QOYA TOSH SURATLARI - Tarix - Referatlar

QOYA TOSH SURATLARI

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

161.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Qoya tosh suratlari Bepoyon dara. Qo‘l-oyog‘idan tashqari tanasining barcha a’zolarini qo‘ng‘iroqni eslatuvchi niqob bilan berkitib olgan odamlar o‘q-yoy, nayza, o‘roqsimon qurollar va itlar yordamida bahaybat bir yovvoyi buqaga hamla qilmoqchi. Uzun shoxli hayvon esa ulardan qochmoqchi bo‘lib, bor kuchi bilan oldinga intilmoqda. Biroq foydasiz. Uni oldinda yana ovchilar kutib turibdi. Bir tomonda esa biyasini qizg‘angan ayg‘ir otlar ayovsiz jang qilmoqda. Salgina narida uzoq manzilni ko‘zlab yo‘lga chiqqan karvon ko‘rinadi... O‘ziga xos rang-baranglikni ifoda etgan mazkur manzara Zarautsoy qoyatosh suratlarining birida aks etgan. Zero, ming yillar osha saqlanib kelayotgan buyuk o‘tmishimizdan hikoya qiluvchi yurtimizdagi qoyatosh suratlari, san’at va ma’naviyatimizning ilk kurtaklari hisoblanadi. Ajdodlarimiz oddiy toshlarga bejirim rasmlarni shu qadar nafis, o‘ziga xos did bilan ishlaganki, ularni tomosha qilib beixtiyor hayratlanasiz. Muxbirimizga tarix fanlari nomzodi, dotsent Abdujabbor Kabirov O‘zbekistondagi mavjud qoyatosh tasvirlari, ushbu san’at turining paydo bo‘lish tarixi va ularda aks etgan manzaralar xususida quyidagilarni gapirib berdi. ILK BOR BO‘YOQDA ISHLANGAN SURATLAR — Yurtimizda ushbu noyob san’at o‘rta va yangi tosh davrlarida, ya’ni bugungi kunimizdan chamasi V ming yillar ilgari paydo bo‘lgan. Suratlar asosan ikki xil usul — urib cho‘kichlash va tabiiy bo‘yoqlar yordamida ishlangan. Birinchi usulda rasmlar uchi o‘tkir, tig‘li temir va po‘lat asboblar bilan toshlarni o‘yib ishlangan. Bu yer yuzidagi ko‘pgina qoyatosh tasvirlarga xos uslub bo‘lib, fan tilida nuqtali usul deb ataladi. Keyingisida ilk rang-tasvir ustalarining mahorati ko‘zga

www.arxiv.uz tashlanadi. Ular qizil kesak — angobni hayvon tanasidagi ma’lum bir suyuqlikka qo‘shib bo‘yoq tayyorlaganlar. Rasmlarga cho‘p, qamish, suyak va qushlarning pati vositasida jilo berilgan. Bu turdagi qoyatosh suratlarining deyarli hech bir o‘zgarishsiz hozirgi kunimizgacha saqlanib qolishi, ajdodlarimiz aql-zakovatining mahsuli bo‘lgan ilk bo‘yoqlarning sifati juda yuqoriligidan dalolat beradi. O‘zbekistonda 100 dan ortiq ana shunday nodir san’at namunalari aniqlangan. Xususan, nafaqat bizni, balki xorijlik sayyohlar, tadqiqotchilarda ham yaxshi taassurot qoldirgan Zarautsoy, Sarmishsoy, Teraklisoy, Bironsoy, Qoracharvoqsoy va Xo‘jakentdagi qoyatosh suratlari juda yaxshi o‘rganilgan. Ular ba’zi umumiy o‘xshashlikka ega bo‘lsa-da, rasmlar turi, mazmuni, ifoda etilgan manzaralari, uslubiy xususiyatlari va davr jihatidan farq qiladi. Ayniqsa, Zarautsoy qoyatosh tasvirlari nihoyatda nafisligi, nozikligi va go‘zalligi bilan boshqalardan ajralib turadi. U yerdan mezolit, neolit va keyingi davrlarga mansub bo‘lgan 200 dan ortiq rasm topilgan. Shuni alohida ta’kidlab o‘tmoqchimanki, Zarautsoy suratlarining mavzui va g‘oyaviy mazmuni G‘arbiy Yevropadagi butun dunyoga mashhur Lasko, Altamir, Niodagi qadimiy, sirli qoya suratlariga yaqin. Bu esa o‘sha davrda dunyo sivilizatsiyalarining bir xilda rivojlanganidan dalolat beradi. Xususan, ulardagi bo‘yoq bilan ishlash texnikasi bir-biridan farq qilmaydi. NIQOBLI OVCHILAR — Tasviriy san’atning dastlabki namunasi — qoyatosh suratlari arxeolog va etnograflarning qadimgi davr tarixini yoritishida beqiyos manba hisoblanadi. Ularda asosan, ibtidoiy davr hamda ilk o‘rta asrlarda yashagan ajdodlarimizning kundalik hayoti, turmush tarzining ba’zi jihatlari, diniy e’tiqodi, mashg‘ulotlari, odatlari va o‘ziga xos moddiy-ma’naviy madaniyati ifodalangan. Ayniqsa, ajdodlarimizning eng qadimgi mashg‘uloti — hayvonlarni ov qilish manzarasi ko‘p uchraydi. Bu suratlar bizga o‘sha davrda odamlar ko‘proq qanday hayvonlarni ovlaganligi va ular buni qay tarzda bajarganligi haqida ham qiziqarli ma’lumotlar beradi.

