Ўрта Осиё билан Эрон ўртасидаги сиёсий муносабатлар. Ўрта Осиё ва Эрон халқларининг маданий алоқалари тарихидан - Tarix - Referatlar

Ўрта Осиё билан Эрон ўртасидаги сиёсий муносабатлар. Ўрта Осиё ва Эрон халқларининг маданий алоқалари тарихидан

Yuklangan vaqt:

24.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71 KB

Ko'chirib olish

Ўрта Осиё билан Эрон ўртасидаги сиёсий муносабатлар. Ўрта Осиё ва Эрон халқларининг маданий алоқалари тарихидан Режа : 1. Ўрта Осиё билан Эрон ўртасидаги сиёсий муносабатлар 2. Ўрта Осиё ва Эрон халқларининг маданий алоқалари

1747 йилдан бошлаб Бухоро тахти манғит уруғидан чиққан кишилар қўлига ўтади ва манғит сулоласининг вакиллари Бухоро амирлиги ағдарилиб ташлагунча давлат тепасида турадилар. Манғитларнинг Бухоро тахтини эгаллашлари қуйидагича рўй беради: сўнгги аштархоний Абдулазиз ҳукмронлик қилган вақтда Эрон шоҳи Нодиршоҳнинг (1736 -1747) Бухорони босиб олиши ҳавфи туғилди. Нодиршоҳ Ҳиндстонга ҳужум қилиб, ўлканинг олтин –кумуш ва бошқа хил бойликларини талаб, қайтиш олдидан ўзининг авангард отрядларига Бухоро ва Хивага ҳужум қилишни буюрган эди. Бухоро ва Хоразм хонларининг Нодиршоҳ босқинчилигига қарши мудофаа иттифоқлари тузилади., бу икки давлатнинг 60 мингга яқин қўшини эронликларга қарши курашиш учун Қарши томон юборилади. Лекин бир гуруҳ сотқинлар Нодиршоҳ аскарлари ғалабасини таъминлаш йўлида зимдан иш олиб борганликлари сабабли, бу курашда иттифоқчилар мағлубиятга учрайдилар. Амир ва қўшинларга ишончини йўқотган Абдулфайзхон Нодиршоҳга қарши курашда ғалаба қозона олмаслиги, ўз давлати ичдан чириганлигини фаҳмлаб, Бухоро тахтини қўлда сақлаб қолиш мақсадида, Нодиршоҳни Ҳиндистондан қайтиш вақтида унинг ҳузурига муносиб ҳадялар билан Хўжа Жуйборини элчи қилиб юборади.Элчи Абдулфайзхон номидан Бухоро хонининг Нодиршоҳдек буюк ҳоқонга қарши чиқишга иқтидор ва нияти ҳам йўқлигини, аксинча, Абдулфайзхон буюк ҳоқонни Бухорога меҳмон бўлиб келиш истагини айтади. Нодиршоҳ бу хабардан –Бухорони урушсиз унга тобе бўлганидан мамнун бўлиб, элчига Хиротга боргач, Балх орқали Бухорога меҳмондорчиликка боришини билдиради ва бу меҳмондорчилик учун Бухоронинг мол –мулкларига кўз тикмаслигига ваъда беради. Абдулфайзхон Нодиршоҳни унинг ҳузурига чиқиб, аъёнлари билан бирга Қора кўлда кутиб олгандан кейин Нодиршоҳ ўз аскарлари Билан Бухорода бир неча кун туради. Абдулфайзхоннинг бир қизини ўзига хотинликка олиб, биродари Одилшоҳ бинни Иброҳимни бошқа бир қизига уйлантириб, сўнгра Эронга қайтишга тайёргарлик кўра бошлайди.

