Quyosh taqvimi - Tarix - Referatlar

Quyosh taqvimi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Quyosh taqvimi 2. Oy va oy - quyosh taqvimi

www.arxiv.uz Quyosh taqvimlardan hozirgi paytda dunyodagi deyarli barcha xalqlar foydalanilmoqdalar. U uch taqvim lizimining biridir. Bu laqvim faqat Quyoshga, uning Yer atrofidagi harakatiga va bu harakat natijasida sodir bo`ladigan tabiiy hodisalarga- yil boshlarining, mavsumlaming ketma-ket takroriy iTzgarishigagina asoslangan bo`ladi. Quyosh taqvim Oy bilan, uning harakati bilan bog`Ianmagan bo`ladi. Ma`luraki. taqvim yili kunlaming ma`Ium butun sonidan iborat bo`Iishi kerak. Bu son yo 365 r yo 306 bo`Iishi kerak. Astronomik yil esa kunlaming butun soniga ega emas. balki u yuqorida ko`rganiraizdek- taxminan 365. 2422 quyosh (365 kun 5 soat 48 daqiqa 46 soniya) kunga tengdir. Shuning uchun taqvim yilini tropik yilga moslaslitirib turish maqsadida 365 kunlik oddiy yillarning tna`Ium miqdori orasida 366 kunlik kabisa yillarini kiritib borish talab etiladi. Biroq taqv im ) y i l i n i n g o`rlacha uzunligi tropik yil uzunligiga iloji boricha yaqinroq, teng bo`Iishi uchun oddiy va kabisa yillarinmg o`zaro munosabatini qanday bo`lishini belgilash birmuncha murakkab vazifadir. Tropik yilining uzunligini o`rtacha hisoblaganda 365, 2440 o`rtacha quyosh kunga teng deb qabul eisak. unda 365 kunlik oddiy yil 0, 24220 kun qisqa bo`lib qoladi. Bu murakkab vazifairing qanday hal etilganini navbatdagi mavzularda ko`ramiz. Oy va oy - quyosh taqvimi Buyuk o l i m Abu Rayhon Beruniy: "Ilm-fan kishilarning hayotiy ehtiyojlarini qondirish /iiruriyatidan paydo boHdi`V deb yozganidek. jamiyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida kishilarda vaqtning kun va tonga nisbatan yirikroq o`lchov birligini yaratishga ehtiyoj tug`iladi. Kishilar bunday o`lchov birligini Oy fazalarining o`zgarishidan, Oyning ko`rinma harakatidan topganlar. Shuning uchun ham qadiragi xalqlar orasida paydo bo`lgan taqvimlar avvaliga faqat Oyga asoslanib lu/ilgan. Bundav taqvimlar qamariy taqvimlar

www.arxiv.uz bo`lib, ular qadimgi xalqlar dinida, ayniqsa sharq xalqlarining dinlarida katta aliamiyat kasb etgan. Bu taqvim islom diniga e`tiqod qiluvchi xalqlarda doimo amal qilib keladi. Astronomiya faniga ham dastlabki tamal toshi sharqda vujudga keiib, bu yerlik munajjimlar Oyni nTganishda, ayniqsa uning ikkita bir xil fazalari o`rtasidagi vaqtni aniqlashda katta yutuqlarga erishganlar. Oyning Yer atrofida Quyoshga nisbatan bir marta to`Iiq aylanib chiqish vaqti sinodik Oy deb nomlanadi. Sinodik oy davrining birmuncha aniqroq belgilanadigan payti uning oy boshiga (yangi oyga) to`g`ri keladigan paytidir. Biroq yangi boshini, yangi oy tug`ilishini Quyosh tutilgan paytlardagina aniqlash mumkin. Quyoshning tutilishi esa juda kam kuzatiladigan hodisadir. Shuning uchun Oyning yangi oy lazasiga eng yaqin bo`lgan boshqa fazasini tanlab olishga, ya`ni yangi oy tug`ilganidan keyin uning ingichka o`roq shaklida birinchi marta ko`rinishini kuzatishga to`g`ri kelgan. Oyning harakatidagi, ovgarishidagi bunday holatini qadimgi yunonlar neomeniya deb atashgan. Buni biz hozir shartli rav ishda yosh Oy deylik. Yosh Oyni biz oqshom paytlarida botib ulgurmasidan bir necha daqiqa ilgari ko`ra olamiz. U bizga aliavitimizdagi teskari " k S" harfiga o`xshab ko`rinadi. Qamariy taqvim bo`yicha vaqt hisobi olib boruvchi barcha xalqlar taqvim oyining boshlanishi deb yosh Oy birinchi marta ko`ringan kunni hisoblashadi. Yangi oy tug`ilishidan yosh Oy ko`ringuncha (neomeniyagacha) o`tgan vaqtning qancha bo`lishi bam astronomik. ham ob-havo sharoitlariga bog`liqdir. Bu vaqt xronologiyada o`rtacha 36 soatga long deb hisoblanadi. Bir necha ming yillar muqaddam ikkita yosh Oy oralig`ida 29 yoki 30 kun o`tadi deb aniqlanilgan. Shuning uchun sinodik oyning uzunligini avvaliga 29,5 kundan iborat deb hisoblashgan va qamariy taqvim yilining oylari esa navbatma-navbat 29 va 30 kundan almashib turgan. Lekin har bir yangi qamariy oyning birinchi kuni osmonda yosh Oy birinchi marta ko`ringan kundan boshlanishi albatta shart bo`lgan. Vaqtning ovga nisbatan yirikroq birligiga bo`lgan ehtiyoj qamariy yilni