www.arxiv.uz Chunonchi, Surxondaryodagi Ko‘hitang tog‘ining sharqiy yon bag‘rida joylashgan Zarautsoy qoyatosh suratlarida qo‘ng‘iroqqa o‘xshash niqob kiyib olgan ovchilar qizil angob-oxra bilan tasvirlangan. Bu bejiz emas, albatta. Zero, o‘tmishda odamlar ov qilinayotgan hayvonga yaqinlashish, ularni cho‘chitib yubormaslik maqsadida ustiga o‘sha hayvonning terisini, boshiga esa shoxini bog‘lab uning qiyofasiga kirgan. Xususan, qadimda hindular bizon, aborigenlar kenguru, shimoliy Sibir eskimoslari esa los, bug‘u qiyofasiga kirib, ularni ovlagani haqidagi etnografik ma’lumotlar talaygina. Hozir ham asosiy mashg‘uloti ovchilik bo‘lgan ayrim qabilalar shu usulni qo‘llashadi. Zarautsoyda ham shunga o‘xshash manzaraga guvoh bo‘lish mumkin. Ovchilar archazorlarda o‘tlab yurgan yovvoyi buqalarni avval yaqindan o‘rab olib, so‘ngra o‘qqa tutish maqsadida aynan archasimon yopinchiqlardan foydalangan. YURTIMIZDA ARSLONLAR YASHAGANMI? — Qoyatosh rasmlari o‘tmishning o‘chib ketgan sahifalarini o‘rganishda nafaqat tarixchi yoki etnograf, balki san’atshunos, paleozoolog va boshqa fan namoyandalari uchun ham qimmatli manba hisoblanadi. Qadimgi tosh asrining so‘nggi bosqichiga kelib, yer yuzidagi ulkan muzliklarning chekinishi natijasida iqlim o‘zgardi. Natijada O‘rta Osiyoning hayvonot olami va o‘simliklar dunyosida ham o‘zgarishlar yuz berdi. Chunonchi, yirik hayvonlar asta-sekin yo‘qolib, o‘rniga elik, arxar, muflon, tog‘ echkisi, bug‘u, jayron, sayg‘oq, qulon, quyon, arslon, yo‘lbars, bars, qoplon, qor qoploni, gepard va boshqa hayvonlar ko‘paydi. Bu yurtimizdagi qoyatosh suratlarida ham o‘z aksini topgan.

