ССЖИ урушдан кейинги даврда - Tarix - Referatlar

ССЖИ урушдан кейинги даврда

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101 KB

Ko'chirib olish

ССЖИ урушдан кейинги даврда Режа: 1. Совет давлати ва унинг парчаланиши 2. КПСС нинг 1959-йилда бўлиб ўтган навбатдан ташқари ХХI сезди СССР да сотсиализм 3. Қарама-қаршиликнинг кескинлашуви ва инқирознинг муқаррарлиги

Совет давлати ва унинг парчаланиши СССР фашистлар Германиясини мағлубиятга учрашида асосий роль ўйнади. Бироқ ғалаба катта талофатлар хисобига қўлга киритилди. Чунончи, СССР нинг 27 млн фуқароси халок бўлди. Халок бўлганларнинг 11,5 млн га яқин аскарлар эди. Бундан ташқари СССР миллий бойлигининг учдан бир қисмини йўқотди. Саноатнинг халқ истэьмоли махсулотли ишлаб чиқариш сохаси кескин камайди. Қишлоқ хўжалик махслотлари ишлаб чиқариш хажми урушдан аввалги даражага нисбатан 40% фоизга камайди. Энди Совет давлати олдида мамлакат хўжалигини тиклаш вазифаси турар эди . Шу мақсадда СССР Олий Совет халқ хўжалигини ривожлантиришнинг тўртинчи беш йиллик иш режасини қабул қилд и . Қаттиқ марказлаштирилган рахбарлик хамда СССР таркибидаги халқларнинг фидокорона мехнати туфайли саноат ишлаб чиқариш хажми 1950 – йилда урушдан олдинги даражадан ошиб кетди (73 фоизга). Айни пайтда саноатнинг тез сурьатлар билан ривожланиши мамлакат қамоқхоналарида сақланаётган кўп миллионли совет тутқинларининг хамда 1,5 млн. Немис, 0,5 млн япон харбий асирларининг текин мехнати, Германиядан ундирилган 4,3 млрд доллар хажимдаги товон, шунингдек капитал маблағ асосий қисмининг саноатга йўналтирганлиги хам катта роль ўйнади. Урушдан кейинги йилларда яна ўзгача ўзгача фикрловчи кишиларни қатағон қилиш бошланди. Ўзгача фикрловчиларни қатағон қилиш – тоталитар социализимнинг йўлдошидир. Чунки тоталитар социализм – кучга хамда ёлғон ақидаларга асосланган жамият. Бироқ хар бир даврда тоталитар социализм химоячилари қатағон бошлаш учун бахона сифатида ниманидир асос қилиб оладила р . Урушдан кейинги қатағонларда хам шундай қилинди. Хўш, бу сафарги қатағонга нималар асос қилиб олинди? Совет зиёлилари урушдан кейин чуқур иқтисодий ва сиёсий ислохотлар ўтказилишига умид қилдилар. Уларнинг маьлум қисми CCCР да хам,

Ғарбдаги каби, эркин жамият қарор топишини истадилар. Айни пайтда бундай чуқур ўзгаришларга ислохотлар йўли билан эришишни таклиф хам этганлар. БМТ нинг 1948 йил 10 декабрда қабул қилинган “Инсон хуқуқлари умумжахон декларацияси” ни СССР хам имзолагани уларда бундай умидни пайдо қилган эди. Иқтисодий ислохотлар борасида зиёлиларнинг бир қисми корхоналар ўртасида рақобат шароитини вужудга келтиришни, хиссадорлик жамиятларини тузишни, давлат таьминотини бекор қилишни, хусусий савдони йўлга қўйишни, эркин нарх жорий этилишини, колхозлар мол- мулкини ва уларга берилган ерларни оилаларга бўлиб бериш йўли билан колхозлларни амалда тугатилишини таклиф этдилар. Сиёсий сохада эса муқобил сайлов, рахбарликга сайланувчиларнинг ваколат муддати чекланиши, миллий (аслида мустамлака) ркспубликаларга эса уларнинг хуқуқларини кенгайтириш хақидаги таклифларни илгари сурдилар. Бироқ СССР рахбарияти бу таклифни социализмни ичдан қўпориш таклиф муаллифларини эса социализмга қарши унсурлар деб бахолади. Бу эса янги қатағонлар компаниясининг бошланишига туртки бўлди. Натижада зиёлиларнинг минглаб илғор қисми партия–совет ходимлари , республикаларнинг миллий кадрлари қатағонга учради. Ўзбекистонликлар хам қатағондан четда қолмади. Хусусан 1951–йилда мустабид тузумнинг таянчи бўлмиш хавафсзлик хизмати гўё республика “Ёзувчилар юшмаси” да айрим маьтбуот органларига “уя қурган” 12 кишидан иборат “советларга қарши миллатчи гурух”ни “фош” этди. Давлат хавфсизлик хизматининг ушбу “фаолияти” натижасида ёзувчи ва шоирлар Шукурулло, Шухрат, Шайхзода, адабиётшунос олим Х.Сулаймон қамоққа олинди ва советларга қарши миллатчилик фаолиятида айбланиб, 25 йилга хукм қилиндилар. СССР да 1930 – 1953 йиллар оралиғида жами 3.8 млн га, яқин киши қатағон этилди. Улардан 800 минга яқини отиб ташланди. Ўзбекистонда 1937-1953 – йилларда 100 минг киши қатағон этилди. Уларнинг 15 минги

