишига боғлиқ эди. Деҳқончилик ва чорвачилик фаслий табиат ҳодисалари билан боғлиқ эди. Инсоният томонидан қўлланиб келинган календарларни икки асосий гуруҳга бўлишимиз мумкин. Булар Қуёш ва Ой ҳисобларидаги календарлардир. Шундан келиб чиқиб, календарларни уч гуруҳга бўлишимиз мумкин. 1) Қуёш календари; 2) Ой календари; 3) Ой-қуёш календари. Қуёш календарида тропик йшшинг узунлиги асос қилиб олинади. Қуёш

www.arxiv.uz календарининг узунлиги тропик йилнинг узунлигига мумкин қадар яқин бўлиши керак. Агар календарь йили тропик йилдан қисқароқ бўлса, биз ўлчаётган вақг оралиғида ортиқча вақг қолади. Масалан: йили Қадимги Мисрдагидек 365 сутка деб олинган, у тропик йилдан деярли 6 соат қисқа бўлганлигидан, 4 йилдан сўнг куёш билан баҳорги тенг кунлик нуқтасининг бирлашиши 21 мартга эмас, 'балки 22 мартга, яна 4 йилдан сўнг 23 мартга тўғри келар эди. Шундай қилиб, календарь йили тропик йилдан қисқа бўлса, йил фасллари календарь йилининг кейинги кунларига сурила боради. Бундай .сурилиш бир неча авлод ҳаёти давомида сезиларли хатога олиб келарди, яъни 60 йилда фасллар 15 суткага, 120 йилда бир ойга кеч қолган бўларди, 720 йилда эса ҳатто олти ойга етиб, мартда куз, сентябрда баҳор бўларди. Агар календарь йилини 366 сутка деб олсак, у ҳолда бир сутка эмас, бапки уч сутка хатога йўл қўйиларди ва тенг кунлик нуқтаси Қуёш билан 21 мартда эмас, 18 яна тўрт йилдан сўнг 15 мартда тўғри келган бўлар эди. Юлий Цезарь Миср Қуёш календарини ўрганиб чиқади ва Рим Ой-қуёш календарини янги Қуёш календари билан ўзгартиради. Дастлабки Миср қуёш календари милоддан аввалги 3 минг йилликда яратилади. Миср астрономлари энг ёрқин юлдуз бўлган Сириуснинг гелиакик кўриниши, дарёсидаги тошқин вақтига тўғри келишини аникдаган. Бу икки ҳодиса эса баҳорги тенг кунлик даврига тўғри келган. Миср календарида бир йилнинг узунлиги 365 суткага тенг бўлган. Бир йил эса ўн иккита 30 кунлик ойларга ва қўшимча яна беш кундан иборат бўлган. Ҳар тўрт йилда бир сутка хатолик вужудга келарди. Мазкур Миср календари бир неча асрлар давомида ишлатиб келинган. Мазкур календарни ислоҳ қилишга бир неча бор уриниб кўришган. Милоддан аввалги 238 йилда Птолемейлар сулоласидан бўлган Евергет календарь ислоҳатини ўтказади. У ҳар 4 йилда йилнинг охирги кунидан сўнг худолар кунини нишонланадиган яна бир сутка қўшишга фармон беради. Бу ҳозирги кун атамаси билан айтадиган бўлсак, кабиса йилидир. Лекин бу ислоҳот амалга ошмай қолади. Фақатгина Юлий Цезарнинг ташаббуси билангина амалга ошади. Қуёш календари Мисрнинг ерли халқи-коптларда