www.arxiv.uz keltirib chiqargan. Qamariy yil 12 qamariy oydan iborat bo`lib, u taxminan 354 kunga tengdir. Taqvimning barcha toq vt} iari 30 kundan. barcha juft oylari esa 29 kundan iborat. ("Hijriy qamariy taqvim oylari" jadvaliga qarang). Shunday q i l i b . qamariy taqvim yili ham qamariy yil singari 354 kundan iborat boMadi. (6x30+6x29-354) Biroq, bi/. sinodik oyning haqiqatda 29.5 kunga teng bo`lmay, balki 29,53059 kundan (yoki 29 kun 12 soat 44 daqiqa 2,8 soniyadan) iboratligini bilamiz. Shuning uchun oylarni 29 va 30 kundan hisoblaganda taqvim oyidagi 29.5 kundan ortiqcha vaqt asta-sekin to`planib borib, natijada u bam qumari) oyning. ham qamariy yilning boshlanishi - birinchi kunini Oyning yangi oy fazasidan (yoki iieoineniya holatidan) uzoqlashtirib yuboradi. Bu hatto 10 yiida deyarli 3,67 kunni tashkil etadi va tungi taqvira y i l i n i n g yoki oyning boshlanishi yangi oy tug`ilishidan ancha orqada qoladi. Bunday noqulayliklardan qutilish uchun vaqti-vaqti bilan taqvimni tuzatib turishga qaror qilingan. Buning uchun ayrim qamariy yillarga qo`shimcha 1 kun qo`shib turiladi. (Zulhijja oyiga). Yil 355 kunni tashkil L-tadi. Bunday yillarni quyosh taqvimning 366 kunlik yillari singari kabisa yillar deb ataymiz. Shunga кота qamariy taqvim yillari goh 354 kundan, goh 355 kundan iborat bo`ladi. Shu yo`l bilan oylar luunda qamariy yillarning boshlanishi osmonda yangi Oy ko`ringan kunga to`g`ri kelishiga erishilgan. Kabisa t i / i m i m tanlash, ya`ni qaysi qamariy yillarni 355 kundan hisoblash zaruriigini aniqlash kcrak bo`igan. Hozir ishiatilayotgan barcha qamariy taqvimlar 8 yillik davrga ega bo`lgan "turk sikli" y.v yoki M) yillik davrga ega bo`lgan "arab sikli" ga asosianadi. "`1 ark tsikir ga asoslangan qamariy taqvim bo`yicha 354. 36706 kunlik 8 ta qamariy yil taxminan 2835 kundan iborat bo`ladi. Lekin 354 kunlik 8 la oddiy qamariy yil esa 2832 kunni tashkil etadi, xolos. (ya`ni u 3 kuncha ozdir). Shunga ko`ra, oradan sakkiz yil vaqt o`tganda qamariy taqvim yilining hoshlan`ishi oy boshiga yoki hech bo`lmasa neomeniyaga to`g 4 ri kelishi uchun unga yana uch kun qo`shish kerak boiadi. (354 x 5 - 353 x 3 = 2835 kun). Tsikl doirasida kabisa yillarining 2,5 va 7

www.arxiv.uz yillarga tog`ri kelishi ma`qul topilgan. Chunki bar yil oxiridagi xatolik yarim kundan oshmasligi kerak. -Arab tsikli ga asoslangan qamariy taqvim bo`yicha 354, 36706 kunlik 30 ta qamariy yil taxminan 1 0 6 3 kunni tashkil ctadi. Biroq har biri 354 kundan bo`lgan 30 ta oddiy qamariy yil esa faqat 1 (20 kunga ega. Shuning uchun har 30 yilda oy boshi deyarli aniq 11 kun kechikadi. Demak, 30 yillik isiklninu i 1 yiliga bittadan kun qo`shish kerak bo`ladi. Unga bu tsiklning 19 ta oddiy yili 354 kunga va ` ! la kabisa y i l i 355 kunga ega bo`ladi.` Bu taqvim tsikiida ham qaysi yillarni kabisa yili deb hisoblash masalasida "turk tsikli" dagi kabisa yillarini aniqlash qoidasiga amal qilingan: agar tsikl boshida xatolikni nolga teng deb hisoblansa. har laqvim yilining oxiridagi xatolik 0,5 kundan oshmasligi kerak. Shuning uchun bu 30 y i l l i k tstikl ichida 1. 5. 7. 10, 13. 16, 18. 21, 24, 26 va 29 yiilarni kabisa yili deb hisoblash ma`qul topilgan. Kabisa yillarini yuqoridagi tartibda belgilashda, shuningdek har taqvim oyining birinchi kuni va yangi yilning boshlanishi neomeniyaga, ya`ni osmonda yangi Oyning birinchi kuniga to`g`ri kelish qoidasiga ham albatta rioya qilinadi. 30 yillik davrga asoslangan taqvimning aniqligi juda yuqori. Bunda xatoliklar yig`ilib bir kunga yeiishi uchun. taxminan. 3 ming yil kerak bo`ladi.

O'xshashlar

Quyosh taqvimi

Grigoriy taqvimi

Sug`d taqvimi

Turkiston xalqlari qo`llagan taqvimlar

Qashqadaryo vohasi Arab hukmronligi davrida