отиб ташланди. Ислом Каримов Тошкентдаги “Шахидлар Хотираси” ёдгорлик мажмуасининг очилиши маросимида бу дахшатли холатни таьрифлаб “зулм ва зўравонликга қурилган мустабид бешафқат тузум даврида ўзлигини, миллат қадр–қимматини теран англаган ижтимоий–сиёсий онги юксак, халқни уйғотишгга халқни бошқаришга қодир бўлган, маьрифат ва маьнавият йўлида фидоийлик кўрсатган барча ақл–заковат сохибларининг ... ” қанча – қанчалари жисмонан йўқ қилингалигини таькидлаганди. Тўғри 1953 йилда И.Сталин вафот этгач, турли йилларда қатағон этилганлар оқланди. Бироқ мустақил фикрловчи шахсларни қатағон қилиш И.Сталин давридагидек оммавий ва қонли тусда бўлмаган бўлса-да 70-80– йилларда хам давом этди. Улар якка Улар якка-якка тартибда таъқиб этилди. Улар устидан турли жиноий ишлар уюштирилди ва мажбуран рухий касалликлар касалхоналарига ётқизилди. Дунё жамоатчилигига таниқли бўлганлар уй қамоғида ёки бадарғада сақланди. Баъзилар мамлакатдан чиқариб юборилди. И.Сталин вафотидан сўнг рахбарлик лавозимини Н.Хрушёв эгаллади. У 1956-йилда бўлиб ўтган КПСС нинг ХХ сездида И.Сталин шахсига сиғиниш ва унинг оқибатларини қаттиқ қоралади. Мамлакатнинг илғор қисми чуқур иқтисодий ва сиёсий ўзгаришлар амалга ошади, деб яна бир бор умид билан қарай бошлади. Бироқ уларнинг умидлари оқланмади. Мамлакатда сталинизм янги кўринишда давом этаверди. КПСС нинг 1959-йилда бўлиб ўтган навбатдан ташқари ХХI сезди СССР да сотсиализм «тўла ва узил-кесил ғалаба қозонди», деган хулосага келди. Бунга мамлакат иқтисодий тараққиётида рўй берган сезиларли ижобий ютуқлар асос қилиб олинди. Аслида бу коммуницларнинг навбатдаги хомхаёлиари эди. Совет давлатининг кейинги бутун тараққиёти буни тасдиқлади. Бироқ 1959-йилдан бошлаб бу хомхаёл ходиса улкан тарихий ғалаба, деб талқин этилди. Бу жозибадор хулоса совет рахбарияти томонидан янада хомхаёл бўлган бошқа

