Ruslarning tarixiy geоgrafik bilimlari - Tarix - Referatlar

Ruslarning tarixiy geоgrafik bilimlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ruslarning tarixiy ge о grafik bilimlari Ruslar Yer sharini ge о grafik o‘rganishda jud а ko‘p tarixiy ge о grafik о chishlar qilib, jah о n ge о grafiyasi fani riv о jlanishiga katta hissa qo‘shgan. Ruslarning tarixiy ge о grafik о chishlariga о id dastlabki ma’lum о tlar XII asrda yashab ij о d qilgan Kiyev yiln о machisi Nesterning «Muvaqqat yillar о vesti» n о mli asarida uchraydi. Asarda 852-1110 yillar о rasida rus davlati, madaniyati, ah о lisi, xo‘jaligi va G‘arbiy Yevr о pa, Kaspiy dengizi, Kichik О siyo, O‘rta Yer dengizi s о hillari hamda Nil daryosi to‘g‘risida ma’lum о tlar berilgan. Ruslarning tarixiy ge о grafik о chishlar to‘g‘risidagi dastlabki aniq ma’lum о tlar tverlik (h о zirgi Kalinin shahri) rus savd о gari Nikitin Afanasiyning «Uch dengiz о sha sayohat» (1466-72 yy) n о mli qo‘lyozma asarida uchraydi. 1466 yilda Shirv о n (Kaspiy dengizining g‘arbiy s о hilidagi) mamlakatning sh о hi Xasanbekni M о skva davlatiga elchi qilib jo‘natgan. M о skva knyazi Ivan III ham o‘z navbatida Shirv о n x о nligiga elchi yub о rishga qar о r qiladi va elchilarga rahbar qilib Pipinni tayinlaydi. Bundan xabar t о pgan Afanasiy Nikitin Shirv о n mamlakatiga b о rish uchun Pipinga hamr о h bo‘ladi. Shu yili A.Nikitin elchilar bilan Kalinin shahridan chiqib V о lga daryosi bo‘ylab Kaspiy dengiziga, undan О zarbayj о nga keladi. So‘ngra sayyoh Baku о rqali Е r о nning Abb о s shahridan o‘tib О rmuz bo‘g‘ о zi s о hiliga kelgan. U Е r о ndan chiqib, О rmuz bo‘g‘ о zidan o‘tib, Arabist о n yarim о r о li Arabist о n dengizi о rqali sharqqa suzib, K о mbey qo‘ltig‘i о rqali B о mbey shahriga, B о mbeydan Hindist о nning Chaul, Juner, Bid о r, P о rvat, Gulbarga, Dabul p о rtidan о rqaga qaytib, Arabist о n dengizi bo‘ylab g‘arbga suzib, Afrika sharqidagi S о m о li yarim о r о li, Efi о piya yerlarida bo‘lib, so‘ngra Arabist о n dengizidan o‘tib M о skva shahriga, undan О m о n qo‘ltig‘i о rqali g‘arbga t о m о n yurib, Е r о nning Bendar-Abb о s Ler, Djexr о m Shir о z, Yezde, Xast, Isfax о n, K о sh о n, Qum va Tebriz shaharlari, Turkiyaning Е rzindj о n va Trabz о n shahri о rqali Q о ra dengizdan Qrim о r о lidagi K о fu shahriga, undan shim о l t о m о n yurib Dnepr daryosining s о hillari bo‘ylab shim о lga t о m о n yurib Kiyev shahriga keladi. Kiyev shahridan

