Tarixiy antropologiyada evolyusionizm nazariyasi - Tarix - Referatlar

Tarixiy antropologiyada evolyusionizm nazariyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98.2705078125 KB

Ko'chirib olish

Tarixiy antropologiyada evolyusionizm nazariyasi Reja: 1. Darvinning evolyusion g‘oyasi 2. E.Taylorning evolyusion nazariyasi 3. L.Morganning urug‘chilik tuzumini tarixiy nuqtai-nazardan tahlil etishi

1.Darvinning evolyusion g‘oyasi XIX asrning o‘rtalarida buyuk ingliz biolog tabiatshunos olimi Charlpz Darvin o‘zining evolyusion taolimotini yaratdi. Bu taolimot organik evolyusiyaning sabablari va eng mu’imi mexanizmlarini tushuntirib berganligidan, uning fandagi o‘rni va a’amiyati nafaqat biologiyada, balki odamzod yaratgan barcha fanlarda tengi yo‘q va beqiyos bo‘lib chiqdi. Shuning uchun ‘am mazkur evolyusion taolimot Darvin xayotligi paytidayoq muallifining nomi bilan «Darvinizm» deb atala boshlandi. (Bu yerda shuni taokidlab o‘tish joizki, evolyusion taolimotning yoki darvinizmning asosi evolyusiya nazariyasi ‘isoblanadi). CH.Darvin Abu Rayxon Beruniyning ishlaridan yoki uning evolyusion fikrlari va qarashlaridan xabardor bo‘lganmi yoki ular ‘aqida eshitmaganmi bu bizga qoroni. Lekin, ikkilanmasdan shuni aytish mumkinki, Beruniy ni’oyasiga yetkaza olmagan ishlar Darvin taolimotida ilmiy tusga kiritilib nazariya shaklini oldi. CH.Darvin taolimotida Beruniyni evolyusiyaga oid fikrlarining birortasi ‘am chetda qolgani yo‘q. Shu bilan birga J.Lamarkning evolyusion konsepsiyasini tanqidiy ravishda taxlil etib, Darvin evolyusiyaning xaqiqiy mexanizmlarini ochib berdi. Boshqacha qilib aytganda CH.Darvin o‘z taolimotida organik evolyusiyani sodir bo‘lib turishining sabablarini va tiriklikning Yer yuzida nima sababdan paydobo‘lganini va qanday qilib saqlanib turganini tushuntirib, uning ilmiy asoslarini ochib berdi. Evolyusion jarayonning mexanizmlarini mazmuni va ‘arakteri ‘amda shu taolimotga oid muallifning qarashlari Darvinning «Tabiiy tanlanish yo‘li bilan turlarning kelib chiqishi yoki yashash uchun moslashgan zotlarning saqlanib qolishi» (1859 y) deb nomlangan mashxur asarida bayon etildi. Mazkur monografik kitob Darvinning ko‘p yillik ilmiy izlanishlari, birinchi navbatda uning dunyo bo‘ylab o‘tkazgan ilmiy safari taosirida (1831-1836y.) yuzaga keldi. Safar davomida biologiyaning turli yo‘nalishlarida, ayniksa zoologiya, botaniqa, biogeografiya, shuningdek paleontologiya va geologiya soxalarida olim tomonidan olib borilgan ko‘zatuv va tajribalar, turli eksperiment va tadqiqotlar Darvinda