хулоса илгари сурилишига асос бўлди. Бу — СССР нинг энди коммуницик жамият қурилиши кенг авж олдирилган даврга қадам қўйганлиги хақидаги хулоса эди. Ва, нихоят, КПСС нинг ХХII сездида (1961-йил) КПСС нинг янги дастури — Коммунизм қуриш дастури қабул қилинди. Хўш, коммунистлар фикрича, коммунизм қандай жамият эди? Биринчидан, бу - ишлаб чиқариш воситалари тўла умумхалқ (аслида давлат) мулки бўлган жамият эди. Иккинчидан, бу — жамиятнинг барча аъзолари ижтимоий жихатдан батамом тенг бўлган синфсиз жамият эди. Учинчидан, бу — ижтимоий бойликнинг барча манбалар мўл-кўл бўлган, тўлиб-тошиб турадиган ва, натижада, хар ким қобилиятига яраша ишлайдиган, лекин жамият бойлигидан хар ким эхтиёжига яраша улуш оладиган жамият эди. Тўртинчидан, бу — мехнат қилиш хамма учун биринчи хаётий эхтиёж, англанган зарурият бўлиб қоладиган жамият эди. Дастурда коммунизм қуриш учун қуйидаги 3 та улкан вазифани бажариш зарурлиги таъкидланди: -коммунизмнинг моддий-техника базасини яратиш; -янги ижтимоий муносабатларни вужудга келтириш; -янги кишини тарбиялаш. КПСС дастурида бунданда ба т тарроқ хомхаёл орзулар илгари сурилди. Чунончи: а) 1960—1970-йиллар оралиғидаги ўн йил ичида иқтисодий тараққиётда АҚШ га етиб олиш ва ундан ўзиб кетиш; б) 1970—1980-йиллар оралиғидаги ўн йил ичида коммунизмнинг моддий-техника базасини яратиш. Вақт тез орада КПСС ва совет давлати рахбарияти илгари сурган юқоридаги вазифалар хомхаёл эканлигини тасдиқлай бошлади. Бу эса олий рахбарият ўртасида зиддиятларни кучайтирди. Бунинг оқибатида 1964-йилда Н.Хрушёв вазифасидан олиб ташланди.

Хокимият Л. И. Брежнев қўлига ўтди. Унинг даврида иқтисодий ислохот ўтказилишига уринилди. Бироқ бу ислохот мамлакат иқтисодиётини тубдан қайта қуришни англатмас эди. Мафкура иқтисодиётни чулғаб олган бир шароитда бу табиий хол эди. Чунки қотиб қолган, хаётдан орқада қолган коммунистик мафкура хар қандай туб ислохотни сотсиализм асосларига зарба деб бахоларди. КПСС нинг коммунизм қуриш режаси барбод бўлгач, Л.И.Брежнев КПСС нинг ХХIV сездида (1971-йил) «ривожланган сотсиализм назариясини илгари сурди. Бу назарияда коммунизм узоқ келажакда қуриладиган жамият, деб изохланди. Унгача жамият сотсиализм ва коммунизм оралиғида ривожланган сотсиализм босқичини босиб ўтиши лозимлиги «асосланди». Хаёт, вақт бу назариянинг хам сохта эканлигини тасдиқлади. СССР нинг иқтисодий тараққиёти борган сари пасая бошлади ва унда турғунлик холати вужудга келди. Бунинг асосий сабаби маъмурий- буйруқбозликка асосланган иқтисодиётнинг илмий-техника инқилоби натижаларини қабул қила олмаганлиги бўлди. Натижада бу иқтисодиёт катта харажат талаб этадиган ва кам самара келтирадиган иқтисодиётга айланиб қолди. 1982-йилда Л. Брежнев вафот этгач, қисқа вақт ичида яна икки рахбар алмашди. Булар Ю. Андропов ва Н. Черненко эдилар. Уларнинг хар иккиси хам оғир касал эдилар. Бироқ давлат қонунга бўйсунмайдиган жамиятда оғир касал кишиларнинг хокимият тепасига келиб қолиши табиий холдир. Нихоят, 1985-йил март ойида М.С.Горбачёв КПСС нинг Бош котиби лавозимини эгаллади. Шу йилнинг апрел ойида у қайта қуриш ва мамлакат ижтимоий-иқтисодий тараққиётини жадаллаштириш дастурини илгари сурди. Унга кўра, 15 йил ичида (1985-2000) СССР нинг иқтисодий қудрати 2 баравар ортиши, яъни 15 йил ичида совет давлати яшаб келаётган 70 йил давомида эришилган даражага тенг иқтисодий қудрат яратилиши керак эди.

