Qashqadaryo vohasi insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi o‘choqlaridan biri - Tarix - Referatlar

Qashqadaryo vohasi insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi o‘choqlaridan biri

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75.5 KB

Ko'chirib olish

Qashqadaryo vohasi insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi o‘choqlaridan biri Reja: 1.Qashqadaryoda tosh davri yodgorliklari 2.Bronza va Temir davrida Qashqadaryo 3.Qashqadaryo vohasida ilk dehqonchilik belgilari va ilk shaharsozlik madaniyati 4.Qashqadaryo axamoniylar va yunon-makedonlar davrida

Qashqadaryoda tosh davri yodgorliklari Ajdodlarimiz bosib o‘tgan uzoq yo‘lga bir sira nazar tashlaylik. Necha ming yillar burun Yer yuzida kishilik manzillari siyrak va tarqoq bo‘lgan. Odamzod oyog‘i tegmagan qit’alar, shuningdek, ma’volar ko‘p edi. Ibtidoiy zamon kishisi uchun ham hayot uchun kurash asosiy muammo bo‘lib, u mudom tirikchilik unsurlarini mukammallashtirishga ehtiyoj sezgan. Olimlarniig ehtimoliga ko‘ra, bundan 3530 ming yillar ilgari Odam qavmi yashash ilinjida o‘zining qo‘poldanqo‘pol tosh qurollari silliqlashga, ixchamlashtirishga ehtiyoj sezadi. Hayot tirikchilik bobida odam bolasini chiniqtira boradi. Ibtidoiy zamonlardagiga nisbatan uchi o‘tkirlashgan, hajmi xiyol o‘ng‘ay shaklga kelgan qurolasboblar ovning baroriga yo‘l ochar edi. Markaziy Osiyoning janubiy hududlari sharoitida ovchilik tirikchilikning bosh manbai edi. Hayot kechirish tarzidagi necha ming yillarni qamrovchi o‘zgarishlar nufus ko‘payishida muhim omil bo‘lgan. Bir hududda yashovchi kishilar sonining ortib borishi ijtimoiy hayot shakliga ham tahrirlar kirita borgan. Olimlar taxminiga ko‘ra, Markaziy Osiyoda yuqori paleolittosh asrining so‘ngti davrida qabilalarga bo‘linish yuz bera boshlaydi. Bu tarixiy o‘zgarishning muhim xususiyati shundaki, ona urug‘i astasekin qabilada hukmron mavqeni egallaydi. Turkiy xalqlarning beshigi bo‘lgan Turon Xitoy, Rim, Misr, Eron singari jahonning qadimiy madaniyat o‘choqlaridan biri hisoblanadi. Qadimshunoslar O‘zbekistonning janubiy sarhadlaridan ibtidoiy odam manzillarini topganlar. Vatanimiz janubi hali hamon o‘zining miloddan burungi davrlarga daxldor osori atiqalari bilan qadim tariximizni boyitishda benazir manba bo‘lib kelmoqda. Qashqadaryo va Surxondaryo oralig‘idagi Boysuntog‘ning jahon fanida ham mashhurlik kasb etgan Teshiktosh g‘oridan neandartal bola (89 yoshdagi) qoldig‘ining topilishi bemisl voqea bo‘lgan edi. Teshiktoshda besh madaniy qatlamga oid qurollarning topilishi bu joyning yanada qadimiyroq ekanligidan dalolat beradi.