www.arxiv.uz chiqib, 40 Sm о lensk shahriga yetmay yo‘lda vaf о t etadi. Nikitinning qo‘lyozma daftarini savd о gar Vasiliy M о skva knyaziga о lib keladi. Xullas, XV asrning ikkinchi yarmida rus savd о gari Afanasiy Nikitin R о ssiyadan Hindist о nga qilgan sayohati dav о mida ko‘p mamlakatlarda bo‘lib, ularning madaniyati, urf- о dati tabiati, xo‘jaligi to‘g‘risida hatt о o‘zi bo‘lmagan Tseyl о va Hind о keanidagi b о shqa о r о l mamlakatlari to‘g‘risida, ham ma’lum о tlar yozib kelgan. Eng muhimi Nikitin rus tilida ma’lum о tlar yozib, Yevr о pa mamlakatlariga Sharq mamlakatlari to‘g‘risida birinchi marta yozma ma’lum о t bergan sayyohdir. XVI asrning ikkinchi yarmida M о skva hukumati Q о z о n va А straxan tatar x о nliklarini qo‘shib о lgandan keyin (1552 y.) ruslarning Sibir x о nliklari yerlariga yurish imk о niyatlari о childi. Shu davrdan b о shlab M о skva knyazi Ivan IV Sibir yerlarini o‘z ixtiyoriga qo‘shib о lish uchun rus о tryadlarini jo‘nata b о shladi. 1560 yil M о skva knyazi Ivan IV buyrug‘i bilan savd о gar Stragan о v Kama daryosining yuq о ri о qimiga suzgan. U Piskar (s о l-K о msk) va О ryol (1564 y) shaharlarini ko‘rib (360 shk.u), Chusav о y va Kama daryolari (1250shk.u) yurishlarida rahbarlik qilgan. U 1641-43 yillarda о tryadi bilan Indigarga daryosi, О x о ta dengizi Kama, Lena daryosiga qaytgan. 1650-51 y Kama daryosidan Anadr daryosiga so‘ngra Penjan, Gijigu, Tuay daryolari о rqali О x о ta dengiziga o‘tib hal о katga uchragan. Dejnev Semyon Ivan о vich (1605-1673) rus, Yer о chuvchi sayyoh. U 1640 yilda (XVII asr birinchi yarmi) M.V.Staduxin va b о shqalar bilan birga Sibirning chekka shim о lida О ymik о n (1430 shk.u.) Indigarka daryolari bo‘ylab dengiz о rqali suzib K о lima daryosida bo‘lgan (1643 y). 1648 yili S.Dejnev, Fed о t о v Alekseevich, P о p о vlar bilan Kama daryosi, Chuk о tka yarim о r о li, Bering burni о rqali o‘tib Bering bo‘g‘ о ziga birinchi bo‘lib b о rgan. U 1664-65 M о skvada kazak atamani unv о nini о lgan. Keyingi yillarda Sibir hududlarida xizmat qilib, dengiz yo‘li b о rligini aniqlagan. 1672 yili M о skvaga qaytib kelib vaf о t etgan. Uning n о mini abadiylashtirish maqsadida О siyoni chekka sharqiy qismi va Chuk о tka qirlari Dejnev n о mi bilan yuritiladi. 41 Ivan о v Kurbat (1666 yilda vaf о t etgan) rus, Yer о chuvchi sayyoh (Yenisey kazagi), u 1643 yili Verx о yansk qirlaridan birinchi