Жадаллаштириш дастурининг амалга ошиши 3 омилга таянар эди. Булар: - корхоналар мустақиллигини кенгайтириб, уларни хўжалик хисобига ва ўзини ўзи маблағ билан таъминлашга ўтказиш; - мехнатнинг мазмуни ва характерида, одамларнинг моддий ва маънавий турмуш шароитларида чуқур ўзгаришлар қилиш, самарадорликка қараб хақ тўлаш; - ошкоралик, яъни сиёсат, ижтимоий ва мафкуравий муассасалар тизимини фаоллаштириш. Аслида жадаллаштириш дастури хам КПСС ва Совет давлати рахбариятининг яна бир хомхаёл, орзуси бўлиб чиқди. Чунки иқтисодиётда бозор муносабатларисиз бу вазифаларни амалга ошириб бўлмас эди. Бунинг устига СССР ахолиси онги янги — бозор иқтисодиётини қабул қилишга тайёр эмас эди. 1988-йилдан бошлаб қишлоқ хўжалиги, 1990-йилдан бошлаб эса саноат ишлаб чиқариши пасая бошлади. Буджет тақчиллиги 100 млрд. сўмдан ортди. Давлатнинг олтин захираси 6 йилда (1985—1991) 10 баравар камайди ва у атига 240 тоннага тушиб қолди. Ахолининг турмуш даражаси шиддат билан пасая бошлади. Шундай шароитда М.С.Горбачёв «инсонпарвар, демократик сотсиализм» қурилишини эълон қилди. Бироқ энди унинг чўпчакларига деярли хеч ким ишонмай қўйди. Иттифоқ давлати олий рахбарияти ва органлари ахоли кўз ўнгида обрў этиборини, ишончни ёқотиб қўйди. Қарама-қаршиликнинг кескинлашуви ва инқирознинг муқаррарлиги Мамлакатда «реал социализм» инқирози келтириб чиқарган қийинчиликлар ва салбий ҳолатларни қалин ўрмонининг орқасида турган совет олигархияси кўришни хоҳламас эди. Кўкларга кўтариб мақташ, кўпдан- кўп давлат мукофотлари билан тақдирлаш, умрининг охиригача, яъни 1982 йил ноябригача КПСС МКнинг Бош котиби Л.И.Брежневнинг шахсига сиғинишни қўллаб-қувватлаш «реал социализм»нинг воситаси бўлиб келди.

Л.И.Брежнев ҳақида эса: «культ бор, аммо шахс йўқ» деб айтишарди. Аммо номенклатура унга хос бўлган эскиликни ёқлаш, кўнгилчанлик ва бемалоллик хусусиятларини ҳамда хатоларга ва суистеъмол қилишларга бепарволигини қадрлар эди. Ундан кейин олигархияни бошқарган Ю.Андропов «реал социализм»нинг ленинча ҳаётийлигига заррача шубҳа қилмасди. У интизомни мустаҳкамлаш, «совет халқи»ни маъмурий-миллий бирлаштириш (руслаштириш орқали) ва мамлакатни ҳарбийлаштириш учун жон куйдирди. Унинг қатъийлиги ва жамиятни ўрганиш заруратини тан олганлиги мамлакатда ўзгаришларни кутиш сукунатини жонлантирди, аммо у 1984 йил февралида оламдан ўтди. Унинг вориси К.Черненко касал бўлишига қарамай имкони борича «Брежневча» йўл тутди, аммо 1985 йил мартигача ҳам яшай олмади. «Тантанали дафнлар беш йиллигида» (учта бош котиб) олигархиянинг асосий қуроли - КПСС ҳамма нарсага қодирдек туюларди. Унинг аъзолари сони 19 миллион кишини ташкил этди. Сиёсий бюро сиёсатини амалга оширувчи юз минглаб партия қўмиталари барча совет хўжалик ва ижтимоий ташкилотларини қамраб олган эди. Улар 18 миллионга яқин турли бошқарув тузилмалари ходимлари фаолиятини бошқарар ва кенг омма жумладан касаба уюшмалари, «ижодий уюшмалар» ва бошқа ижтимоий ташкилотлар, ҳатто филатерист (марка йиғувчи) ва овчиларнинг сиёсий ҳатти-ҳаракатларини ҳам йўлга солиб туришарди. Оммавий ахборот воситалари, кино ва театрларда цензура ҳукмронлик қиларди. Радиотелеалоқа, кўпайтирувчи техника ва компьютерлардан эркин фойдаланишга йўл қўйилмасди. КПСС бор кучи билан ҳаммани ёрқин келажак ҳақидаги хом хаёлларга ишонтириш, халқ ва ҳокимият манфаатлари бирлигини уқтириб халқ фаоллигини оширишга ҳаракат қиларди: «халқ ва партия бир бутундир!». Ҳатто, КГБ 80-йиллар бошига келиб турли ҳуқуқшунос либераллар, демократлар, миллатчилар ва ҳоказоларни чегаралаш, лагер ва руҳий касалликлар шифохонасига жойлаш ёки мамлакатдан ҳайдаш чораларини кўрди ва унинг уддасидан чиқди.