www.arxiv.uz яхши сақланиб қолган. Коптлар Мисрдан ташкари, Судан, Иордания, Туркия, Ироқ, Исроил ва Эфиопияда ҳам яшашади. Юлиан календарининг асосчиси Александриялик астроном Созигендир. Мазкур календарда йилнинг узунлиги 365,25 суткага тенг бўлади. Унда ҳар тўрт йилнинг 3 йили 365, тўртинчи йили эса 366 кунга кабиса йили қилиб қабул қилинади. Лекин Юлиан календари тропик йилдан 0,0078 сутка (11 дақиқа 23,9 сония) узун эди. Натижада, ҳар 128 йилда бу хатолик бир суткани киларди. XVI асрга келиб, Юлиан календари бўйича баҳорги тенг кунлик 21 мартгаэмас, балка 11 мартга тўғри келиб қолди. Юлиан календаридаги хатоликларни кўпгина олимлар, жумладан, Мирзо Улуғбек ҳам таъкидлаган 1 . Юлиан календаридаги хатоликни тузатиш мақсадида 1582 йилда Рим папаси Григорий ХШ бошчилигида календарь ислоҳоти ўтказилади. Натижада, янги бугунги кунда дунёда ишлатиб келинаётган Григорий календари тузилади. Григорий календарининг узунлиги 365.242500 суткага тенгдир. Григорий календари тропик йидан 0.000304 суткага фарқ қилади. Бу 3300 йилда бир суткани ташкил қилади. Тарихда Григорий календаридан ҳам аниқроқ календарлар мавжуд бўлган. Шундай календарлардан бири 1079 йилда шоир, астроном олим Умар Ҳайём томонидан тузилган. Умар Ҳайём календари, Эрон шоҳи Маликшоҳ томонидан 1079 йилнинг 16 мартида (бу даврда Юлиан календари бўйича баҳорги тенг кунлик шу кунга тўғри келарди) ёки ҳижрий ой календари бўйича 471 йилнинг рамазонида қабул қилинди. Бу календарь Умар Ҳайём календари дейилиши билан бирга, кўпинча Маликшох шарафига Жалолий календари деб ҳам юритилган. Умар Ҳайём календарида кабиса йиллари ҳисоби Юлиан календаридан фарқ қилади. Унда 28 йил ичида Юлиан календаридагидек ҳар тўртинчи йили, кейингиси ўттиз иккинчи йилда эмас, балки беш йил ўтказиб ўттиз учинчи йилда қўшилади. Демак, Юлиан календари бўйича 32 йилда саккизта кабиса йили бўлса, Умар Ҳайём календарида 33 йилда саккизта кабиса йили бўлади, 1 1 Цибульский В.В. Календари и хронология стран мира. - М.: Просвешения. 1982. с. 54.

www.arxiv.uz яъни: 365*25 + 366*8 = 12053 сутка 12053:33 - 365.2424 сутка Бу эса тропик йилдан 0.0002 сутка ортик, холос. Демак, Умар Ҳайём календарида 4500 йилдан ортиқ вақтда бир сутка хато келиб чикади. Умар Ҳайём календари Эронда 19 асрнинг ўрталаригача қўлланилган. Ой календари. Қуёш ҳаракатини кузатишдан кўра, ОЙни кузатиш осонроқ. Шунинг учун Ой ҳаракатига асосланган вакт ўлчови Қуёш ҳаракатига асосланган вақт ўлчовидан аввалроқ кўллана бошлаган. Ойнинг кўриниш шакллари кун сайин ўзгариб туради. Қадимдан инсонлар Ойнинг шаклларининг ўзгариб туришига назар солганлар. Ойнинг Ер атрофидаги ҳаракатланиши даврида Қуёшга нисбатан эгаллайдиган вазиятлари Ой фазалари дейилади. Ой ўзидан нур чиқармайди, уни Қуёш нури ёки Қуёш нурининг қайтаётган қисми ёритиши мумкин, шу туфайли Ойнинг фазода Қуёшга ва Ерга нисбатан кандай ҳолатда туришига кўра, у Ердан қаралганда турли шаклда кўринади. Ҳар ойда Ой тахминан Ер билан Қуёш орасидан ўтади ва Ерга ўзининг қоронғи томони билан туради. Бунга астрономик янги ой дейилади. Бир-икки кундан сўнг Қуёш ботгач, осмоннинг гарбий қисмида Ой ингичка ўроқ шаклида кўринади, бу халқ тилида ҳилол ёки янги ой (визуал янги ой) дейилади. Бунда Ойнинг қолган қисмини Ер ўзининг кундузги ярим шаридан қайтган нурлари билан хира кулранг равишда ёритиб туради. Етти кундан кейин Ердан Ойга ва Қуёшга томон йўналишлари орасидаги бурчак 900 га тенг бўлади, бунда у ярим «кулча» кўриниб, Ойнинг бу фазаси биринчи чорак дейилади. Тахминан 14- 15 кунлик Ой Қуёшга қарама-қарши туриб, унинг қуёш билан ёритилган ярим сфераси тўлалигича Ерга қарайди. Ойнинг бу фазаси тўлиной деб аталади. Бунда Ойни тўла ёруғ доира шаклида кўриш мумкин. Кейинги кунларда Ойнинг ғарбий томони «емирила бориб», 22-суткада фақат кабариқ томони шарққа қараган ярим доира шаклида кўринади. Буни ОЙнинг охирги чорак фазаси дейилади. 29,5 суткадан сўнг Ой яна астрономик янгиой фазасида бўлади. Икки