turlarni o‘zgarishi ‘aqidagi fikrlarni paydo bo‘lishiga olib keladi. Turlarni o‘zgarishi ‘aqidagi fikrlar ilgari xam bor edi, lekin Darvin birinchi bo‘lib turlarning o‘zgarishini tiriklikning saqlanishini sharti va garovi sifatida ko‘ra olishga muyassar bo‘ldi. Turlarni o‘zgarishini taominlovchi tabiiy kuchlar bor, ular taosirida bir tur o‘rniga boshqa tur shakllanadi. Yerda tiriklikning evolyusiyalanishi davomida birxil formalar urnini boshqalar egallaydi. Ular yana boshqa ko‘rinishdagi turlar bilan asta-sekinlik bilan almashadi. Bu xilda to‘xtovsiz ravishda (Yer yuzida xayot paydo bo‘lganidan beri) boruvchi jarayon tiriklikning yuqolmasligini taominlab turadi. Boshqacha qilib aytganda, tiriklikning saqlanishini asosiy va bosh sharti ‘amda garovi uning evolyusiyalanishidir. Bu Darvinning «Turlarni kelib chiqishi» asaridan kelib chiqadigan asosiy xulosadir. (Mazkur mavzu olimning boshqa yirik monografiyalarida ‘am o‘z aksini topgan, masalan «Odamning paydo bo‘lishi va jinsiy tanlash», «Xonakilashtirilgan ‘ayvonlar va madaniy o‘simliklarning o‘zgarishlari» va boshq). 1 Demak, tabiatda to‘xtovsiz ravishda kechayu-kunduz bir necha million, balki milliard yillab davom etuvchi evolyusion jarayon bormoqdaki, uning ma’suli sifatida asta-sekinlik bilan bir-birini almashtirib turuvchi turlar paydo bo‘lib turadi (Shu yo‘l bilan tabiat tiriklikning saqlanishini taominlaydi. Bu abadiy yangilanishning sababidir). Aytilgan fikrlar evolyusiyaning sabablarini tushuntiradi. Darvin evolyusiyaning sabablarini aytib berish bilan cheklanmasdan, evolyusiyaning mexanizmlarini ‘am ochib beradi. Darvinni ko‘rsatishicha, tabiiy evolyusiyaning mexanizmi – tirik mavjudotlarni (turlarni) asta-sekinlik bilan doimo o‘zgarib turuvchi mu’it sharoitlariga nisbatan moslangan xolda o‘zgarib turishidir. ‘ar bir tur malum mu’itda yashaydi. ‘ar qanday mu’itning o‘ziga xos xususiyatlari va sharoitlari mavjud. Shu bilan birga ‘ar qanday mu’it doimo bir xil bo‘lavermaydi. U maolum vaqtgacha o‘zgarmay bir xil xolatda turun bo‘lishi mumkin. Lekin paleontologiyaning dalillari ko‘rsatadiki, tirik mavjudotlar yashaydigan mu’itlar ‘amisha bir xil bo‘lmasdan o‘zgarib turadi. Mu’it o‘zgarmay turgan paytda uning 1 Лурье С.В. И сторическая этнология. Учебное пособие для вузов .- М., Аспект Пресс, 1998. – С. 9.

tarkibidagi turlar ‘am bir xilligini saqlab o‘zgarmay turadi. Ammo, mu’it o‘zgarsa tur ‘am o‘sha o‘zgargan yangi sharoitlarga mos ravishda o‘zgarib boshqa yangi shakl-ko‘rinishlarga ega bo‘lishi kerak. Agarda o‘zgargan mu’itga nisbatan tur adekvat ravishda o‘zgarmasa u o‘limga maxkum. Ko‘pincha shunday bo‘ladi ‘am. Kamdan-kam o‘zgargan mu’itga nisbatan maqsadga muvofiq turlar o‘zgaradi, aksariyat ular yangi o‘zgargan sharoitlarga mos kelmasdan xalok bo‘ladi. Boshqacha aytganda, ‘ar mu’itning «o‘zining» turlari bor. O‘tmishga nazar tashlasak, qadimgi geologik davrlardagi mu’itlarda o‘ziga xos mavjudotlar, o‘simliklardan ‘am, ‘ayvonlardan ‘am yashagan (masalan, xvosh, qirq bo‘inlar, plaunlar, gigant ba’aybat sudraluvchilardan dinozavrlar va ‘okazo). Xozirgi davrda mu’it o‘ziga xos va unga aynan shu davrda yashovchi formalar javob beradi (moslanuvchanlik nuqtai nazaridan qaraganda). Har bir moslangan forma (malum mu’itga nisbatan) tashqi va ichki tuzilishlarning o‘zgarishlari bilan ‘arakterlanadi. Bo‘lar esa yangi tur belgilarini belgilaydi. CH.Darvin organik olam evolyusiyasining mexanizmlarini ochar ekan, shu jarayonga olib keluvchi ‘arakatlantiruvchi kuchlar ‘aqida to‘xtaydi. Bu birinchi navbatda yashash uchun ko‘rash va tabiiy tanlanish jarayonlari. Ularga oid olim ilmiy konsepsiyalar ‘am ishlab chiqdi. (Darvin asarlarida ‘amda evolyusion taolimotga oid darsliklarda ular nazariyalar deb eolon qilingan: «yashash uchun ko‘rash nazariyasi», «tabiiy tanlanish nazariyasi», bundan tashkari biz «Suoniy tanlash nazariyasi» hamda «monofiletik (bir ajdoddan yirik guruxlarni evolyusiyalanishi) evolyusiya nazariyasi» degan tushunchalarni ‘am uchratamiz. Bu tushunchalar nazariyalar darajasida emas, balki konsepsiya shaklida qabul qilinsa maqsadga muvofiq bo‘lur edi, chunki CH.Darvinning evolyusion taolimoti bitta yaxlit nazariyaga, u ‘am bo‘lsa evolyusion nazariyaga tayanadi. Monofiletik tarzda boruvchi evolyusion jarayonni ‘arakatga keltiradigan asosiy kuchlar, xaqiqatda ‘am Darvin ko‘rsatib o‘tganidek, yashash uchun ko‘rash va uni asosida davom etuvchi tabiiy tanlanish hisoblanadi. (Bu konsepsiyalar haqida keyingi mavzuda to‘xtaladi).