КПСС бошланғич ташкилотлари ва уларнинг фаол таркиби «социализм афзалликлари», «социалистик демократия» ва «советча яшаш тарзи»нинг устунлиги, «коммунизм қурувчиси»ни тарбиялашни тарғиб қилишни кучайтирар, меҳнат коллективларини «жамиятнинг асосий ячейкаси»га айлантиришга ҳаракат қиларди. Ижтимоий бирлик манфаатлари учун тенглаштириш тенденцияларининг қўллаб-қувватланган тадбирлари ўтказиларди. Одамларга, уларнинг бутун ҳаёти ва фаолиятининг мазмуни «ёрқин келажак» учун хизмат деб тушунишларини уқтирардилар. «Совет халқи одамларнинг янги тарихий жамоаси» сифатида тарғиб қилинди ва унинг бирлиги учун ҳукумат кенг интеграция жараёнини, миллатлараро ва элатлараро никоҳлар ва руслаштириш сиёсатини қўллаб- қувватлар, элатлар ўртасидаги ўзига хосликни ҳамда фарқларни камситиб, уларнинг она тилини ўрганишларини ва ўз тилларида китоблар чоп этишни қисқартириб борди. Ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш ва илмий техника тараққиётини жадаллаштириш учун сиёсий бюро «иқтисодиёт иқтисодли бўлиши керак!» деб жар солар ва ишлаб чиқаришнинг экстенсив ўсишидан интенсив ўсишга ўтишига даъват қиларди. Барча бошқарув идоралари томонидан режалаштириш ва бошқарувни яхшилаш, энг янги соҳаларнинг, бригада ва корхоналарни хўжалик ҳисобига ўтказиш ва ривожланишини тезлаштириш, юксак технологияларни жорий қилиш ишчиларнинг ишлаб чиқаришдан манфаатдорлигини ошириш бўйича чоралар қабул қилинарди. Асосий эътибор импортга, қуролларни янгилаш учун юқори технологиялар яратишга қаратилди. Бутун мамлакат хўжалигини марказ бошқариб турар, республикалар ҳокимиятидагилар эса ўзларидаги ишлаб чиқаришнинг кўпи билан 15-20%ини бошқара олишарди, холос. «Улар Москвадан сўрамасдан туриб оддий мих қоқишни ҳам уддалай олишмайди»-уларнинг конституциясида «ёзилган» суверенитетини шундай баҳолар эди М.Горбачев. Аммо ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга муваффақ бўлинмади. 80-йилларга келиб эскирган асбоб-ускуналар улуши 40%дан

ошди. Энг янги машиналарни яратиш ва ишлаб чиқаришга жорий этиш учун СССРда АҚШдагига кўра 9-10 марта кўпроқ вақт сарф этиларди. Совет ишлаб чиқаришида энергия ва хом ашё сарфи Ғарбий Европадагидан 1,5-2 баравар кўп, аммо ишлаб чиқариш самарадорлиги бир неча баробар паст эди. Корхоналарнинг 25-30%и сурункали равишда даромад бўйича режаларни бажармас эди. Агросаноат комплексининг махсус тарзда ташкил қилинишига қарамасдан 70% га яқин колхоз ва совхозлар ҳатто совет ўлчовлари бўйича зарарига ишлар эди. 80-йилларнинг ўрталарига келиб, нефтнинг дунё бозоридаги нархлари пасайиши муносабати билан совет бюджети учун жуда муҳим бўлган нефт экспортидан олинадиган даромад ҳам анча қисқарди, Совет иқтисодиёти ҳарбийлигича қолаверди. Энг аввало, ҳарбий мақсадларда, стратегик хом ашёни қазиб олиш оширилар, тадқиқотларнинг 4Ғ5 қисми ҳарбий мақсадларда ўтказилар, янги ҳарбий технологиялар яратилар, ракеталар ва сунъий йўлдошлар учириларди. Аммо СССР бирор стратегик технология бўйича АҚШдан ўзиб кета олмади ва фақатгина бир неча йўналиш бўйича тенгликни сақлаб қола олди холос. «Улар - деб ёзади рақиблар ҳақида КГБ раҳбари В.Крючков - Совет Иттифоқини лазер технологиялари, авиация, ҳарбий-денгиз флоти, оддий қуролларнинг баъзи турлари бўйича анча ортда қолдиришди». СССР устунлиги у ёқда турсин, ҳатто ҳарбий стратегик тенгликни сақлаш имкониятидан ҳам маҳрум бўлди, АҚШ эса сифат жиҳатидан янги қуролни ишлаб чиқаришга киришди. Умуман, ишлаб чиқаришнинг йиллик ўсиш суръатлари 13,2 дан 10% гача пасая борди. Юксак технологиялар ўчоқлари яратилишидан қатьий назар, ишлаб чиқариш самарадорлиги бўйича у электрон ахборот ишлаб чиқаришга ўтган мамлакатлардан тобора ортта қолиб борди. Аҳолини давлат монополиясига асосланган эксплуатацияси чуқурлашиб борди. Меҳнатга ҳақ тўлаш унинг натижаларига умуман мос келмас эди ва ишчилар яратган даромаднинг тобора каттароқ қисми ижтимоий истеъмол фондлари томонидан меҳнат самарасига номутаносиб тарзда тақсимланарди. Энг малакали ва қобилиятлиларнинг бор маҳорат билан меҳнат қилиши