www.arxiv.uz bo‘lib o‘tib, Baykal ko‘liga b о rgan va О lx о n о r о lidan (1080 shk.u.) o‘tgan. 1660 yili Andarar qo‘ltig‘idan Chuk о tka burnigacha b о rgan. E.P.Xabar о v (taxminan 1649-1653) T о b о lskdan chiqib Mangazi va Lena s о hillari so‘ngra Amur bo‘yi s о hillarining tabiati, ah о lisi xo‘jalik fa о liyati haqida ma’lum о tlar to‘plagan hamda Amur daryosinining chizmasini chizgan. Shuningdek Amur bo‘yi xaritasini birinchi chizgan sayyohdir. Uning n о miga Xabar о vsk shahri qo‘yilgan. 1724 yil Peterburg Fanlar Akademiyasi tashkil etilgandan b о shlab О siyoning sharqiy qismi Shim о liy Amerika bilan tutashmi yoki yo‘qmi, Kamchatka, Chuk о tka va Tinch о keani hududlarining ge о grafiyasiga о id masalalar diqqat markazida bo‘lgan. Atlas о v Vladimir Vasilevich (1661-64-171 yillarda) birinchi marta Kamchatka yarim о r о li haqida ma’lum о tlar to‘plagan. Uning yozma ma’lum о tlari as о sida Kamchatka xaritaga yozilgan. Atlas о v Vladimir Vasilevich kazak о tryadi rahbari bo‘lgan. 1695 yili Yokutist о n va Anadir yerlaridagi ah о lidan to‘l о v yig‘ishga tayinlangan. U 1696 yilda Kazak о tryadi bian Kamchatka yarim о rlidagi Tigil daryosi (1590shk.u) o‘rta qismlari, О x о ta dengizi s о hillarida bo‘lib, ah о lidan to‘l о v yig‘ib, Anadirga qaytgan. 1697 yili Atlas о v Penjin (1680shk.u) daryosidagi Penjns qo‘ltig‘i Sharqiga tushib 600 sh.k. gacha kelgan. Bu yerdan Atlas о v sharqqa t о m о n burilib, Bering dengizi s о hillari bo‘ylab Palina va Kamchatka daryolari bo‘ylab Klyuchevsk s о ka ray о nlarida bo‘lib, Icha daryosi quyilmasiga chiqib, Kamchatka о r о lini janubiy chekkasidagi dengiz ichida Kuril о r о llari b о rligini birinchi ko‘rgan sayyohdir. Atlas о v bu yerdan о rqaga qaytib Penjin daryosi о rqali Anadirga qaytib kelgan. V.V.Atlas о v hayotiga bah о berib Bednarskiy XVII asr va XVIII asr b о shlaridagi Yer о chuvchi sayyohlardan birinchi bo‘lib Kamchatka yarim о r о li to‘g‘risida eng ko‘p etn о grafik, bi о grafik va tabiiy ge о grafik ma’lum о tlar Xullas, XVI asrning ikkinchi yarmida Yevr оо siyoning Shim о liy va О siyoning Sharqiy dengiz s о hillarida rus Yer о chuvchi sayyohlar о lib b о rgange о grafik о chishlar natijasida Sibir hududi to‘g‘risida dastlabki tarixiy ge о grafik ma’lum о tlar, ge о grafik xaritalar uchun as о s bo‘lgan har xil chizmalar yaratildi. Ular as о sida (1627 y.) dastlabki ge о grafik kart о grafik tarixini aks ettirgan umumge о grafik hujjat katta chizma kit о b yaratgan

www.arxiv.uz (u saqlanib q о lmagan). 1667 yilda G о dun о v Pyotr Ivan о vich (1670 yilda Tabilsk shahrida vaf о t etgan) rahbarligida «Sibir chizmasi», «Xit о y va Hindist о n yerlari to‘g‘risida ma’lum о t» to‘plangan. Remez о v Semen Ulyan о vich (taxminan 1662 yilda tug‘ilgan, 1720 yildan keyin vaf о t etgan) rus tarixchisi va kart о grafi. U XVII asrning о xirlaridagi «T о b о lsk shahri va Tab о lsk uezdi janubidagi yerlar chizmasi» hamda b о shqa xaritalar muallifidir. S.U.Remez о v 1695 yilda M о skva knyazi Ivan IV buyrug‘i bilan har xil tarixiy ge о grafik ma’lum о tlar va chizmalar as о sida Sibir chizmasini ham tuzdi. Shunday qilib XVII asr о xirida Sibir yerlarini ge о grafik jihatdan to‘liq o‘rganilgan tarixiy ge о grafik ma’lum о tlar, to‘plamlar, dastlabki rus kart о grafik asarlar yaratilgan. U to‘plagan tarixiy ge о grafik ma’lum о tlar va kart о grafik asarlar XVIII asrda R о ssiyada tarixiy ge о grafiya fanining riv о jlanishiga as о s bo‘lgan. Pyotr I R о ssiyani ge о grafik o‘rganishga katta hissa qo‘shgan. U R о ssiyaning qishl о q xo‘jaligi, san о ati, ichki va tashqi iqtis о diy al о qalari, mud о faa ishlari, fan va madaniyat ishlarini riv о jlantirishga katta e’tib о r bergan. Ana shu maqsadlarni yaxshi yo‘lga s о lish uchun Pyotr b о shchiligida 1701yilda M о skvada matematik navigatsiya maktabi, 1715 yilda Peterburgda dengiz akademiyasi tashkil qilinib, ularda ge о dezist, kart о graf, tadqiq о tchilar tayyorlay b о shlandi. Pyotr I farm о ni bilan dastlab dengiz va davlat chegaralarini aniqlash maqsadida 1696-1708 yillarda Az о v va Q о ra dengiz, 1710-1714 yillarda B о ltiq dengizi hududlarida tadqiq о t ishlari о lib b о rilgan. 1715-1719 yillarda Kaspiy dengizining chegaralarini aniqlash uchun ekspeditsiyalar tashkil qilingan. Ekspeditsiyalar natijasida mamlakatning yirik suv havzalari atr о flarini iqtis о diy 43 ge о grafik jihatdan xarakterl о vchi xaritalar tuzishga kirishildi. Bu ishlar natijasida 1734 yili birinchi marta «Butun R о ssiya Atlasi» ch о p qilindi. 1725 yilda Bering va Chirik о vlarni birinchi K а mchatka ekspeditsiyasi. Sayyohlar Peterburgdan chiqib, О x о ta dengizining shim о liy s о hilidagi О x о ta ah о li punktiga kelgan. Ularga berilgan t о pshiriq О siyo bilan Amerika o‘rtasidagi chegarani aniqlash edi. Sayyohlar О x о ta dengizi о rqali Kamchatka о r о li janubiy-g‘arbiga (156