Mezolit va neolit zamonlari davomiyligi 1015 ming yil deb hisob qilinadi. Tabiiyki, o‘rta tosh davri va undan so‘ng keluvchi yangi tosh asri turli hududlarda turlicha kechgan. Mar kaziy Osiyoda kishilik jamiyatining mazkur taraqqiyot bosqichlarida nufus birqadar ko‘paygan, ona urug‘i mavqei oshgan. Bu davrlarda tirikchilik qurollari takomil topadi, xo‘jalik yuritish, hayot kechirishning yangi usul va tarmoqlari vujudga keladi. Kulolchilik, yerga ishlov berish va chorvachilik qaror topa boshlaydi. Yangi tosh asri neolit davriga oid yodgorliklar shahodaticha, bundan taxminan 97 ming yillar muqaddam kishilik tarixida olamshumul burilish yuz beradi. Inson tabiatdan tayyor mahsulotlarni olish va iste’mol qilishdan bevosita ishlab yaratishga, turmush kechirishning ijodkorlik pog‘onasita qadam qo‘yadi. Ovchilik, meva to‘plash endi dehqonchilik va qo‘yechki, mol asrash bilan almashinadi. Bu neolit davrida vujudga kelgan eng buyuk o‘zgarishdir. Markaziy Osiyoda dehqonchilik madaniyatining shakllanishi miloddan oldingi VI asrlarga to‘g‘ri kelishi manbalarda qayd etilgan. Bu madaniyat neolit davriga mansub Joytun qabilasi nomi bilan yuritiladi. Joytunliklar o‘troq hayot kechirib, arpa, bug‘doy yetishtirish hadisini olganlar, chorvachilik bilan shug‘ullanganlar. Turon hududida, jumladan, Buxoro va unga tutash Qashqadaryoning quyi qismi tekisliklarida kishi lik jamoalari vujudga kelganligi ma’lum. Fanda Kaltaminor madaniyati deb nom olgan bu davr aslida boshqa joydagilardan farqli o‘laroq, ovchilik va baliqchilik turmush tarzini ifoda etadi. Ayni vaqtda Kaltaminor madaniyati uchun ham dehqonchilik, chorvachilik alomatlari xosdir. 1963-1964 yillarda quyi Zarafshon ibtidoiy madaniyati tadqiq etilgan edi. Bunda asosan sug‘orish ishlarining yo‘lga qo‘yilishini o‘rganish, shu davrga xos qadimiy yodgorliklarni izlab topish maqsad qilingan edi. Izlanishlar xududning Qashqadaryo daryosi bilan bevosita bog‘liq qadimiy jug‘rofiyasi izlarini topishga olib keldi. Qashqadaryoning Paykand oldi o‘zani qirg‘oqlari bo‘ylab neolit va jez davri kishilarining moddiy yedgorliklari namunalari aniqlandi.

Qadimshunoslar Qashqadaryoning eski o‘zani bir zamonlar Zarafshon daryosiga qo‘yilganligining guvoxi bo‘ldilar. Kishilik hayoti suv bilan bog‘liq edi. Markaziy Osiyo, jum ladan, O‘zbekistonning xaritasiga nazar tashlansa, o‘troq joylarning dare bo‘ylarida vujudga kelganligi manzarasi ko‘zga tashlanadi. Saxro kishisi quduqni qachon kashf etgan, buni aniq aytish mushkul. Bu jihatdan, A.S.Kesning quyidagi fikri inobatli. U, «cho‘ldagi butun tirik mavjudot suv manbalariko‘l, quduq, yoinki yomg‘ir suvlari yig‘ilgan joy tevaragida jamlanar edi. Bu yerda inson ichish uchun suvdan tashqari, ozuqa xam topar edi, chunki saxrodagi suv manbalari yonida turlituman o‘simliklar mo‘lko‘l o‘sib yotgani kabi, chanqoq bosish uchun kel gan jonivorlarni ovlash ham qulay edi», deydi. «Zarafshon pasttekisliklarida ibtidoiy madaniyat» kitobida Y.G‘ulomov, A.Asqarov va U.Islomovlar Markaziy Osiyoning neolit davri voqe’ligi haqida gapirib, ulkan xududda yashovchi qabilalar o‘rtasida «mustahkam madaniy aloqalar hukm surganligini» qayd etadilar. Bu aloqalar yaqin mintaqalar hunarmandchiligi, ovchilik bilan bog‘liq qurolaslahalari mutanosibligida ko‘zga tashlanadi. Qadimshunos olimlar miloddan burungi V ming yillik ostonasida Markaziy Osiyoda xo‘jalik rivoji ikki yo‘nalish bo‘ylab davom etganligini ta’kidlaydilar. Kopetdog‘ va boshqa joylarda yashovchi qabilalar (aniqrog‘i, sun’iy sug‘o rish imkoniyati bo‘lgan yerlarda yashovchilar) ibtidoiy tarzda hayot kechirishdan dehqonchilik qilishga, dondun yetishtirishga o‘ta boradilar. Bunday qabilalar turmushi o‘nglanib, tez taraqqiy qila boshlaydi. Markaziy Osiyoning sovuq iqlimli saxro va cho‘llarida o‘rnashgan qabilalar odatdagidek ov va baliqchilik3 bilan tirikchilik qilish tarzini davom ettiradilar. V.M.Masson fikriga ko‘ra, milodga qadar bo‘lgan VI-V ming yilliklarga kelib, Markaziy Osiyo dehqonchiligi taraqqiyotida yangi davr boshlanadi ular mis eritishni o‘zlashtiradilar. Endi odamning mehnat qurollari bir qadar takomillashadi. Shu tariqa eneolit davriga o‘tiladi. Qabila a’zolari bu davrda qo‘y va echkilar asrashdan tashqari, sigir va tuyalar boqishga ham o‘tadilar. Aholi soni sezilarli darajada oshadi.