www.arxiv.uz Xususan, Navoiy viloyatidagi Qoratog‘ tizmasining janubiy yonbag‘ridan oqib chiquvchi Sarmishsoy darasidagi 5000 dan ortiq suratning aksarida bugungi kunda yo‘qolib ketish xavfi paydo bo‘lgan, faqatgina tropik Afrika savannalari va hayvonot bog‘larida uchraydigan hayvonlar tasviri tashkil etadi. Ayniqsa, sher, yo‘lbars, bars kabi yirtqich hayvonlarning to‘qnashuvi, ovchining kamdan-kam hollarda qo‘lga o‘rgatiladigan ov qoploni — gepard yordamida yovvoyi buqani qo‘lga kiritishi ifoda etilgan manzaralar kishi diqqatini o‘ziga tortadi. Arslon bilan bog‘liq bo‘lgan ov manzaralarining ko‘pligi, qadimda ularning mazkur hududda to ilk o‘rta asrlargacha ham mavjud bo‘lganini ko‘rsatadi. Shuningdek, bu yerdagi toshlarga «Avesto»da tilga olingan noyob jonzotlar ham o‘yib-urib ishlangan. BEBAHO RASMLAR — UMUMJAHON MEROSI — Ibtidoiy san’atning noyob yodgorligi sifatida «Qizil kitob»ga kiritilgan betakror qoyatosh suratlari bugun xorijiy mamlakatlarda ham e’tirof etilmoqda. Xususan, 2008 yilda O‘rta Osiyoni tadqiq qilish instituti va O‘zRFA arxeologiya instituti tashabbusi bilan respublikamiz va xorijiy davlatlarning o‘ttizdan ortiq mutaxassisi ishtirokida Sarmishsoy qoyatosh suratlariga bag‘ishlangan xalqaro ilmiy konferensiya bo‘lib o‘tgan edi. Unda Zarautsoy, Sarmishsoy kabi bebaho madaniy yodgorliklar muhofazasi, ular yo‘qolib ketishining oldini olish maqsadida tegishli qarorlar ham qabul qilindi. Eng muhimi, ushbu anjumanda Sarmishsoy suratlari umumjahon merosining noyob namunasi sifatida YuNESKO tomonidan ro‘yxatga olinib, «Ochiq osmon ostidagi muzey» deb rasman e’lon qilindi. Bularning bari mamlakatimizda Prezidentimiz rahnamoligida bebaho madaniy merosimiz, osori-atiqalarimiz, tarixiy yodgorliklarimizni asrab-avaylab, bus- butunligicha kelajak avlodlarga qoldirishdek ezgu maqsad va e’tiborning samarasidir. Shu o‘rinda yana bir gap. O‘tmish madaniyatimizning nodir durdonasi bo‘lgan qoyatosh suratlarining muhofazasi, ularning yo‘qolib ketishining oldini olishga nafaqat tarixchi yoki arxeolog, balki barchamiz birdek daxldormiz. Bu o‘rinda esa, bolalarimizni ulkan milliy-ma’naviy qadriyatlarimiz bilan tanishtirish,

www.arxiv.uz ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan noyob yodgorliklarni e’zozlash ruhida tarbiyalash juda muhim. ZARAUTSOY QOYA RASMLARI Respublikamizning qariyb barcha tog’larida ibtidoiy ajdodlar chizgan toshdagi rasmlar uchraydi. Suratlar toshlarning sirtiga ikki xil usulda: urib cho’kichlash va tabiiy bo’yoqlar yordamida ishlangan. Olimlarning uzoq vaqt mobaynida olib borgan tadqiqotlari natijasida qizil tabiiy bo’yoq- oxra bilan cho’p, qamish, suyak va qushlarning pati vositasida Zarautsoy qoyalariga ishlangan tasvirlar ibtidoiy zamonning mezolit davriga, ya’ni bundan 8-6 ming yillar ilgari o’tgan o’rta tosh asriga oidligi aniqlangan. Bu - mamlakatimiz qoya suratlari ichida Surxondaryo viloyati Ko’xitang tog’ tizmalaridagi Zarautsoy tasvirlarining eng qadimiy tasvirlar ekanligini bildiradi. Umuman, Surxondaryo bugungi kunda eng qadimiy madaniyat beshiklaridan biri ekanligi bilan jahon miqyosida mashxurdir. Haqiqatdan ham Boysun tog’larida bundan yuz ming yillar ilgari yashagan neandertal odami, SHerobod cho’lidan topilgan respublikamiz tarixida eng birinchi shahar hisoblanmish Jarqo’ton va boshqa ko’plab asori atiqalar buni isbotlab turibdi. Ibtidoiy davrda yashagan. ajdodlarimiz esa qorin tuyg’azish uchun faqat tog’ma-tog’ yovvoyi hayvonlarni quvib yurish bilan kifoyalanmay, shu bilan birga san’at bilan ham shug’ullanganliklarini Zarautsoy yodgorligi tasdiqlaydi. Zarautsoy qoya san’ati nafisligi, nozikligi va go’zalligi bilan Vatanimiz qoya tasvirlarining barchasidan ajralib turadi. Jahon ibtidoiy san’atining rivojlanishi mezolitgacha va mezolit paytida umumiy bir xil yo’nalish va sharoitda kechganligi aniqlangan. Zarautsoy tasvirlarining mavzui va g’oyaviy mazmuni yevropa, Afrika va Osiyoda topilgan qadimiy qoya suratlariga o’xshab ketishligi ana shu jihatdan nihoyatda hayajonlidir. Mamlakatimiz va xalqimiz tarixida eng qadimgi davrlarda yashab o’tgan ota-