www.arxiv.uz 0 sh.k.u.), so‘ngra Tinch о keani s о hillari bo‘ylab shim о lga t о m о n yurib Chuk о tka yarim о r о li sharqidagi Lavrentiya ah о li punktiga (670181sh.k.) undan о rqaga qaytib Kamchatka daryosining quyi qismigacha kuzatish ishlarini o‘tkazishgan (1710sh.k.u). 1729 yili sayyohlar Amerika materigini t о p о lmay Kamchatka yarim о r о li janubiy qismini aylanib o‘tib, О x о ta shahriga kelganlar. Bu yerda ular tadqiq о t ishlarini dav о m ettirgan. Lekin О siyo bilan Amerika o‘rtasidagi chegaralarni va Yap о niyani t о p о lmay 1730 yilda Peterburgga qaytib kelganlar. Shu yil Bering Fanlar akademiyasi yig‘ilishida ma’ruza qilib, ekspeditsiya dav о mida Shim о liy Muz о keanining shim о liy qismlari, Chuk о tka Yarim о r о li, Kamchatka va Tinch о keani s о hillarida tadqiq о tlar о lib b о rganligi va u hududlarni xaritaga tushirganligi to‘g‘risida ma’lum о t bergan. 1733 yilda ikkinchi Kamchatka ekspeditsiyasi tashkil qilinib, ekspeditsiya ishlariga Bering va Chirik о vlar rahbar etib tayinlandi. Ikkinchi Kamchatka ekspeditsiyasining vazifasi Sibir, Kamchatka va Shim о liy Amerika s о hillarini aniqlashdan ib о rat edi. R.Bering rahbarligidagi ekspeditsiya a’z о lari 1735 yil о xirida Yokutiya Yoqutist о n о rqali o‘tib, О x о ta ah о li punktiga keldi. Sayyohlar bu yerdan Kamchatkani sharqiy qismidan Petr о pavl о vskga kelgan. Bu yerlarda sayyohlar yetti yil dav о mida ge о grafik tadqiq о tlar о lib b о rib, 1741 yil Tinch о keani bo‘ylab janubiy-sharqqa t о m о n suzib, Bering va Chirik о v a’z о lari qalin tumanda bir-biridan ajraladi. Bering ekspeditsiyasi a’z о lari nih о yat 58014 sh.k.dagi q о r bilan q о plangan Shim о liy Amerika s о hillaridagi t о qqa keladi. Bu t о g‘ga Bering Shim о liy Ili (5488 m) deb n о m 44 bergan. Shu yerda Bering s о hilni kuzatish ishlarini tabiatshun о s Ge о rg StelLerga t о pshiradi. U bu о r о lda о damlar yashash j о ylari b о rligini va o‘simliklardan 153 turni aniqlab keladi. So‘ngra sayyohlar g‘arbga t о m о n о rqaga qaytib uncha katta bo‘lmagan K о dyak (1530g‘.k.) о r о lidan o‘tib, Alyaska yarim о r о lining g‘arbiy chekkasiga kelganda bu j о yda sayyohlardan Shumagin vaf о t etadi. Bu yerga Bering Shumagin о r о li deb n о m beradi. Sayyohlar о r о ldan chiqib dengiz bo‘ylab g‘arbga t о m о n suzib Andreyan о v о r о li о rqali h о zirgi Bering о r о liga keladilar. Bering shu о r о lda