Miloddan oldingi III ming yillikda Markaziy Osiyo janubiy hududlarida jez asbobuskunalar ishlatila boshlanadi. O‘qlarning paykoni, xanjarlar, tesha va pichoqlar, o‘roq singari ro‘zg‘or ashyolari jezdan yasaladi. Bu ancha pishiq ma’dan sifatida qadimgi davr kishisi hayotiga taraqqiyot olib kiradi. Jez zamonasi insoniyat tarixida muhim davr sanaladi. Ishlab chiqarish kuchlari o‘sgani singari, ijtimoiy hayotda ham ijobiy siljishlar sodir bo‘ladi. Ma’dan qazib olish va undan ov va mehnat, muqofaza qurollari tayyorlash yo‘lga qo‘yiladi. Dehqonchilikda sun’iy sug‘orish amal qila boshlaydi, Mar kaziy Osiyoda yashovchi qabilalar astasekin ishlab chiqaruvchi xo‘jalik tusini oladi. Bu esa yirik aholi manzillarining vujudga kelishiga zamin hozirlaydi. Jez davrida Markaziy Osiyo qabilalari sezilarli darajada moddiy va ma’naviy madaniyatga erishganlar. Qadim Turon tog‘larida ma’dan, jumladan, mis konlari anchagina bo‘lgan. Jez davrida ma’danlarni qayta ishlash o‘zlashtirilgan. Farg‘ona vohasida Navkat (ChatqolQurama tog‘lari) konidan mis olingan. Qalayi esa Zarafshon vohasida, Qarnab konlaridan qazib chiqazilgan. Qashqadaryoning quyi qismida tayyorlangan qurol va uy asboblari Yakkabog‘ tog‘laridan keltirilgan ma’danlardan tayyorlangan. Markaziy Osiyoning jez davri kishilari hayoti silliq kechgan, deyish qiyin. Qadimshunoslik fani ana shu katta hududda milodgacha bo‘lgan II ming yillikning 2 choragida muhim o‘zgarishlar yuz berganligini qayd etadi. Qadimiy kishilik manzillari huvillab qoladi, qishloqlar tashlab ketiladi, shaharlar xarobaga aylanadi. Bu evrilishning asorati ayniqsa, kulolchilik ashyolarida chuqur iz qoldiradi. Idishlar va ularni bezashda avval odat bo‘lgan usullarda jiddiy o‘zgarishlar yuz beradi. Olimlar qadim zamonlarda kechgan bu holni tahlil etib, uni Markaziy Osiyoda yangi qabilalarning tarqalishi yoki bosqin bilan bog‘laydi. Ajdodlar bosib o‘tgan yo‘l mashaqqatli va uzoq bo‘lgan. Biroq milodgacha bo‘lgan 1 ming yillikning boshlariga kelib, Markaziy Osiyoda temir olishga erishish taraqqiyot nishonasi edi. Xitoy, masalan, temir asri bobida Markaziy Osiyodan rivojda juda orqada qolgandi.