www.arxiv.uz bobolarning turmushi va ma’naviyati haqida so’zlaydigan daliliy hikoya bo’lgan Zarautsoy haqli ravishda avlodlar uchun yorqin xotira, toshda yozib qoldirilgan ochik kitob, san’atimizning ilk beshigi, ta’lim-tarbiya o’chog’i, fan har doim murojaat qiladigan manba hisoblanadi. Zarautsoy yodgorligi o’tgan asrning qirkinchi yillarida o’rganilgan. Harbiy davrning o’ta qiyin sharoitlarida ham uning jahon tarixidagi ahamiyati ko’zda tutilib muhofazaga olingan va sobik Ittifoqda ilk marotaba san’atshunoslik qo’riqxonasi deb e’lon qilingan, qo’riqchi shtati ajratilgan. SHerobod tuman ijroiya qo’mitasining 1946 yil 8 iyuldagi № 14/156 qarori bilan Zarautsoy davlat qo’riqxonasining chegara hududlari belgilangan. Afsuski, keyinchalik bebaho rasmlar qarovsiz qolgani natijasida soni tobora oshib borayotgan «yovvoyi sayyoh»larning vahshiyona munosabati va eng yomoni so’nggi 20-25 yil ichida tabiiy sizot suvlarining suratli kamar ustiga to’g’ri kelib qolganligi oqibatida qoyaning monolit toshlari yorilib bu yoriqlardan suv sizib chiqmoqda. Masalan, 1940-1943 va 1945 yillarda Zarautsoyga ekspeditsiyalar uyushtirilib qoyatosh va kamarlarga bitilgan 264 ta surat-yozuvlar o’rganilgan bo’lsa, 1964 yilda hammasi bo’lib 212 surat qayd etilgan. 1976 yilga kelib to’rtta kamarda saqlanib qolgan 88 ta surat ilmiy o’rganilgan. SHundan beri o’tgan 30 yil mobaynida Zarautsoy suratlarining qanchasi o’chib, nechtasi butun qolganini hech kim bilmaydi va hech kim aniqlamagan. Agar ahvol shunday davom etaversa, 7-8 ming yildan beri gard yuqmay turgan nodir suratlar bizning ko’z oldimizda tez orada yo’qolib ketadi, buyuk o’tmishdan qolgan moddiy madaniyatimizning yorqin va betakror dalili kelajak avlodlarga yetib bormaydi va bu joylarda oddiy tog’u-toshdan bo’lak hech vaqo qolmaydi. Xo’sh, o’z yurtimizda, o’z tuprog’imizda milliy-ma’naviy qadriyatimizning ilk namunasi nes-nobud bo’lib ketishiga befark qarab turaverish kerakmi? Yo’q, aslo! Axir, u bir marta yaratilgan, boshqa qaytarilmaydi, o’tmishimiz buyukligining isboti, haqiqiy hikoyasi, toshdagi doston hisoblanadi-ku?