Бухоро Нодиршоҳга бўйсунган, унга вассал бўлган мамлакатлар қаторига кирди. Нодиршоҳ Раҳимхон бошлиқ (баъзи маълумотларга кўра, 6 минг¹ ва баъзи китобларда ёзилишича, 18 минг кишилик) қўшин йиғиб Эронга олиб кетади. Нодиршоҳнинг аскарлари Бухородан чиқиб кетгач, ўзбек қабилалари Эронга тобе бўлиб қолишни истамай Абдулфайзхон давлатига қарши бош кўтардилар. Қўзғолонга Ибодулло Ўзбек номли шахс раҳбарлик қилди. Бу воқеаларни ўз кўзи билан кўрган автор Мир Абдулкарим Мунши Бухороийнинг ёзишича, ибодулло қўзғолони бошланиши замоноқ Абдулфайзхон бу ҳақда Нодиршоҳга хабар қилиб, ундан ёрдам сўраган ва Нодиршоҳ бирмунча қизил бошларни Бухорога қўзғолонни бостириш учун жўнатади. Аммо орадан узоқ вақт ўтмай Бухородан Эронга олиб кетилган Раҳимхон бошлиқ қўшинларни ҳам Буҳорода тинчлик ўрнатиш учун қайтириб юборади., Раҳимхон ўз аскарлари билан Чоржўйга келганда, Эронда Нодиршоҳнинг ўлдирилганлиги ҳақида хабар эшитади, аммо бу ҳақда ҳеч кимга айтмайди; унинг мақсади Эрон қўшинлари ёрдами Билан билан Ибодулло қўзғолонини бостириш ва Бухоро ҳокимлигини ўз қўлиги олиш эди. Раҳимхон Бухорога келиб, Абдулфайзхонни қамоққа олади, чунки бу вақтда Раҳимхондан илгари жўнатилган Нодиршоҳ аскарлари афғон ва қизил бош отрядлари Тошкент , Самарқанд ва Миёнкўлда Ибодуллога қарши уруш олиб бормоқда эди. Уруш тугаб, Эрон отрядлари Ибодуллонинг калласини келтирганларида, улар Абдулфайзхоннинг қамоққа олинганини эшитадилар ва Нодиршоҳнинг қайинотаси Билан бундай муомала қилинаётганидан ғазабланиб, Бухорони қамал қиладилар. Аммо, Раҳимхон ўз айғоқчисини эронликлар орасидаги афғон-ғалча отрядларига юбориб, Нодиршоҳ ўлдирилганлиги ва Афғонистон ҳам мустақил бўлганлиги ҳақида хабар бериб, уларнинг Бухорода қолишлари мумкинлигини уқтиради. Сўнгра 500 дан ортиқ афғонлар Бухоро томонга ўтиб кетадилар. Бу ҳол эронликларни анча кучсизлантиради ва уларнинг отрядлари Раҳимхон билан келишишга мажбур бўлади, шундан кейин Раҳимхондан катта туҳфа ва ҳадялар олиб, Эрон томон қайтиб кетадилар. Раҳимхон эса, афғонлар Бухоро томонга ўтишлари биланоқ Абдулфайзхон қатл қилиб, ҳокимятни ўз қўлига олган эди¹.

Раҳимхон Бухоро тахтида 12 йил ҳукмронлик қилади. Ундан ворис бўлмагач, тахт унинг амакиси Дониёлбийга ўтади. Раҳимхон замонида Бухорода эронликларнинг таъсири кучли, жумладан, Раҳимхоннинг вазири Давлатбий қушбеги аслида эронлик, Бухорода қулликка сотилган киши бшлган эди. Бухоро шаҳрининг қозиюлқуззоти Сайид Низомиддин ҳам Эрондан Раҳимхон билан бирга келган, ўша замон кишиларининг фикрича, у илмсиз бир одам бўлган. Эронликлар таъсирига берилган Раҳимхонга кўп вилоят ва ўлкалар бўйсунмаган. Мир Абдулкарим Муншининг айтишича, қушбеги ҳукмронлигида Бухоро, Самарқанд, Миёнкол, Қарши, Хазар ва Чоржўйлар бўлиб, Шаҳрисабз, Ҳисор ва Тошкент унга бўйсунмаган. Дониёлбий ҳукмронлик қилган вақтда, унинг ўғли Шоҳмуроднинг (Амир Маъсум) қистови билан қушбеги ҳам, қозиюлқуззот ҳам хиёноткорона қатл қилингандан сўнг, Бухорода яшовчи Эронликларга қарши ҳужум бошланади. Умуман Шоҳмурод ҳукмронлик қилган вақтда Эрон билан муносабатлар тубдан ўзгаради. Эронда ҳокимият Оғо Мухаммад Кожар (1796-1799) қўлига ўтгач, у 1797 йилда Машҳадга ҳужум қилиб, унинг ҳокими Шоҳруҳ бинни Ризоқули бинни Нодиршоҳни (Нодиршоҳ набирасини) ўлдириб, унинг хазинасини ўзлаштириб олади. Шоҳруҳ Оғо Мухаммад ҳужумига қадар барча ўғил ва набираларини Ҳиротга қочириб юборган эди. Унинг ўғилларидан бири Нодир Мирзо Ҳиротдан Қобилга, Афғонистон шоҳи Зомоншоҳ ҳузурига келади ва у ердан ўғиллари Имомқули Мирзо ва Ҳайдар Мирзоларни йигирмата мулозими билан Бухорога юборади.Улар оталарининг Шоҳмурод номига ёзган хатини олиб келадилар. Хатда Нодир Мирзо бобоси Нодиршоҳнинг Бухорога ёмонлик қилмаганини, Бухоро хони билан оилавий яқинлашгани, Шоҳмуроддан, Оғо Мухаммад қўлидан Машҳадни кўтариб олиб беришни илтимос қилади, сўнгра ўзларини Бухорога тобе деб билиб, Шоҳмурод номига хутба ўқитишларини, унинг номидан пул чиқаришга тайёр эканини ёзади. Имомқули ва Ҳайдар Мирзолар Бухорога 1798 йилда етиб келадилар ва Шоҳмурод ҳузурида бир йилча бўладилар. Аммо Шоҳмуроддан ҳеч қандай жавоб бўлмагач, унинг ёрдамидан умид узиб, Ўткур Сўфи воситачилигида