Tabiiy tanlanish yangi turlarini ‘osil bo‘lishini ta’minlovchi yakuniy jarayon, uning ma’suli albatta yangi tur bo‘ladi. Mazkur jarayonda yangi formalarning shakllanish sirlari Darvin tomonidan suoniy tanlash yordamida izchillik bilan tushuntirildi. Tabiiy tanlanish rolini evolyusiyaning mexanizmida suoniy tanlash jarayoni misolida payqash Darvinning daxoligidan kelib chiqadi. Faqat shu xilda yondoshishgandagina evolyusiyaning asl mexanizmi o‘rganilishi mumkin. CH.Darvinning daxoligi evolyusion o‘zgarishlarni va umuman evolyusion jarayonning mexanizmini tabiiy tanlanishda ekanligini anglashdan iborat bo‘lsa, uning muvaffakiyati tabiiy tanlanishning moxiyatini tushunish uchun suoniy tanlash jarayonining mazmunini o‘rganib, shunga oid muloxazalarni suniy tanlashdan boshlash kerakligini tushunishdan iborat bo‘ldi. Boshqacha qilib aytganda, Darvin tabiiy tanlanish mexanizmining «kaliti»ni suoniy tanlashda ekanligini angladi. Mazkur masalaga oid zikr qilingan muloxazalar shu xildagi yondashishni xaqiqatda ‘am yagona to‘ri ekanligini ko‘rsatadi. Sun’iy tanlash konsepsiyasini yaratilishiga (biz uni chalkashlikni oldini olib «nazariya» deb nomlamadik nazariya tarkibida, yaoni evolyusiya nazariyasida, boshqa nazariya bo‘lmaydi) Darvinning yashagan davri, joyi, ijtimoiy-iqtisodiy shart sharoitlar katta taosir ko‘rsatdi. XIX asrni o‘rtalarida Angliya sanoat va qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi kuchli rivojlangan mamlakatga aylangan edi. Qishloq xo‘jaligida seleksiya ishlariga katta eotibor bo‘lganligidan ‘ayvon va o‘simliklarning sanoat ishlab chiqarishga sifatli xomashyo yetkazib beruvchi zot va novlari yaratildi (bu borada qo‘ylarning dunyoga mashxur bo‘lgan jun yetkazuvchi zotlari diqqatga sazovor). Seleksiyaga oid shu yo‘nalishdagi ishlarni chuqur o‘rganishdan tashqari (ko‘p xollarda Darvin o‘zi ‘am yangi zot va navlarning yaratilishida shaxsan qatnashib, qator zot va navlarni yaratgan), Darvin bu masalaga oid ko‘p ilmiy adabiyotlarni va tarixiy maolumotlarni o‘rganib chiqdi. CH.Darvinni h‘ar qanday gurux zot va navlarda xayvon va o‘simliklarning o‘ta xilma-xilligi ‘ayratga soldi. Masalan, kaptarlarning o‘sha paytda 150 ga yaqin zotlari maolum edi. (Ularning ko‘pi Xindistonda so‘nggi 3-4 asr davomida