қизиқ бўлмай қолди, чунки уларнинг меҳнати жуда паст баҳоланар эди. «Умуман СССРда яхши ишлаш бефойда эди»,- деб гувоҳлик беради В.Павлов Юқори даражада ривожланган мамлакатларнинг «истеъмолчилар жамияти»дан фарқли ўлароқ СССРда фуқаролик товарларини ишлаб чиқариш билан саноатнинг атиги 10-15 %и банд эди. Бунинг натижасида мамлакатда 50 миллион аҳолига жон бошига ҳисоблаганда ўртача 9 м 2 яшаш жойи тўғри келган ва аҳолининг овқатланиши рацион нормаларидан ҳам 40- 30-20% камроқ бўлган. Дори-дармонлар ҳам етишмас эди. 80-йилларнинг ўрталарига келиб, ҳукуматнинг эътироф қилишича, аҳолининг 40 миллион нафари қашшоқ аҳволда яшаган. СССРда аҳолининг соғлиқ даражаси ва ўртача умр кечириши энг ривожланган мамлакатларга нисбатан анча ёмон эди. Ҳар йили 120 минг носоғлом болалар туғилардики, бу аҳоли генефони (наслий ақл-заковати)га катта зарар етказди. Нефтни экспорт қилишдан келадиган даромаднинг камайгани сабабли импорт қисқартирилди ва аҳолига зарур моллар танқислиги ошди, ҳукумат эса ўзининг харажатларини қоплаш учун пул эмиссиясини оширди. Бу нархларнинг кўтарилишига, олиб-сотарликнинг авж олишига ва ноқонуний корхоналар - «яширин иқтисодиёти»нинг фаоллашишига олиб келди. Экологик вазият ҳам тобора мураккаблаша борди, табиатнинг атом ва кимёвий чиқиндилар билан ифлосланишининг ҳақиқий кўрсаткичлари яширилар эди. Йиллик экологик талофотлар СССРда табиатни муҳофаза қилиш учун сарфланган харажатлардан 4-5 марта кўп эди. Экологик офат минтақалари сони 150 дан ошиб кетди. Орол денгизи қуриб борар, Байкал ва Ладога кўллари заҳарланди, мамлакатда истеъмол қилинадиган сувнинг 80% и зарур тозалик стандартига (меъёрий ўлчами) жавоб бермас эди. Буларнинг ҳаммасига қарамасдан СССРнинг ҳарбий харажатлари Улуғ Ватан Урушининг энг қизғин пайтидагидан ҳам кўпроқ эди. Совет раҳбарлари «дунё тарозиси палласига ўзининг кучли салоҳиятини қўйганлиги»дан мақтанишар эди. Сиёсий Бюро мамлакат захиралари