қайтиб кетишга ижозат сўрайдилар ва орадан кўп ўтмай Шоҳмурод фармонибилан йўлда Чоржўйда қатл илинадилар. “Шоҳмуродбийнинг бу иши ниҳоятда қабиҳ бўлгач, лакиндан ўз мамлакат уламолари ва халқи орасида таъна маломатга сабаб бўлди”¹. Шоҳмуроднинг бу қилган хиёнаткорона иши халқ орасида ғазаб уйғотганлигини Мир Абдулкарим Мунши ҳам гапириб ўтади. Бизнинг фикримизча, Шоҳмурод бундай қабиҳ ишга рўжў этиб ўз амр ва аъёнларининг олдида ўзининг буюк ҳоқон экнлигининг ва эрон ерларига ҳужум қилиб, Хуросонни ўзи бевосита Бухорога қўшиб олиш ниятида эканини намойиш қилмоқ чи бўлган эди. 1799 йилда Хуросонни босиб олиш учун олиб борилган урушда Шоҳмуроднинг шахсан ўзи Таджентга келиб уруш натижасини кузатиб туриши бунинг далили бўла олади. Эрон билан Бухоро ўртасидаги сиёсий муносабатлар ҳақидаги баъзи маълумотлар Аҳмад Калил лақами билан шуҳрат топган Аҳмад Маҳдум Мухандиси Бухорий асарларида ҳам учрайди. Автор ўзининг “Таржимаи аҳвол амирон Бухороий Шариф ва Амир Дониёл то асри мир Абдулаҳад” асарида рус аскарларининг Тошкентни ишғол қилиши арафасидаги Бухородаги сиёсий вазият ва шу муносабат билан Эрондан келган элчилик ҳақида ёзади. Эронда Насриддиншоҳ (1848-1896) тахтга ўтирганда амакисининг ўғиллари Шоҳруҳ ва Хасанхон янги шоҳ зулми остида қурбон бўлишдан қўрқиб, Буҳоро амирлигига қочиб келган эдилар. Шоҳруҳ талантли саркарда бўлганлиги сабабли Бухоро амири Насрулло (1826-1860) унга “амири аскар” ва “тупхонадор” унвонини берган ва унинг воситаси билан кўп ўлка, Вилоятларни ўзига қаратиб олган эди. Лекин Амир Музаффар даврида амир ва давлат кишилари Шоҳруҳ устига турли-туман айбномаларни қўйиб, қамоққа солдиришга муваффак бўладилар. Бу хабар Теҳронга етиб боргандан кейин Эрон шоҳи ўз қариндошини Бухорода қамалиб ётишига қарши уни озод қилиш учун ўз элчиси Мирзо Ёқубни Бухорога юборади. Шоҳруҳни қамашга ҳукм килинганда, Аҳмад Калланинг фикрича, бир неча рус савдогарлари калтабин қушбегининг фармони билан жосуслик ишида айбланиб, қамаб кўйилган эди. Улар орасида рус маҳбусларини озод қ илиш учун келган ката олим Козимбек ҳам бор эди.