yaratilgan bo‘lishiga qaramasdan, Yevropada yetishtirilgan qator kaptar zotlari ‘am tarqalgan edi). Kaptarlarning barcha zotlari bitta yagona ajdod – yovvoyi to qoya kaptaridan kelib chiqqanligiga qaramasdan (bu tur xozir h‘am tabiatda mavjud – O‘rta yer dengizi atrofidagi mamlakatlarda uchraydi), ular orasida shunchalik bir- biriga o‘xshamaydiganlari bor ediki, tashqi belgilariga qarab h‘ar bir zotni tabiatdagi alo’ida ajdodi bo‘lsa kerak deb o‘ylash mumkin bo‘lgan. Lekin, aslida mazkur xolat bunday bo‘lmagan, buning isboti, kaptarlarning barcha zotlari bir- birlари билан о‘заро eркин ко‘пайиб дурагайлар ‘осил qила олади; бундан таshкари, hар бир зот уни келтириб чиqарган ва аждоди hисобланган ёввойи то qоya каптари билан ham o‘zaro ko‘payib nasl qoldira olgan. Xuddi shu xildagi fikrni ‘ayvon va o‘simliklarning boshqa zot va navlariga nisbatan ‘am bildirish mumkin (‘ayvonlardan qo‘ylar, qora mollar, itlar va hokazo, o‘simliklardan karam va boshq.). Darvin zot va navlar xilma-xilligining sabablari bilan aloxida qiziqdi. ‘ar bir zot va navning xilma-xillik borasida chegarasi yo‘q. (Bitta turdan kelib chiqqan zot va navlarning miqdori cheksiz; seleksiya tufayli minglab va o‘n minglab sonda yaratilgan navlar maolum). Qaysi omil bunga sababchi? Qaysi kuchlar zot va navlarning belgilarini o‘zgartiradi, ularni bir-biriga va tabiatdagi ajdodiga tanib bo‘lmaydigan darajada o‘xshamaydigan xolatga keltiradi? Shu savollarga javob berish uchun, zot va navlarni qaysi sharoitda yashashi yoki o‘sishi, ularga nisbatan tashqi mu’it bo‘lib nima xizmat qilishini bilish zarur edi. Mazkur savollarga beriladigan javoblardan chiqadigan eng mu’im xulosa shundan iboratki, inson tomonidan xonakilashtiriladigan yoki madaniylashtiriladigan ‘ar bir tur (‘ayvon va o‘simlik) tabiat taosiridan odam yaratib beruvchi mu’itga o‘tadi. Zot va navga aylanuvchi tur inson mu’itiga moslashib boradi, uning barcha ‘ususiyatlari odam talabiga javob berish kerak. Dast-avval inson tabiatdagi har qanday turni xonakilashtirmaydi va madaniylashtirmaydi. U faqat uni qiziqtirgan, xayotiga zarur bo‘lgan belgilarni qamrab olgan turlarni o‘ziga o‘rgatgan (birinchi galda oziq ovqat ma’sulotlarini yetkazib beruvchi ‘ayvon va o‘simliklarni). Inson tasiriga o‘tgach,