ҳисобидан Ангола, Куба, Никарагуа, Жанубий Яман, Ҳабашистон режимларини сақлаб туришга ва бошқа «дўстлар»га, ҳамда ўнлаб хорижий компартияларга миллиардлаб сўм ва долларни жўнатар эди. Унинг глобал даъволарини қондириш мақсадида ҳарбий база ва йўллар қурилиши учун ХХР билан чегара бўйлаб қўшин сақлаш учун катта харажатлар амалга оширилди. Юзлаб совет кема ва атом сув ости кемалари денгиз ва океанларни кузатиб юрарди. Юзлаб «йўлдошлар» рақибни назорат қиларди. СССРнинг бой берилган илгариги таъсирини тиклаш учун Сиёсий Бюро қарори билан 1979 йилнинг декабрида Афғонистонга совет ҳарбий интервенциясининг бошланиши кўп йиллик қон тўкишларга олиб келди. Унда 620 минг совет ҳарбийлари қатнашиб, 14,5 минг киши ҳалок бўлди, бундан бир неча баробар кўп киши ярадор бўлиб, катта микдордаги техника қўлдан бой берилди. Ўнлаб миллиард долларлар кўкка совурилиб миллиондан ортиқ афғонлар йўқ қилинди, аммо ғалабага эришилмади. Бу интервенция барча мамлакатларда норозилик уйғотди. Муваффақиятсизликлар ва обрўнинг тўкилишидан ғазабга келган совет милитаристлари қуролли кучларни кўпайтиришни талаб қилишар, огоҳлантирувчи ядро зарбаси ғоясини қўллаб-қувватлар ва «бутун мамлакатни ҳарбий лагерга айлантириш»га интиларди. 1984 йилда учта «оператив-стратегик театрлар»да Ғарбий, Жанубий ва Узоқ Шарқ бош қўмондонликлари тузилди. Совет раҳбарияти на ХХР билан алоқаларни яхшилашнинг, на Европа мамлакатларидаги «реал социализм»ни, Осиё, Африка ва Лотин Америкасидаги дўстона тузумларни мустаҳкамлашнинг, на халқаро тинчликни сақлашнинг ва на парчаланиб бораётган жаҳон коммунистлар ҳаракатида ўз гегемониясини тиклашнинг уддасидан чиқа олди. СССР ичидаги ижтимоий-сиёсий вазият кескинлаша борди. Аҳолининг мамлакат раҳбариятига нисбатан ишончи йўқолди. Кўпчилик социализмга содиқ қолсада, аммо ҳар бир киши ўз фойдаси нуқтаи назаридан амал қилар, иккилама стандарт асосида ҳаёт кечирарди. Кўпчилик мослашиб туриб

инсоний ор-номус ва эркинликни тинчлик ва майда имтиёзларга, фуқаро жавобгарлигини оддий, аммо нисбатан барқарор маишатга алмаштирди. Бунда хўжаликда банд бўлганлар асосий қисми учун ишдан қониқмаслик, паст интизом, иш вақти ва ускуналардан нотўғри фойдаланиш, маҳсулот сифатига бефарқлик, қўшиб ёзишлар билан «пул ишлаш»га ва маошни талон-тарож қилиш йўли билан тўлдиришга интилишлар хос бўлди. Социологларнинг аниқлашларича, мамлакатнинг атиги 15-17% меҳнаткашлари виждонан меҳнат қиларди. Тузум камчиликлари ва дардларидан ўз мақсадлари йўлида фойдаланувчилар кўпайиб борди. Жиноятчилик катта суръатлар билан ўсарди. Ичкиликка суяниб қолган ва ҳафсаласи пир бўлганлар сони ошиб кетди. Ичкиликбозлик умумхалқ одатга айланди. Мажбурий миграция ва иш характеридан, маошдан норозилик натижасида йиллик ишчи кучининг ташқарига оқиб кетиши ишда бандларнинг 25-30%ини ташкил этди. Шу билан биргаликда корхона ва идораларда иш вақтининг 15-20%и бекорга сарфланар, миллмонлаб қалбаки иш билан бандлар бўлиб, аҳолиси зич жойлашган Жанубий минтақаларда иш топа олмаётган ишга лаёқатлилар сони ортиб борди. Бутун мамлакат бўйича онгсиз оммавий давлат монополиясига асосланган эксплуатация ва ишчи-ходимларнинг бевосита манфаатларини поймол қилишга нисбатан норозилик авж олиб борди. Ҳукумат уни фуқаролар ҳаётини маъмурий чеклаш орқали бартараф қилишга уринди, аммо бу кутилган натижани бермади, балки қоғозбозликни янада кучайтирди. Раҳбариятининг барча бўғинларида хато ва қийинчиликларни яшириш, тартибсизлик ва масъулиятсизлик, коррупция ва порахўрлик орқали мансабпарастлик касалига гирифтор бўлиши кучайдн. Олий раҳбариятнинг таъсири ҳам пасайди, чунки, у Андропов эътироф этишича, Совет жамиятини яхши билмас эди. Бажариш учун ҳеч қандай маблағ ва воситалар бўлмасада буйруқлар тез-тез берилиб турар, бажарилиши мумкин бўлганлари ҳам бажарилмас эди. Бундан ташқари, ташвиш билан Горбочев тан олганидек,