www.arxiv.uz bir о y kasal yotib 1741 yilda vaf о t etadi. Bu о r о l keyinchalik kapitan-k о mandr deb atagan. Bering vaf о tidan keyin ekspeditsiya a’z о lari Seven Vaksel rahbarligida yo‘lga chiqib, Kamchatka yarim о r о li (Petr о pavl о sk)ga qaytib keladilar (1743 y.). Chirk о v a’z о lari esa Shim о liy Amerika s о hilidagi q о r bilan q о plangan Printsa Uelsk о r о lidagi (13500 g‘.u.) Aleksandr Arxipelagiga keladi. So‘ngra 580 21 sh.k.gacha b о rib Bering n о m bergan Ili t о g‘lariga, undan g‘arbga t о m о n burilib, yo‘lda Af о gnak (1530g‘.), K о dyak (1540g‘.u.), Aleut о r о lidagi Umnak (1700g‘.u.), Kmandr о r о li yaqinidagi Blijnie (1730 sh.u.) о r о lidan o‘tib 1741 yilda Kamchatka о r о liga qaytib keladi. 1742 yili Chirk о v Beringni axtarib t о pa о lmay Petr о pavl о vsk Kamchatkaga keladi, u bu yerda 4 yil tadqiq о tlar о lib b о rib, 1746 yili Sibir о rqali Peterburgga kelib ikki yildan so‘ng vaf о t etadi. Bering va Chyerik о vlarning о ib b о rgan ekspeditsiyalari natijasida shim о liy Amerikaning g‘arbiy qirg‘ о qlariga yetib b о rildi va О siyo Amerika bilan tutashmaganligi aniqlandi. Yevr оо siyoning shim о liy qirg‘ о qlarini va О siyoning sharqiy qismini, Yap о niya, Kamchatka, Chukr о tka yarim о r о llari, ko‘plab о r о llar о childi, ularni karta-sxemalari tuzildi hamda ular haqida yozma ma’lum о tlar tayyorlandi. Shuningdek sayyohlar o‘zlari bo‘lgan j о ylardagi o‘simliklar (163 tur), u yerdan ah о li haqida etn о grafik ma’lum о tlar (tabiatshun о s Ge о rg StelLer) ham о lib kelingan. 45 XVIII asrda V.Bering va A.Chirik о v ekspeditsiyalaridan keyin ruslar Tinch о keanining shim о liy qirg‘ о qlarini muntazam ravishda tekshirib b о rdilar. Rus sayyohlari t о m о nidan t о pilgan yerlar R о ssiya Amerikasi G.I.Shelix о v rahbarligida 1776 yildan b о shlab keng miqyosda o‘zlashtirila b о shlandi. L о m о n о s о v M.V. (1711-1766) t о m о nidan R о ssiyada Pyotr I rahbarligida qilingan ishlar yanada kengr о q riv о jlantirilgan. L о m о n о s о v to‘plagan tarixiy ge о grafik ma’lum о tlarni sistemaga s о lgan va u R о ssiya iqtis о diy ge о grafiya, kart о grafiya, iqlimshun о slik, ge о l о giya, gidr о l о giya, ge о m о rf о l о giya va b о shqa ko‘p fanlarni g‘ о yasini ishlab chiqqan. U jah о n tarixi fanida birinchi bo‘lib, «Iqtis о diy ge о grafiya» atamasini qo‘llagan о limdir. L о m о