xonakilashtirilayotgan va madaniylashtirilayotgan formalar faqat odam yaratib bergan sharoitda bo‘lishadi. Mazkur sharoitlarda ‘ayvon va o‘simliklar odam talab etgan tomonga qarab o‘zgarib borishadi. Xilma-xil sharoitlar, duragaylash, maxsus parvarish, boshqa xildagi taosirlar insonga rejali, uslubli tanlash ishlarini olib borishga imkoniyat beradi. Bu xildagi odam faoliyati tufayli yangi zot va navlar kelib chiqadi. Mazkur jarayon suoniy tanlash deb nomlandi. U to‘la odam nazorati va boshqaruvida borib, uning natijasida bir ajdoddan (tabiatdagi turdan) cheksiz miqdorda zot va navlar hosil qilinishi mumkin. Bu jarayon tez va qisqa muddatlarda amalga oshirilganligi tufayli uni ko‘zatish va natijalarini kurish mumkin. Yratilayotgan zot va navlar asosida uslubli tanlash ishlari olib borilmagan taqdirda ‘am, yangi formalar paydo bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha bunday xolatlar u yoki bu navni yaxshilash (takomillashtirish) tufayli amalga oshiriladi, lekin bunda inson yangi formani yaratish maqsadini o‘z oldiga qo‘ymaydi. Bu ongsiz suoniy tanlash bo‘lib, odam salbiy belgili individlarni yo‘qotish orqali amalga oshiradi. Shunday qilib, CH.Darvin suniy tanlashda ilk bor evolyusion jarayonni ko‘ra bildi va o‘ta moxirlik bilan uning mexanizmini tirik tabiatdagi yangilanish sirlarini ochishga qarata tadbik qila oldi. 2 Darvin tomonidan e’lon qilingan suoniy tanlash konsepsiyasi (shu vaqtgacha nazariya deb qabul qilingan) evolyusiya nazariyasini shakllanishiga o‘ziga xos poydevor yaratdi. Bu konsepsiya evolyusion jarayonning asosiy mexanizmi xisoblangan tabiiy tanlanishni tushunishga o‘ziga xos kalit bo‘lib xizmat qildi. Shu bilan birgalikda, Darvinning suoniy tanlash konsepsiyasi amaliy seleksiyani ilmiy asosda taraqqiy etishiga, uni nazariy biologiya poydevoriga o‘rnatishga xizmat qildi. 2 Лурье С.В. И сторическая этнология. Учебное пособие для вузов .- М., Аспект Пресс, 1998. – С. 45.

CH.Darvinning tabiiy tanlanish konsepsiyasi (ilgari-nazariyasi) uning evolyusiya nazariyasining o‘ziga xos poydevoridir. Tabiatdagi tirik mavjudotlarning xilma-xilligi, turlar miqdorini ko‘pligi evolyusion rivojlanishning natijasidir. Yovvoyi tabiatda xam, odam qo‘lida bo‘lganidek, bir turdan ko‘p sonda zot va navlar hosil qilinganidek, turlarning yirik guruxlari (turkumlar, sinflar) umumiy yagona ajdoddan kelib chiqqan. Tabiiy evolyusiya ni’oyat sekinlik bilan borayotganligidan, uni kuzatib bo‘lmaydi, odamning umri evolyusion o‘zgarishlarni payqashga ojizlik qiladi. Inson faqat evolyusiyaning izlari va natijalarini guvoxi bo‘lishi mumkin. Bu evolyusiyaning suoniy tanlashga o‘xshashligi va paralelligi uning formalarini (turlarni) asta-sekinlik bilan muhitga moslashib borishidir. Agarda suoniy (madaniy) evolyusiyada zot va navlarga nisbatan muhit bo‘lib inson xizmat qilsa, tabiiy evolyusiyada turlarga nisbatan ular yashab turgan mu’it xizmat qiladi. Muhitni juda sekinlik bilan o‘zgarib borishi,