Ilk temir davri O‘zbekiston janubi bilan uzviy bog‘liq. Surxondaryoning Muzrabod cho‘lidagi Kuchuktepa fan olamiga ko‘p dalillar berdi. Jez asrida hukm surib kelgan bu manzil milodgacha bo‘lgan 1 ming yillikning o‘rtalariga qadar ham faoliyat ko‘rsatgan. Buni quyuv qoliplari, jezdan va toshdan ishlangan buyumlar dalolat etadi. Keyingi yillarda o‘tkazilgan qazish ishlari temir buyumlarning tarqalish jug‘rofiyasini yanada kengaytirdi. «Anov, Dalvarzin, Daratepa va Quyisoy topilmalari miloddan avvalgi VII asrga mansub bo‘lib, ular Janubiy Turkmaniston, Qashqadaryo va Zarafshon vodiylari, Xorazm hamda Farg‘onada temirdan ishlangan buyumlar tarqalganligidan dalolat bera di. Ular asosan temir pichoq va o‘roqlardir. Olimlarning bir guruhi Markaziy Osiyodagi ilk temir davri Eron va Hindistonga zamondosh bo‘lib, miloddan avvalgi XVIII asrlarda boshlangan, deb hisoblaydi. Ammo Anov va Dalvarzinda topilgan eng qadimgi temir o‘roq va pichoq mi loddan avvalgi VIII-VII asrlar bilan sanaladi. Miloddan avvalgi VII-VI asrlarga mansub temir pichoqlar Xorazmdagi Quy isoy, Qashqadaryodagi Daratepada topildi va yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan Markaziy Osiyo madaniyati uchun xarakterlidir. Miloddan avvalgi 1 ming yillikning boshlariga oid yodgorliklardan Surxondaryoda 8 ta, Qashqadaryoda 7 ta topilgan. Yerqo‘rg‘on, Chiroqchitepa va Sangirtepa ham shunday xarobalar jumlasiga kiradi». Qashqadaryoning qadimiy kishilik manzillari bo‘lmish Naxshab (Yerqo‘rg‘on), Daratepa, Uzunqir, Beshqo‘tontepa, Qo‘rg‘oncha yodgorliklarining qam ilk temir davriga mansub ekanligi aniqlandi. Bu joylarda paxsa devorlar, xom g‘ishtdan tiklangan uylar bilan bir qatorda ma’dandan yasalgan buyumlar, hunarmandchilik ashyolaridan anchagina topildi. Bu osori atiqalar qadim Qashqa vohasida madaniy hayot rivojda bo‘lganligini tasdiq etadi.

Qadimgi ajdodlarimiz hayotida temir ma’danining nechog‘lik o‘rin tutganligini XI asr allomasi Mahmud Koshg‘ariyning «Devoni lug‘otit turk» asarida keltirilgan bir maqol orqali ifodalash maqbul bo‘ladi. Maqol shunday: «Bu ko‘k kirsun, qizil chiqsun». Maqmud Koshg‘ariy shu maqolga izoh berib, «Qirg‘iz, yaboqu, qipchoq va boshqalar biror kishiga qasam ichirganda yoki undan biror narsaga va’da olganda, qilichni uning oldiga ko‘ndalang qo‘yib, «bu ko‘k kirsun, qizil chiqsun», deydilar, ya’ni va’da buzilsa, bu ko‘k kirsun, qizil chiqsun; ya’ni qonga belanib chiqsin. Bu ahd buzilsa, temir seni o‘dsirsin», qon to‘kib, o‘ch olein, demakdir. Chunki ular temirni hurmat qiladilar»1, deydi. Temir davrida yurtimizda, jumladan, Naxshab shahrida taraqqiyot yuqori pog‘onaga ko‘tariladi. Temir asri madaniyati yirik aholi manzillarini, hunarmandchilik va dehqonchilikning takomillashgan ishlov berish vositalarini vujudga keltiradi. Te mir asrida harbiy quvvat oshadi va iqtisodiy hayot yuksaladi. So‘nggi yillarda olib borilayotgan arxeologik tadqiqotlar natijasida shu narsa aniq bo‘lmoqdaki, Vatanimiz hududida qadimgi sivilizatsiyaning paydo bo‘lishi va shakllanishi uzoq asrlarni o‘z ichiga oladi. Vatanimizning eng qadimgi davrlariga - ilk tosh asriga oid bo‘lgan Selung‘ur, Ko‘kbuloq, Qo‘tirbuloq, Uchtut kabi makonlar ochildiki, ulardagi topilmalarga qarab, haqli ravishda Markaziy Osiyo odamzodning ilk ajdodlari paydo bo‘lgan mintaqaga kiradi, degan g‘oyani ilgari surish imkoniyati tug‘iladi. Bu mintaqada yashagan qadimgi qabilalar baliqchilik, hunarmandchilik, dehqonchilik va chorvachilik madaniyatlarini egallaganlar. Ibtidoiy jamoa tuzumi kishilik jamiyati taraqqiyotining eng uzoq davom etgan davri bo‘lib, bundan bir necha million yillar oldin boshlangan degan ilmiy- nazariy fikr isbot etildi. Biroq shuni nazarda tutmoq lozimki, ibtidoiy jamoa tuzumining boshlanishi dunyoning turli hududlarida turli davrlarga to‘g‘ri keladi. Masalan, Afrikada bu davr 2,5-3 million yil ilgari boshlangan bo‘lsa, Amerikada 20-30 ming yil ilgari deb taxmin qilinadi. Markaziy Osiyo hududi minglab yillar davomida odamlarning mehnati tufayli obod bo‘la borgan.