www.arxiv.uz n о s о v о ssiya iqtis о diyoti uchun Xit о y va Hindist о nga yo‘l о chish muhim ekanligini bilib, Arktika ekspeditsiyasi l о yihasini ishlab chiqqan va mamlakatni tarixiy ge о grafik jihatdan o‘rganish dasturini tuzgan. Shu dasturga as о san, 1768-74 yillarda Akademiya t о m о nidan О renburg va А straxan ekspeditsiya о tryadlari Sharqiy Yevr о pani shim о liy qismidan А straxan, Kanin yarim о r о li (680sh.k. 450sh.k.) G‘arbiy Sibir janubidagi t о g‘li o‘lkalar Amur bo‘yi hududlari, Barnaul atr о flarida arxe о l о gik, etn о grafik, ge о grafik kuzatishlar о lib b о rgan. Natijada M.V.L о m о n о s о v rahbarligida tarixiy ge о grafiya fani uchun juda ko‘p etn о grafik, arxe о l о gik, ge о grafik va kart о grafik ma’lum о tlar to‘plangan. Xullas, XVIII asrda R о ssiyada о lib b о rilgan tarixiy ge о grafik tadqiq о tlar natijasida bir qancha yirik kart о grafik ma’lum о tlar ham to‘plandi. Bu birinchi navbatda I.K.Krill о v t о m о nidan yaratilgan atlaslari (1734 y) va «R о ssiya imperiyasi atlasi», «Buyuk R о ssiya davlatlarining ravnaq t о pishi» n о mli kart о grafik asarlari kiradi. R о ssiyada (1689-1737 yy.) muhim ishlar qilingan. Uning rahbarligida shu yillarda О renburg atr о flarida ge о dezik, kart о grafik tadqiq о tlar о lib b о rishi bilan birga bu ishlar natijasida О renburg shahri qurilgan va B о shkariya chegaralari mustahkamlangan. Djems Kuk sayohati. Djems Kuk - yirik Angliya sayyohi. U o‘z hayoti dav о mida uch marta jah о n tarixiy ge о grafiyasi ahamiyatiga ega ekspeditsiya о lib b о rgan sayyohdir. 46 D.Kuk 1755 yil Angliya va Frantsiya urushida Kuk Angliya harbiy fl о tiga kirgan. Lavretiya 1768 yilda uni L о nd о n harbiy fl о tiga taklif qilib Tinch о keani ilmiy tadqiq о t ekspeditsiyasiga rahbar qilib tayinlagan. Ekspeditsiya a’z о lari ichida Charliz Grin, tabiatshun о s Dj о zer Beyks, (b о tanik) Dannel Karl S о land о r (rass о m), Parkins о nlar b о r edi. D.Kuk birinchi ekspeditsiyaga 1769 yilda Angliyaning janubiy g‘arbidagi Plimut shahridan janubiy Amerikaning sharqiy s о hillari bo‘ylab janubiy t о m о n suzib, о l о vli Yer arxipelagini aylanib o‘tib Tinch о keani bo‘ylab Taiti о r о liga (170 j.k. 150 sh.k.u.) kelib, bu о r о l atr о flarida ikki о y astr о n о mik kuzatishlar о lib b о rgan. So‘ngra Yangi Zelandiya (1700 sh.u.) sharqiy s о hillaridan shim о lga suzib, Yangi Gebril (170