undagi tirik formalarni (turlarni) o‘ta sekinlik bilan bo‘lsa ham o‘zgarishiga olib keladi. Suniy tanlash mexanizmi tabiiy tanlanishga tadbik qilinganda va bu ikkala tanlashlar bir-biri bilan taqqoslanganda maolum bo‘ladiki, suniy tanlash jarayonida zot va navlarda insonni qiziqtirgan, odamga foydali bo‘lgan (mu’it uchun zarur) belgilar taraqqiy ettiriladi; tabiiy tanlanishda turlarda individlar uchun foydali bo‘lgan (o‘simliklar va ‘ayvonlarga zarur) belgilar saqlanib rivojlanib boradi. CH.Darvin tabiiy tanlanish konsepsiyasining asosi sifatida yashash uchun ko‘rash jarayonini qabul qiladi. Bu omil organizmlarni o‘zaro va mu’it bilan munosabatlaridan kelib chiqqan xolda ularni yashab qolishga qaratilgan intilishlaridan iborat. Yashash uchun ko‘rash faqat bevosita turlar ichidagi qarama- qarshiliklar, janjal va kelishmovchilik xolatlarni o‘z ichiga olmaydi (ular umuman olganda inkor qilinmasa ‘am). O‘zgaruvchanlik belgilari qancha ko‘p va cheksiz bo‘lsa, shunchalik yashash uchun ko‘rashning formalari va ko‘rinishlari ortib boradi. O‘zgaruvchanlikning xilma-xilliklarini keltirib beruvchi omil esa – turlarning ortiqcha miqdorda ko‘payishiga qaratilgan xususiyatidir. Darvinning ko‘rsatishicha, Yer yuzidagi barcha tirik jonivorlar (turlar) eng tuban shakldagi formalardan tortib insongacha geometrik progressiyada ko‘payadi. Birinchi qarashda keragiga nisbatan ortiqcha miqdorda nasl qoldirish tabiatdagi noo‘rin usullardan bo‘lsa kerak, deb uylash mumkin. Lekin, tabiatda «noo‘rin» usullar bo‘lmaydi; o‘sha «ortiqcha» miqdorda ‘osil qilinayotgan jonivorlarning qandaydir zarrachalarigina saqlanib voyaga yetadi va nasl qoldiradi. Paydo bo‘layotgan murtaklarning asosiy qismi yashash uchun ko‘rash jarayonida nobud bo‘ladi. Ular ovqat yetishmasligi, kasalliklar va dushman taosirida yo‘qoladi. Omon qolgan individlar (yashash uchun ko‘rash «chigirik»lariga bardosh beraolganlar) yashab qolish jarayonida tabiiy tanlanish taosiridagi shart- sharoitlarga javob beraolganlari uchun (ularni saqlanib yashab qolishga foydali belgilari sababchi bo‘ladi), o‘zgaruvchanlik belgilari vositasida yangi turga aylanib boradi. 2.E.Taylorning evolyusion nazariyasi

E.Taylor (1832-1917yy) . Buyuk ingliz olimi Eduard Taylor etnologiyadagi evolyusionistik maktabning asoschisi hisoblanadi. U o‘zining 1865 yilda nashr etilgan "Insoniyatning qadimgi tarixi haqida tadqiqot" nomli kitobida o‘zining evolyusionistik g‘oyalarini, jumladan, insoniyat madaniyatining ibtidoiylikdan zamonaviy sivilizasiyagacha bo‘lgan tarixiy rivojlanish bosqichlarini, xalqlar orasidagi o‘zaro farq irqiy farqqa asoslanmasdan balki xalqlar madaniyati rivojlanishining turli zinapoyalari hamda xalqlar madaniyatining o‘zaro aloqasi va vorisligi kabi g‘oyalar bilan bog‘liq deb hisoblagan. Taylor o‘zining evolyusionistik konsepsiyasini " Ibtidoiy madaniyat" (1871) nomli fundamental asarida bayon qiladi. Mazkur asarda olim madaniyatni olg‘a siljituvchi taraqqiyot g‘oyasini har tomonlama rivojlantirgan holda J.de Mestraning "Tubanlashish g‘oyasi" ga qarama-qarshi qo‘ygan. J.de Mestra ilgari surgan g‘oya mohiyatiga ko‘ra, madaniyatning ilk bosqichlarida yerda yarim sivilizasiyalashgan odamlar yashaganlar va ularning keyingi rivojlanishi ikki yo‘ldan borgan. Bu jarayonda bir guruh kishilar yovvoyilik tomon orqaga ketgan bo‘lsa, boshqa bir jamoa sivilizasiyalashgan jamiyat sari taraqqiy qilgan, - deyiladi. Taylor esa tarixiy va tabiiy katalizator natijasida madaniyatdagi regressiv o‘zgarishlarni rad etmagan holda insoniyat tarixida madaniyatni evolyusion rivojlanishi asosiy yo‘nalish deb qat’iy ta’kidlaydi. U o‘z mulohazalarini evolyusionizmning " insoniyat tabiatning bir bo‘lagi bo‘lganligi uchun ham tabiiy qonuniyatlar asosida rivojlanadi " - degan g‘oya asosida shakllantirgan. Shu boisdan ham barcha insonlarning psixologiyasi va intellektual qobiliyati o‘xshash, ularda madaniyatning bir xil xususiyatlarini ko‘rish mumkin, kishilarning rivojlanishi ham o‘xshash qonuniyatlarga asoslanadi. Taylorning fikricha, madaniyatning turli shakllari "bosqichma-bosqich rivojlanishida ularning har biri shubhasiz o‘tmish bilan bog‘liq bo‘lish bilan birga kelajakni shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Taraqqiyotning mazkur ketma-ketligi barcha xalqlar, shu jumladan, eng orqada qolgan xalqlardan tortib sivilizasiyalashgan xalqlargacha barchasini o‘zaro yagona uzluksiz bir tizimga birlashtiradi.