www.arxiv.uz Ana shu sabablar borligi tufayli ham Zarautsoyni saqlab qolish, xalqimiz, ayniqsa yoshlar tarbiyasida undan foydalanish darkor, buning uchun oqilona tadbirlarni amalga oshirib, kelajak avlodlarni bizdan minnatdor etmog’imiz shart. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov «Zamonlarning beshafqat sinovlaridan omon qolgan eng qadimgi toshyozuvlar va bitiklar... bizning beqiyos ma’naviy boyligimiz va iftixorimizdir» degan edilar. To’g’ri, shu paytgacha ham Zarautsoy yodgorligini asrab qolish va uni muhofaza etish masalasiga e’tiborni qaratish maqsadida matbuot, televidenie va radioda ko’plab chiqishlar bo’lgan, jamoatchilik vakillari va olimlarning murojaatlari qabul qilingan, Zarautsoy yodgorligining xalq pedagogikasi taraqqiyotida ahamiyatiga bag’ishlab o’tkazilgan «Zarautsoy -95» va «Zarautsoy - 98» xalqaro simpoziumlarida noyob suratlarni asrash va ta’mirlash borasida xolis fikrlar bayon etilgan. Ammo gaplar quruqligicha qolib ketgan, masala haligacha amalda o’z yechimini topmagan. Faoliyati qadimiy yodgorliklarni saqlash va restavratsiya qilishga qaratilgan davlat organlarining mablag’lari har doim ham yetarli bo’lmayapti, madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish inspektsiyasi esa obidalarning sekin-asta yo’qolib ketishini qayd etishdan boshqa narsaga iloji bo’lmayapti. SHuning uchun ham biz «Zarautsoy» jamoatchilik Markazini tuzganmiz va xalqimizning muqaddas yodgorligini asrab qolish hamda muhofaza qilish vazifasini o’z oldimizga qo’yganmiz. Bu oliyjanob maqsadlarni amalga oshirish uchun birinchi navbatda obidaning ahvolini arxeolog, san’atshunos va gidrogeolog o’rganishi, ikkinchi navbatda yuqoridagi mutaxassislar xulosalari asosida Zarautsoy kamarlarining joyini, uning suratlarini saqlash, muhofaza qilish choralari ko’rilishi lozim, deb hisoblaymiz. SHuningdek, Zarautsoydagi bitiklar hamda qoyatosh suratlarining akslarini alohida rangli kitob-albom holida chop etish, «Zarautsoy ibtidoiy san’ati» xujjatli filmini suratga olish rejamizda bor. Agar shu va boshqa ishlar amalga oshirilsa, natijada «Zarautsoy» jamoatchilik

www.arxiv.uz Markazi o’z oldiga qo’ygan muhim ilmiy, ma’rifiy, tarixiy, siyosiy masala bajariladi yoki anikroq qilib aytganda Zarautsoy taqdiriga befarq qarashni bartaraf etish keng xalq ommasi, xususan yosh avlodni vatanparvarlik, milliy iftixor ruhida tarbiyalashga amaliy xizmat qiladi: eng qadimiy merosiy madaniyatimizdan tortib to hozirgi zamon va kelajak orasida ko’zga ko’rinmas vorisiylik iplarining bog’lanishi Vatanimizda milliy istiqlol g’oyasi shakllanayotgan bir paytda o’ta muhimdir. Bu ishga mahalliy aholi ham qiziqmoqda. SHu yerda unib o’sib turli joylarga tarqalgan kishilar va ularning farzandlari ham bu ishda o’z hissasini qo’shish istagini bildirmoqda. O’tgan 2006 yilda "Zarautsoy" jamoatchilik Markaziga YUNESKO vakillari tashrif buyurishdi va bizning hamrohligimizda Zarautsoy yodgorligini borib ko’rdilar. Missiya rahbari, qoya san’atlari bo’yicha professor Aleksey Rogojinskiy Zarautsoy suratlarining g’oyat go’zal va nafis ekanligiga, zamonlar o’tishi bilan ham yaxshi saqlanganligiga alohida e’tibor berar ekan, bebaho rasmlar ustidan chizib tashlanganligi, ancha rasmlar yo’qolib ketayotganligi yodgorlikning amalda qarovsizligi bilan bog’liqligini ta’kidladi. SHu ma’noda Zarautsoy yodgorligini muhofaza qilish va saqlash qolish maqsadini ko’zlagan nodavlat notijorat tashkiloti tuzilishi har taraflama qo’llab-quvvatlashga loyiq. Markaz faollari olijanob g’oyalarni ro’yobga chiqarish uchun xomiylar va a’zolar ko’magida mablag’lar topishi dolzarb masala bo’lib turibdi. Zarautsoy qoya rasmlari obidasini YUNESKO ro’yxatiga olish uchun hujjatlar tayyorlash maqsadida kelgan ushbu nufuzli xalqaro tashkilot missiyasi a’zolarining fikricha, yodgorlik muhofazasi, targ’iboti, ekoturizm sohasidagi ahamiyati masalasiga jamoatchilik e’tiborini jalb etish, yoshlarni yodgorliklarni e’zozlash ruhida tarbiyalash muhim hisoblanadi.

O'xshashlar

Tosh davri ustaxonalari

Eneolit (mis-tosh) davri

Urug’ jamoaning parchalanish davri

Ibtidoiy jamiyatda madaniyat

Qadimgi Xett podsholigi