Мирза Ёқиб Бухорога келгач, амирдан Шоҳруҳ ва унинг укаси Хасанхонларни озод қилишни, эронликларни қул қилиб сотишликка чек қўйишликни ўз давлати номидан талаб қилади. Эрон элчиси Россия Туркистонга қарши ҳужумга тайерланаётганини, агар Бухоро Эрон давлати шартларига кўнса, у ҳолда Эрон Россиянинг бу ҳаракатига эътироз билдиражагини уқтиради. Аммо кушбеги Эрон элчисини ҳам қамашга буюради. Рус давлати рус маҳбусларини озод қилишга муваффақ бўлганда, Эрон элчисининг ҳам озод этилишини сўраган. Мирза Ёқуб қамокдан озод этилиши биланоқ, қайтадан қамалиб қолишдан қўрқиб, Эронга жўнаб кетади. Аммо Шоҳруҳ ва Хасахонлар қатл қилинган. Шоҳруҳ ва Хасанхонларнинг ўлдирилганини эшитган Насриддиншоҳ Аҳмад Калланинг ёзишича, Россиядан қуллик ҳукм сурган ва арзимаган сабаб билан кишиларни қатл қиладиган бу ўлканинг таъзирини бериб қўйишни сўраган ва Эрон шоҳининг бу истаги гўё Туркистоннинг чор Россияси томонидан босиб олиниш сабабларидан бири бўлган¹. Туркистоннинг Россияга қўшиб олиниши масаласи кўп совет тарихчилари томонидан яхши ёритилган.

Бани одам аъзои як-дигаранд, Ки дар офаринаш зи як гавҳаранд . Чу узве ба дард оварад рўзгор, Дигар узвҳоро намонад қарор². Саъдий Ўрта Осиё Билан Эрон халқлари ўтмишнинг мудҳиш –қайғули даврларида ҳам ўзаро маданий ҳамкорликда бўлдилар. Ҳар икки томоннинг ҳукмрон доиралари бойлик ортириш мақсадида бир-бирлари билан ғораткор-таловчилик урушлари олиб борганларида ёки фан арбобларини таъқиб этувчи ички реакцион сиёсатни амалга оширган вақтда бу маданий ҳамкорлик сусаймади, аксинча тобора кучайиб борди. Мовароуннаҳрда ўз сиёсий ҳукмронлигини ўрнатган Темур Эронни ўзига бўйсундириш мақсадида у ерда қонли уруш олиб борди. Темурнинг босқинчилик сиёсати унинг ва унга яқин бўлган бир қанча қора гуруҳларнинг босқинчилик сиёсати эди. Буни Эрондаги юксак фикр эгалари яхши билар эдилар. Шунинг учун бошларига анна шундай қора кунлар тушган даврда ҳам Эроннинг буюксиймолариҳар икки томон халқлари ўртасидаги мавжуд дўстликка ката ишонч билдирдилар. ² Мазмуни: Барча одам бир тананинг аъзоси, Чунки у бир гавҳардан яратилган. Агар тақдир бир аъзога дард юборса, Бошқа аъзо ҳам ўз тинчлигини йўқотади. Буюк шоир ва мутафаккир Ҳофиз Шерозий: Ба шеъри Ҳофизи Шероз мерақсанд, менозанд, Сияҳ чашмони Кашмир-у туркони Самарқандий. деб ёзади. Мазмуни:

Ҳофиз Шерознинг шеърлари оҳангига Кашмир қора кўзларива самарқандлик турк (ўзбек) гўзаллари рақсга тушадилар, ноз-ишва қиладилар. Демак, Ҳофизнинг айтишича, унинг яратган ажойиб шеъри, дурдона асарлари барча халқлар учун яратилган ва ҳамма бу асарлардан баҳраманд бўлиши, ундан руҳий озуқа олиши мумкин. Олим, шоир ва мутафаккирлар ўтмишнинг қора кунларида тинч-осойишта ҳаёт кечирмадилар. Олим ва шоирлар, айниқса, уларнинг халққа яқин турганлари, ҳукмрон доираларини танқид қилиб, ҳаққоний сўз айтганлари, реакция ва диний ҳурофотга қарши бош кўтарганлари қувғунда, дарбадарликда кун кечирдилар. Анна шундай аянчли кулар шоҳиди, ўз даврининг буюк олими ва шоири Фахрур Рози (1149-1219) бўлди. Эроннинг Рей шаҳрида туғилиб, медицина оламида ном чиқарган Рози ўз ватанида тегишли ҳурматга сазовор бўлмагач, Ўрта Осиёга келиб, Хоразм, Бухоро ва Самарқандда яшайди. Лекин бу ерда ҳам олим- ислом динининг шиа мазҳаби эътиқодида бўлгани учун (аслида эса буюк табиб бўлгани сабабли ) қора гуруҳралар уни “кофир”деб эълон қиладилар ва қувғин этадилар. XIII-XVI асрлар давомида турли сабаблар орқасида Ўрта Осиёдан Эронга ва Эрондан Ўрта Осиёга кўплаб олим ва шоирлар келадилар, улардан баъзилари саёҳат қилиб келган жойларида турғун бўлиб қоладилар. Эрондан Ўрта Осиёга олим ва шоирлардан хоразмлик олим Нажмиддин Куброга мурид бўлиб, унга хизмат қилган Сайфуддин (Эроннинг Бахриз шаҳрида туғилиб, 13 асрда яшаган), шоирлар Сайфи, Шофур (13 аср) лар келган ва улар, Ўрта Осиёда фан ва маданиятнинг ўсишида, шубҳасиз, ижобий роль ўйнаган. Ўрта Осиёдан Эронга бориб ижод этган олим ва шоирлардан Зиёвуддин (13 аср) ва Абу Сулаймон Банокентий (14 аср) ни кўрсатиш кифоядир. Зиёвуддин Хўжанд шаҳрида туғилиб, Бухорода таҳсил кўрган. У етук шоир бўлиши билан бирга, моҳир меъмор (архитектор) ҳам эди. Бизга ноъмалум сабабларга кўра, Зиёвуддин ўз касбини камолотга етказиб, Эроннинг Шероз шаҳрига келади ва у ерда “Зиёвуддин Хўжандий” деб меъморлик ишида шуҳрат қозонади, салжуқийлар хонадонининг Сарой меъмори бўлиб ишлайди.

Абу Сулаймон Банокентий Фарғонанинг Банокент қишлоғида туғилган, у мўнғул Ғазанхон даврида Эронга келиб “Маликушшуаро” ва “Воқеанавист” лаозимларида хизмат қилган ва Ғазанхоннинг ўғли Абу Саид замонида, Эрон ва Мовароуннаҳр тарихига оид “Равзата аввалил албоб ва фиттаворихил анобир вал инсоб”, қисқача “Тарихи Банокент”, “Шоҳруҳийя” номли тарихий асарларни яратади. У 1330 йилда вафот этган. XIV аср охири XV асрнинг иккинчи ярмигача, яъни темурийлардан Шоҳруҳнинг ўлимига қадар (1447) Эрон ва Мовароуннаҳр территорияси бир марказлашган темурийлар давлати составига кирди. Эрон ва Мовароуннаҳрнинг турли вилоят ва ўлкаларида XV асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб темурийлар хонадонидан бўлган шахзодаларнинг ҳокимиятлари ўрнатилади. Темурийлар ичида кучли давлат тепасида турган ҳаким Ҳусайн Бойқаро эди. Унинг давлатига Хуросон, ҳозирги Афғонистон, Эроннинг марказий ва гоҳо унинг ғарбий районлари ҳам бўйсунар эди. Хусайн Бойқаро ҳукмронлик қилган даврда унинг вазири ва ўз даврининг буюк шоир ва донишманди А.Навоийнинг саъи ҳаракатлари натижасида ўзаро феодал тартибсизликларга бир қадар чек қўйилди, ички ва ташқи савдо ўсди ва бунинг орқасида илм-маърифат ҳам ривож топди. Хусайн Бойқаро давлатининг маркази Хирот шаҳри Шарқ уйғониш даврининг маданий ўчоқларидан бирига айланди. А.Навоий бошчилигида форсгўй ва туркгўй шоирлар бир ҳамжиҳат бўлиб ижодий ишлар олиб бордилар.Буюк шоирнинг бевосита иштироки ва раҳбарлигида кўплаб суғориш ва архитектура иншоотлари қурилди. Алишер Навоий ташаббуси ва унинг ҳисобига қадимий Тус шаҳри харобасидаги мавжуд чашма суви олиб келинган. Шаҳарнинг деярли барча хонадонлари шу канал сувидан ичадилар, Имом Ризо мақбараси ва бошқа кўпгина боғлар шу канал суви билан суғорилиб, обод қилинади. Шунингдек, Навоий ташаббуси билан Машҳад ва умуман Хуросон ўлкасида катта архитектура иншоотлари қурилган. Ўрта Осиё билан Эрон муносабатлари XVI аср бошларидан бошлаб кучли кризисга учрайди. Мовароуннаҳрда ўз ҳукмронлигини ўнатган шайбонийлар билан Эрон сафовидлари ўртасида Хуросон учун қизғин ва қонли урушлар бошланиб кетади.