Taylor uchun madaniyatning barcha ko‘rinishlaridan ko‘ra ko‘proq ibtidoiy odamlarning diniy e’tiqodlari birmuncha ko‘proq qiziqish uyg‘otgan va u bu borada dinning paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi animistik g‘oyani ishlab chiqqan. Ibtidoiy odamlarning diniy e’tiqodlarini o‘rganish asnosida Taylor ularga insoniyat va uning madaniyati uyg‘unligi nuqtai nazardan yondashgan. Uning fikricha, "yovvoyi odamlar"ning e’tiqodlari va marosimlari turli-tuman mazmunsiz qorishmadan emas, balki o‘zaro ketma-ketlikka va mantiqiy asosga ega bo‘lgan urf-odatlardan iborat. Eng muhimi, bularning barchasi zaminida olim ta’kidlaganidek, "Ilohiy zotga e’tiqod" yoki boshqacha tarzda aytganda ruh va jonga ishonch g‘oyasi mujassamlashgan. Taylor o‘z qarashlari asosida "animizm" nazariyasini shakllantirgan. U animizm ildizlarini ibtidoiy odam tasavvuridagi tush, tush ko‘rishning o‘ziga xos xususiyati, kasallik, o‘lim kabilarning sabablarini izohlash bilan bog‘laydi va ularni tushuntirish asosida ibtidoiy odamlar tasavvuridagi «har bir odamda jon bo‘lib, ular inson tanasini vaqtinchalik (tush ko‘rish vaqtida) yoki butunlay (vafot etganda) tark etadi», - degan g‘oyani asos qilib olgan. O‘z navbatida jon to‘g‘risidagi bunday qarash keyinchalik dunyoviy dinlarda ham rivojlangan. Ibtidoiy odamlarning magik fikrlash qoidasi asosida har bir narsaning joni va ruhi mavjudligi to‘g‘risida tasavvurlar paydo bo‘lgan va natijada hayvonlar hamda tabiiy kuchlarning ruhi, boshqa olamdagi hayotga ishonch, tabiatdagi ilohlar va oxir oqibatda yagona tangri taologa bo‘lgan e’tiqod shakllangan deb ta’kidlaydi. Taylorning evolyusionistik qarashlari etnologiyadagi dastlabki «inqilobiy» qarashlardan biri edi. Evolyusionistlar qarashlarining muhim jihatlaridan biri shundaki, mazkur nazariya tarafdorlari ilk bora tarixiy jarayonlarning yaxlitliligi va madaniyat taraqqiyotining progressivligi to‘g‘risidagi izchil konsepsiyani ilgari surishgan. Biroq, evolyusionizm konsepsiyasi, shu jumladan, Taylor qarashlarining kamchiligi borasida birmuncha kechroq bo‘lsada qator tanqidiy fikrlar bayon etilgan. Taylor qarashlarining izdoshlari boshqa qator mamlakatlarda ham mavjud edi va shu bois juda tez muddatda etnologiyada yetakchi qarashlarga aylangan.