«бутун тузумда» лаганбардорлик, хўжакўрсинчилик, шахсий алоқалар ва турли раҳбарлар атрофида турли мафия (клон)лар ҳукмрон эди. Аҳолининг энг фаол қисми ўзгаришга моил эди. Шунинг учун Андропов мамлакатда душманона кайфиятдаги юз минглаб одамлар бор ва тузум қотағонлар уюштиришга мажбур деб ҳисоблар эди. Бу одамлар турлича ҳаракат қилишарди. «Ленинча ғоялар»га қайтишга даъват этишарди, қатоғонлар туфайли ярим унутилган ва йўқолиб бўлган ўз элатлари фуқароларини ёки тили ва маданиятининг эркинликларини ҳимоя қилишарди. Тузум жиноятларини фош этишни ва либерал қадриятлар - инсон эркинлиги ва ҳуқуқларини ҳимоя қилишни талаб эттиришарди. Диний эркинликни талаб қилишарди, қуролланиш пойгасига ва Совет интервенцияларига нисбатан норозилик баён қилишарди. Усталик билан амалга оширилган таъқиблар ва қатағонларга қарамасдан, Ю.Орлов, С.Ковалев, В.Буковский, В.Черновил каби қўрқмас кишилар, деярли ҳамма республикалардаги йирик марказларда, ҳамда чет элда фаолият кўрсатишарди. Уларнинг чиқишлари, мамлакат ичида яширин тарзда бўлса ҳам, кенг халқаро таъсирга эга бўлиб, Совет тоталитаризмига қарши кучларнинг бирдамлигини оширишга хизмат қилди. А.Солженициннинг «Гулаг Архипелаги» китоби ва академик А.Сахаровнинг мавжуд тузум ва унинг агрессиясига қарши норозиликлари СССР ҳақидаги хом хаёлларга қақшатқич зарба берди. Тарқоқ норозилик баён қилиб чиққанлар гуруҳлари кўп эмас эди, аммо бутун мамлакат бўйича норозилар-диссидентлар (уларни шундай аташарди) сони 250 мингтага етарди. Уларнинг ўз мақсадларига эришиш йўллари турлича ва ўта абстракт (хаёлий) эди. А.Амальрик каби СССР парчаланишини олдиндан билганлар жуда кам эди. Аммо улар унинг халқлари шарафини фидоийлик билан ҳимоя қилишарди. Уларнинг чиқишлари ва аҳолининг пассив қаршилиги ҳамда норозилигининг ўсиши тоталитар (мустабид) режимни эговларди. Қийинчиликларнинг ўсиб бораётганини эътироф этган Ю.Андрапов: «биз

бундай қийин вазиятда муаммоларни бир уринишда ҳал этолмаймиз, агар биз барча йўлларни очсак ва халқ ўз бахтсизлик ва норозиликларини тўкиб соладиган бўлса, бу оқим бизни ютиб юборади ва биз уни тўхтата олмаймиз»-деган эди. Инқирозга энди бепарволик билан қараб бўлмасди, аммо уни қандай бартараф қилиш кераклигини ҳам ҳеч ким билмас эди.

Адабиётлар : 1. Новейшая история стран Европ ы и Америки XX век. Частъ 2 (1945-2000) М., 2001. 2. З.Р.Нуриддинов “Ғарб мамлакатларининг энг янги тарихи” (1939-1971). Т., 1976 й. 3. Г.Ҳидоятов, Х. Ғ уломов. Всемирная история стран Западной Европы и Америки. (1946-1995). Т. , 1999 й. 4. Новая и новейщая история. 1990 й. № 5. 5. Криговуз И.М. Крушение “реального социализма” в Европ е и судьбы освобод н вшихся народов. М. , 2001. 6. Мосририр. Осень-93. Хроника противостаяния. М., 1995.

O'xshashlar

Урушдан кейинги даврдаги халқаро муносабатларда Франциянинг ўрни

Иккинчи жаҳон урушидан кейинги даврда АҚШ

Янги даврда Франциянинг ривожланиши

Франциянинг янги даврда конституциявий ривожланиши

Иккинчи жаҳон урушидан кейинги йилларда европа ва Америка мамлакатлари