Ҳар икки томон бир-бирларига юборилган элчилирига ҳам улар ўз юртларига қайтиб келгач ишончсизлик билан қарайбошлайдилар. Эрон шоҳи Исмоил Сафовид (1502- 1524) ўз элчиси Шайхзода бинни Шамсиддин Муҳаммадни Шайбонийхон ҳузурига юборади. Шайхзода ўз вазифасини бажариб қайтиб келгач, уни сунний мазхабини қабул этганликда айблаб, саройдан четлатадилар. Шайхзода ўз даврининг атоқли, пешқадам шоирларидан бўлиб, Фидоий тахаллусида шеърлар яратар эди. Шоир умрининг сўнгги кунларини яккаликда, руҳий азобда ўтказган¹. Фақат XVII асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб Эрон билан Бухоро муносабатларида илилик юз беради. Бунга сабаб, биз юқорида кўрганимиздек, Ўрта Осиё Билан Ҳиндистон ўртасидаги сиёсий муносабатларнинг вақтинчалик кескинлашуви эди. 1678 йилда шоир Малейҳо Самарандий бошлиқ Бухоро элчилари Эронга юборилади. Шоир Малейҳо бошлиқ бу элчилик составида Бухоронинг кўпгина шоир ва адиблари ҳам бор эди. Ўз характери билан маданий кишилар делегациясини эслатадиган бу элчилик Эрон давлати ва хусусан Эрон илм-фан арбоблари томонидан зўр эҳтиром, ҳурмат ва самимиятлик Билан кутиб олинади. Б ухоро элчиларини Эрон-Бухоро чегарасидан то Эрон марказий шаҳри исфаҳонгача 40 дан ортиқ Эрон шоирлари кузатиб борадилар. Элчилар бир неча ой Эронда бўлганлар,кўп илмий адабий мунозараларда қатнашганлар. Эрон шоирлари Ўрта Осиё шоирлари ижоди ҳақида сўзлаб беришни кўплаб илтимос қилганлар ва унга ўз девонлари ва асарларидан тортиқлар қилганлар. Малейҳо элчилиги Бухорога қайтиб келгач, Бухоро ва Эрон шоирлари ўртасида маданий алоқалар, бир-бирларига ўз асарларини юбориб туриш ишлари нихоятда қизиб кетган. Бунинг натижасида Мирзо Тохир Насрободи ўз “Таскира Насрободи” асарини ёзишда ўн еттинчи аср Мовароуннахр шоирларига бағишлаб алохида боб ажратган ва бу бобда 55та Бухоро, Самарқанд ва Ўрта Осиё шахарларида етишиб чиққан шоирлар ҳақида маълумот беради¹. Шунингдек Мухаммад Бадэ Малейҳо томонидан тузилган унинг “Музокирул Асхоб”