Etnologiyada evolyusionizm klassiklaridan biri ingliz faylasufi, biologi, psixologi va sosiologi Gerbert Spensordir. Spensor 3 (1820-1903 yy) evolyusionizm g‘oyasini asosan bir tomonlama tahlil qilgan. Uning fikricha, ibtidoiy jamiyat vakillari jismonan, aqlan va ruhiy jihatdan taraqqiy etmaganlar qolaversa Spensorning evolyusionistik qarashlari ma’lum ma’noda irqchilik xarakterida bo‘lgan. 3.L.Morganning urug‘chilik tuzumini tarixiy nuqtai-nazardan tahlil etishi. Etnologiyada evolyusionizm asoschilari orasida amerikalik olim Lyus Genri Morganning (1818-1881yy) ulkan xizmatlari bor. Morgan havaskor olim va intuzist-tadqiqotchi bo‘lgan. U o‘zining qariyb 40 yillik faoliyatini dastlab AQShdagi hindu qabilasi-irokezlarni, so‘ngra boshqa Amerika hindularini va o‘zga yurtlardagi xalqlarni o‘rganishga bag‘ishlagan. Morganning barcha qarashlarini va turfa xil g‘oyalarini to‘liq hamda atroflicha tavsiflash ancha mushkul. Uning etnik muammolarga oid asosiy qarashlari «Qadimgi jamiyat» (1877) nomli yirik asarida mujassamlashgan. Mazkur asarda Morgan etnologiyaning asosiy uch muhim muammosini ya’ni insoniyat tarixida urug‘chilik jamiyatining o‘rni va ahamiyati, oilaviy-nikoh munosabatlarini shakllanish tarixi hamda insoniyat tarixini davrlashtirish muammosini batafsil tahlil qilgan. U o‘zining «Qadimgi jamiyat» kitobida irokezlarning o‘ziga xos jamoaviy tuzumini rekonstruksiya qilish asnosida ibtidoiy jamoa tuzumi asosan urug‘chilik bo‘lgan, degan xulosaga keladi. Morganning fikricha, insoniyat tarixini ikkita katta davrga bo‘lish mumkin. Birinchisi, bu qabila va urug‘larga asoslangan ilk-ijtimoiy jamoalar davri; ikkinchisi, hududiy va mulkchilik asosidagi so‘nggi-siyosiy uyushmalar davri hisoblanadi. Morganning qarashlariga ko‘ra, urug‘chilik Osiyodagi, Yevropadagi, Afrikadagi va Avstraliyadagi qadimgi jamiyatlar uchun deyarli bir xil kechgan. Xalqlarning urug‘chilik jamoalarini tadqiq qilishda Morgan evolyusion- 3 Лурье С.В. И сторическая этнология. Учебное пособие для вузов .- М., Аспект Пресс, 1998. – С. 96.

tarixiylik prinsipini asos qilib olgan. U urug‘chilikning qoldiqlarini Avstraliya qabilalari turmush-tarzidan izlaydi. Urug‘chilikning rivojlangan shakllarini jamoa taraqqiyotining yuqori pillapoyalaridan, ya’ni irrokezlar orasidan izlagan. Urug‘chilikning yakuniy shakli (patriarxat)ni u antik davrdagi greklar va yunonlarga xos deb hisoblaydi. Ushbu vaziyatda uning ona urug‘ini ota urug‘iga aylanishi mulkiy munosabatlarni o‘rnatilishi va uning meros tarzda o‘tkazilishi to‘g‘risidagi g‘oyasi etnologiya uchun muhim va qimmatli hisoblanadi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, evolyusionistik maktab jamiyatning progressiv rivojlanish g‘oyalari asosida insoniyatning rivojlanishi va uning madaniyati to‘g‘risidagi dastlabki tizimli konsepsiyani ilgari surgan.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. T., 2016 2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. T., 2017 yil 19-avgust 3. Karimov. I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., 1998. 4. Karimov I A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish eng oliy saodatdir.T., 2015 5. Historische Antropologie. Kultur, Gesellschaft, Altltag. Gottingen, 1984—1998. 6. Schulze W.(Hg.). Socialgeschihte, Alltagsgeschihte, Mikro-Historie, eine Diskussion. G`ttingen, 1994; (нем.) 7. Кром. М.М. Историческая антропология. Пособие к лекционному курсу. 1- е изд. СП б: 2000; 2-е изд. СП б-2004; 3-е изд. СП б 2010.

O'xshashlar

Tarixiy antropologiyada diffusionizm

Tarixiy antropologiyada strukturalizm, madaniy realitizm va neoevonyusionizm

Tarixiy antropologiyada muammolarini tanlash va о‘rganish metodologiyasi

Tarixiy antropologiya va sotsiologik va funksional nazariyalar

Tarixiy antropologiyaning zamonaviy yо‘nalishlari