www.arxiv.uz кетма-кет келган янги ой орасида ўтган вакт Ойнинг синодик даври дейилиб 29 сутка 12 соат 44 минут 2,28 сонияга тенг. Сидерик ой -Ойнинг юлдузларга нисбатан икки кетма-кет келган бир хил вазияти орасида ўтган вакт бўлиб, у 27 сутка 7 соат 43 минут 11,51 сониягатенг. Ой атамасини биз икки маънода ишлатамиз. Бош ҳарф билан ёзиладиган Ой - бу Ер сайёрасининг табиий йўлдоши самовий жисмдир. Кичик ҳарф билан ёзиладиган вакт оралиғи ўлчови, юқорида айтганимиз синодик ойдир. Ой календари .тўлиқ ва тўлик бўлмаган ойларга бўлинади. Тўлик ойлар 30 кундан, тўлиқ бўлмаган ойлар 29 кундан иборат бўлган. Тоқ ойлар 30, жуфт ойлар 29 сутка қилиб белгиланган. Ой календарида йилнинг давомийлиги 354.36706 суткага тенг. Ой календарида бир йил 354 сутка килиб (29.5*12=354) олинган. Ой календари мусулмон оламининг йил ҳисобига асос қилиб олинган. У милодий 622 йилнинг 16 июль жума кунидан бошлаб ҳисобланади. Ҳижрий йил ҳисоби ўз навбатида ҳижрий-қамарий (Ой) ҳижрий-шамсий йилига бўлинади. Ой календарида ҳам Қуёш календаридаги каби йилларини ҳисоблашда баъзи муаммоларга дуч келинади. Ой календарининг ўзига хос жиҳати унинг жуда аниқлигидадир. Лекин Ой календарининг «камчилиги » у фаслларга мос тушмайди. Ой-қуёш календари. Деҳқончилик хўжалигининг ривожланиши натижасида экиш, ҳосилни йиғиштириб олиш учун аник вақт ҳисоби зарур эдики, бу нарса Ой фазаларининг ўзгариши ва Қуёшнинг ҳаракати билан боғлиқ эди. Шунинг учун ҳам ой-қуёш календарлари тузила бошланди. Ой-қуёш календарининг тузилиши Ой ва Қуёш календарларига қараганда анчагина мураккабдир. Ҳозирги кунга келиб, Қуёш календари жаҳонда халқаро календарь сифатида тан олинган.

O'xshashlar

Энг буюк жасорат

Хронология фани предмети, мақсад ва вазифалари

Қадимги Греция маданияти

Қадимги Юнонистон цивилизацияси

Қадимги Миср цивилизацияси