тазкирасида ҳам кўпгина Эронлик шоир ва адиблар ҳақида қимматли маълумотлар ўқимиз. Бухоро Амири Абдулазиз кексайиб қолгач, тахтни укаси Субхонқулихонга топшириб, ўзи Макка томон йўл олади. Йўлда Абдулазиз ва унинг ҳамрохлари Эрон шоҳи Шоҳ Сулаймон (1667-1694) Ҳузурида бир неча кун меҳмон бўладилар. Ҳар икки ҳоким бир бирларига туҳфалар берадилар. Абдулазиз шоҳ Сулаймонга бошқа кўпгина қимматбаҳо буюмлар билан бирга, Ҳофизи Шерозийнинг битта девонини беради. Бу девонни кўрган шоҳ Сулаймон ўтирган ўрнидан туриб кетиб, “Ҳоқон бугун менга бутун жаҳонни тортиқ қилди” деб болаларча чапак чалиб кетади. “Тарихи Муқимхон” афторининг ҳикоя қилишича, Ҳофизнинг бу девони замонасининг мохир ҳаттоти, машҳур Мир Хуссайн ҳаттот шогирди мавлоно Хўжа Ёдгор хаттот томонидан битилган. Айтишларича, Абдулазизхон хонлик даврида бу ҳаттотни чақириб, бутун истеъдод ва ҳунарни ишга солганда бир кунда қанча байт ёзасан деб сўраган, ҳаттот хонга ўнта байт ёзишга харакат қиламан, деб жавоб берган. Абдулазизхон ҳаттотга қараб: “Узоқ Шарқда бир Хитой пиёласини қирқ йилда, Боғдодда эса бир кунда юзлаб пиёла ясар эмишлар, қайси пиёла бебахо эканини сен албатта яхши биларсан ” дейди ва у ҳаттотга ҳар куни икки байтдан ортиқ ёзмасликка , қунт билан Ҳофиз девонини энг санъатли нодир асар қилиб битишга буюради². XVII асрнинг иккинчи ярмида машҳур бухоролик шоир Шавкат муҳожир сифатида Ўрта Осиёдан Эронга чиқиб кетишга, ўз умрини Исфаҳонда ўтказишга мажбур бўлади. “Қомуси аъламда ” кўрсатилишича, Шавкат Бухорода туғилиб, шу ерда таҳсил кўрган, шунинг учун у –“Шавкати Бухорий” деб шуҳрат топган. “Номи Муҳаммад Исҳоқбек бўлиб, Бухоро амирининг ўғли эди. Отасининг вафотидан кейин амирлик бу кишига тегмай, амакиваччаларидан бирига ўтиб эди. Бу кишига Бухорода туриш оғирроқ бўлиб қолгандан Бухородин Марв шаҳрига бориб туриб эди.Ундан Машҳад шаҳрига бориб, Имом Али Мусо Ризонинг қабрини зиёрат қилди. Шоирларнинг “Масқаъий раъи” (арабча ибора “туғилган ери”, яъни “шоирлар шаҳри” маъносида-И.Н.) Исфахон шаҳрига бориб эди, унинг ҳокими Муҳаммад Саиддинхон бу кишига ҳурмат изҳор этди.Шоир шунда тўхтаб қолди.