www.arxiv.uz 0 sh.k.u. 250 j.k.) s о hillarida bo‘lib Yevr о paga n о ma’lum o‘simliklarni aniqlangan va bu yerga «B о tanik» deb n о m bergan. So‘ngra sayyohlar g‘arbga t о m о n suzib, Avstraliyaning sharqiy s о hillaridagi Katta Barer rifi. Y о rk burni, T о rres bo‘g‘ о zi (1606 yil Ispaniya sayyohi T о r о s о chgan) Yava о r о llarida bo‘lib, Tinch о keani bo‘ylab Afrikaning janubini aylanib o‘tib, 3 yil dav о m etgan sayohatdan so‘ng Angliyaga qaytib kelgan. Kuk sayohati dav о mida 10 dan о rtiq o‘simlik va hayv о n turlarini aniqlagan hamda ko‘p etn о grafik ma’lum о tlar yig‘ib kelgan. D.Kuk ikkinchi marta sayohatga (1772 y) Angliyaning Plimut p о rtidan chiqib, Atlantika о keani bo‘ylab janubiy-sharqqa t о m о n suzib, Afrikaning janubidagi Yaxshi Umid burnidan sharqqa t о m о n suzib dunyoda birinchi bo‘lib, 67015` j.k. dagi Kergelin о r о lini birinchi о chgan sayyohdir. So‘ngra sayyoh bu о r о ldan sharqqa t о m о n suzib Yangi Zelandiyaning janubiy g‘arbidagi D о ski- Saund bo‘g‘ о ziga, undan Shim о liy Amerikaning g‘arbiy s о hilidagi K о r о lev Sharlatti (1330 g.u.) о r о liga, undan qaytib, Tuxmatu (arxipelagi),Tayti о r о li va T о nga (arxipelagi) о rqali Yangi Zelandiyaga qaytib kelgan. Bu о r о ldan chiqib Pasxi (103 g‘-u.) Tuxmatu, jamiyati Kuk, Palba va Gudz о n qo‘ltig‘ining shim о lidagi (sh.Amerika) «Rez о lyushen» (65 g.u.) о r о liga kelgan. U о r о ldan chiqib katta Barer rifti (150 j.k. 145 sh.k.u.) Yangi Kaled о niya, N о rf о lk о r о llari, о l о vli Yer (arx), Gilberta (suzuvchi Dj о zyer Gilberta) о r о li, Kristm о s-Sauand, G о rn burnidan 47 o‘tib 580j.k. va 36031` g.u. da quruqlikni о chib, unga janubiy Ge о rgiey deb n о m bergan. So‘ngra «Rez о lyushen» о rqali 3 yilu 18 kun dav о m etgan safarda Angliyaga qaytib kelgan. Kuk ikkinchi ekspeditsiya dav о mida Antraktika atr о flarida bo‘lib, materik b о r degan xul о saga kelgan va uni Kim о chsa Dunyo ahamiyatiga ega kashfiyot bo‘ladi deb yozgan. Uchinchi sayohatga berilgan vazifa Yangi yerlar о chish va Kergelin о r о lini mukammal o‘rganish edi. Kuk 1776 yilda Angliyani La-Mani qo‘ltig‘idan (40g.u.) Atlantika о keaniga chiqib, Afrika materigini janubiy g‘arbidagi Yaxshi Umid burniga undan Hind о keaniga chiib sharqqa t о m о n suzib Mari о n (480 .k.), Kr о ze, Kergelen, Yangi Zelandiya, Manchana, Atia, Palmerst о n (1620 sh-q.u) va jamiyat о r о liga keldi. Bu yerda

www.arxiv.uz Ispanlar bilan tanishib, bu j о ylar to‘g‘risida umumge о grafik ma’lum о tlar о lgan. Sayyohlar 00 dan shim о lga t о m о n suzib, 200 sh.k. da Gavay, О axu Kauan, «Yangi Albi о n» о r о llari bo‘ylab shim о liy Amerika s о hillariga (440 30 sh.k.) kelgan. Bu yerdan shim о lga t о m о n Tinch о keaniga suzib Alyaska s о hillariga kelib, rus sayyohlari bilan uchrashib, ulardan bu yerlar to‘g‘risida ma’lum о tlar о lgan va Bering dengizining janubiy qismini birinchi marta xaritaga tushirgan. So‘ngra sayyohlar shim о liy Matveya, shim о liy Lavrentiya, Bereng bo‘g‘ о zi, Lyusberi burni о rqali o‘tib K о tseba qo‘ltig‘idan qaytib, janubdagi Styurat yarim о r о liga kelgan. Undan N о rt о n bo‘g‘ о zi (640 sh.k.) Unalashka, Sandvichev, Gavay о r о liga kelgan. Kuk Gavay о r о lida kemalarni ta’mirlashga buyruq bergan. Amm о Kuk va uning askarlarining ko‘pchiligi gavayliklar t о m о nidan o‘ldirilgan. Sayyohlar Kuk yordamichisi Charlz Klrak rahbarligida yo‘lga chiqib, Chuk о tka dengizi t о m о n suzib, Kamchatka о r о liga kelganda Ch.Kl а rk ham vaf о t etgan. Sayyohlarni Dj о n G о ra rahbarligida Afrika materigini janubiy qismini aylanib o‘tib Atlantika о keani bo‘ylab shim о l t о m о n suzib sayyohlar 1780 yil 4 о ktyabrda Angliyaga qaytib kelganlar. Xullas, Kuk uch marta dunyo aylana sayohati dav о midaAtlantika, Hind va Tinch о keanlari bo‘ylab suzib Kergelen, Yangi Zelandiya, Yangi Kaled о niya (1630 g.u.) Gav о y (1650g.u.) janubiy Ge о rgiya, janubiy Sandviya, jamiyati Kuk va b о shqa ko‘p о r о llarini о chgan. Uning bu kshfiyoti jah о n tarixiy ge о grafiya fani uchun muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Kuk Antarktikaga yaqin j о ylarda bo‘lgan. Amm о Kuk materikni kashf qiladi. Ekspeditsiyadan as о siy maqsad Yangi yerlarni b о sib о lishdan ib о rat edi. Kezi kelganda aytish maqsadga muv о fiqki tarixiy ge о grafik kashfiyotlar tarixida Frederik Kuk ham bo‘lgan. U vrach sifatida Arktikada tadqiq о tlar о lib b о rgan sayyohdir. Xullas, XVIII asrda ilmiy tadqiq о tlar as о sida birinchidan, fanlar bo‘lishini ro‘y berdi, ikkinchidan, tabiatdagi umumiy q о nuniyatlarni tushunishga intilish yuzaga kela b о shladi.

www.arxiv.uz F О YDALANILGAN ADABIYOTLAR Абдулкасимов А.А. Ландшафтно-типологическое картирование и физико- географическое районирование Ферганской котловины: Дис… канд. Геогр. наук. – Воронеж, 1964. Абидов У. Геогафическое изучение Ферганской долины (в конце Х I Х – начале ХХ вв) // Тр. ХХ IV научной конференции аспирантов и молодых специалистов по истории естествознания и техники. Секция истории геолого-географических наук. – М., 1982. – Деп. в ВИНТИ. № 5851-82 С.55-62. Абидов У. А.Ф.Миддендорф и вопросы орошаемого земледелия Ферганской долины // Тр. ХХ V научной конференции аспирантов и молодых специалистов по истории естествознания и техники. Секция истории геолого-географических наук. – М., 1984. – Деп. в ВИНТИ. № 74-64-84 С.28- 34. Абидов У. К история изучения Ферганской долины арабскими учеными ( VIII – Х VI вв)// Тр. ХХ IV научной конференции аспирантов и молодых специалистов по истории естествознания и техники. Секция истории геолого-географических наук. – М., 1985. – Деп. в ВИНИТИ. № 57-В 86-С.63- 71. Абидов У. Развитие географических свидений о природе Ферганской долины в трудах русских путешественников (Х VIII – первая половина Х I Х вв)// Тр. ХХ VII научной конференции аспирантов и молодых специалистов по истории естествознания и техники. Секция истории геолого-географических наук. – М., 1986. – Деп. в ВИНИТИ. № 5410-В 86-С 63-70. Абидов У. Основные этапы истории географических исследований природных ресурсов Ферганской долины ( с древнейших времен до наших дней)// Тр. ХХ I Х научной конференции аспирантов и молодых специалистов

www.arxiv.uz по истории естествознания и техники. Секция истории геолого- географических наук. – М., 1986. – Деп. в ВИНИТИ. № 2897-Б 88. С.4-13. Абидов У. Географические исследования Ферганской долины в начале ХХ в. (1900- 1917гг) // Тр. ХХХ научной конференции аспирантов и молодых специалистов по истории естествознания и техники. Секция истории геолого- географических наук. – М., 1987. – Деп. в ВИНИТИ. № 5711-В С 4-11.

O'xshashlar

O‘rta asr tarixiy geоgrafik bilimlar

Buyuk tarixiy geоgrafik оchilishlar davri

Jahоn xalqlarining ilmiy tarixiy geоgrafik tadqiqоtlari

Tarixiy muzeylar

Tarixiy antropologiyada diffusionizm