Бундин Ҳиндитонга саёҳат этди. Унда Муҳаммад Али Гавҳаршоҳнинг ҳурматига дуч келди. Бир неча йил саёҳат этиб, қайтиб яна Исфахонга келди. 1107 ҳижрий (1695 йил) да Исфахонда вафот этди. Девони ашъори жуда мақбул бўлмиш... Ўшал вақтда шоирларидан бирортаси ҳам бурутба ҳурматга сазовор бўлмаган эдилар ”. XVIII-XIX асрлар давомида Хуросон учун олиб борилган тўхтовсиз урушлар натижасида кўпгина олим кишилар, фан аҳллари Ўрта Осиёдан Эронга ва Эрондан Ўрта Осиёга турли сабабларга биноан келиб қолганлар. Ўз юртидан узоқлашган фан аҳллари ўзга юртларда ҳам илм-маърифат учун ката ишлар қилганлар. Ғовға тахаллуслик Эрон шоири Насриддинхон даврида Бухорога яшаган даврида ўзининг 20 минг байтдан иборат девонини тузади¹. Шунингдек, бу даврларда Бухорода теҳронлик моҳир наққош, ҳаттот ва шоир Тақи яшаган ва ижод этган². Ўрта Осиё билан Эрон халқлари ўртасидаги маданий алоқаларнинг ўсишида бухоролик Мирза Сирожиддиннинг Эронга қилган узоқ муддатлик саёҳати муҳим роль ўйнайди.Мирза Сирожиддин 1902- 1909 йиллар мобайнида бир неча бор саёҳат қилади, у Эроннинг Машҳад, Нишопур, Решт, Теҳрон, Исфаҳон, Шероз ва бошқа йирик шаҳар ва қишлоқларида бўлади. У Эронда асосан табиблик билан машғул бўлган, Мирза Сирожиддиннинг “Туҳаф аҳле Бухоро” китобида, Эрондаги 1906- 1911 йил революцияси ҳақида жуда қимматли фактлар келтирилади³. Ўрта Осиё қўшни Ҳиндистон, Афғонистон ва Эрон халқлари билан жуда қадимий вақтлардан бошлаб иқтисодий, маданий ва сиёсий муносабатларда бўлиб келганлар. Ўрта Осиё, Ҳиндистон, Афғонистон ва Эрон ўртасида турли тарихий даврларда қандай сиёсий вазият ҳукм суришига қарамай, бу мамлакатнинг халқлари доимо ўзаро иқтисодий ва маданий алоқада бўлганлар. Замонасининг буюк сиймолари қайси халққа мансуб бўлмасин, қайси мамлакат тупроғида яшамасин, улар халқлар дўстлиги ва ҳамжиҳатлигини тарғиб ва ташвиқ қилдилар. Ўрта Осиёлик буюк олим Беруний, ҳинд шоири Хисроф Деҳлавий, эронлик шоир ва мутафаккир Саъдий Шерозийлар ана шундай халқлар дўтлиги ва ҳамжиҳатлигининг символидирлар.

Ўрта Осиё, Ҳиндистон ва Афғонистон ўртасидаги мавжуд иқтисодий алоқалар бу мамлакатлар экономикаси тараққиётида ммуҳим роль ўйнаган. Лекин ўтмишда шарқ халқлари ўртасида иқтисодий ва маданий алоқаларининг ривожланишига етарли имкониятлар бўлмаган. Ўзаро ички феодал курашлар ва давлатлараро талон-тарож урушлар иқтисодий ва маданий алоқаларининг кенг қулоч ёйиб ўсишига тўсқинлик қилган. Фақат бизнинг давримиздагина –совет иттифоқи етакчилигида тинчлик ва демократия учун кураш олб борилаётган даврда шарқ халқлари ўртасидаги, совет Ўрта Осиё республикаларида яшовчи халқлар билан қўшни шарқ мамлакатлари халқлари ўртасидаги иқтисодий ва маданий алоқалар йил сайин ўсмоқда, ривожланмоқда.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Мир Абдулкарим Мунши Бухорий, 52-53 бетлар. 2. Муҳаммад Ёқуб бинни Амир Дониёлбий, Гулшанул Мулк, Ўзбекистон Фанлар академияси, Шарқшунослик институтининг 12-қўлёзмаси, 132-а варақ. 3. Ўзбекистон ССР Фанлар академиясининг Шарқшунослик институти, 10018-қўлёзма,”Фидоий”. 4. “ Тарихи Роқими ”, 193-бет. 5. Мирза Сирожиддиннинг Эронга қилган сафари ҳақида биз “Сайёҳларнинг ёзганлари” (Ўздавнашр, 1960) ва бошқа мақолаларимизда батафсил ёритганмиз. 6. Абдулғани Мирзаев, “ Саидо ва мақоми у дар тарихи адабиёти тожик ”,Сталинобод, 1947, 17-19-бет. 7. Муҳаммад Юсуф Мунши, “Тарихи Муқимхон” 109-бет. 8. Аҳмад Маҳмуд Муҳандиси Бухорий (Аҳмад Калла), “Таржимаи аҳвол амирони Бухороий Шариф…”, 40б, 47-а варақлар.

O'xshashlar

Қадимги ва илк ўрта асрларда Эрон

Ўрта Осиё билан Ҳиндистон ўртасида XVI аср ўрталаригача бўлган сиёсий –дипломатик муносабатлар

Ўрта Осиё хонликларининг чор Россияси томонидан истило этилиши

IV курс битирувчилари учун Ўзбекистон тарихи фанидан давлат имтихони саволлари.

Буюк Ипак йўли. Шаклланиши, ривожланиши, тармоқлари ва аҳамияти