Agar biz uzoq o‘tmishga nazar tashlaydigan bo‘lsak, yer yuzasida qanday o‘zgarishlar paydo bo‘lganligini, odamlar qiyofasi o‘zgarib borganligini, bir ijtimoiy tuzum o‘rniga boshqasi kelganligini tasavvur qilishimiz mumkin. Bevosita Markaziy Osiyoda ibtidoiy jamoa tuzumi davriga oid tadqiqotlar hususida to‘xtar ekanmiz, A.Okladnikov, V.Masson, V.Ranov, Y.G‘ulomov, O‘.Islomov, A.Asqarov, M.Qosimov va boshqa olimlarning Markaziy Osiyo hududida ibtidoiy odamning tarqalish jarayoni, qadimgi makonlarning geografik joylashuvi, toshdan qurollar yasash uslublari xo‘jalikning rivojlanishi va oilalarning paydo bo‘lishi, ibtidoiy mafkura, xo‘jalik turlari, metallning hunarmandchilikka kirib kelishi masalalariga bag‘ishlangan tadqiqotlarni ko‘rsatib o‘tish mumkin. Bu davrni o‘rganishning o‘ziga xos hususiyati, uni qadimgi mualliflar qoldirgan yozma manbalar asosida o‘rganib bo‘lmaydi. Markaziy Osiyoning ibtidoiy tuzumi davrini o‘rganishdagi eng katta muammolardan biri - uzoq tarixiy davrni tashkil etuvchi bu bosqichni davrlarga bo‘lish muammosidir. Biroq so‘nggi yillardagi olimlarning olib borgan ilmiy tadqiqot natijalariga ko‘ra, hozirgi paytda Markaziy Osiyo hududi ibtidoiy jamiyat rivojlanishining quyidagi davrlariga bo‘linadi: 1. Paleolit - (qadimgi tosh davri - “palayos” - “qadimgi”, “litos”- “tosh”); 2. Mezolit (o‘rta tosh davri, “mezos” - “o‘rta”, “litos”- “tosh”), 3. Neolit (yangi tosh davri - “neos”- “yangi”, “litos”- “tosh” ) . 4. Eneolit (mis - tosh davri). 5. Bronza davri. 6. Temir davri. Jumladan, Qashqadaryo hududidan ibtidoiy jamoa tuzumining yodgorliklari topilgan. Bu topilmalarga asoslanib, Qashqadaryoni insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi o‘choqlaridan biriga qo‘shish mumkin. Biroq, hozirgi kunda odamzodning dastlabki Vatani dunyoning qaysi bir qit’asida ekanligi haqida yagona bir fikrga kelingan emas. So‘nggi paleolitdan boshlab ibtidoiy odamlar g‘orlardan chiqib, yengil turar joylar qura boshlaganlar. Natijada ular faqat tog‘li hududlarda yashab qolmay, vohalar bo‘ylab tarqalib, tekisliklardan daryo va ko‘llar sohillariga kelib joylasha boshladilar.

So‘nggi paleolitning eng katta yutug‘i antropogenez jarayonining tugallanishi va hozirgi zamon odamlarning (kromanon) paydo bo‘lishidir. Bu davrning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri ibtidoiy to‘dadan urug‘chilik tuzumiga (matriarxat) o‘tilishidir. Urug‘chilik ibtidoiy jamiyat tarixining alohida bosqichini tashkil etib, bu ijtimoiy hayotdagi qator o‘zgarishlarning paydo bo‘lishiga zamin yaratib berdi. Shunday qilib, paleolit davrida odamning paydo bo‘lishi jarayoni asosan tugadi. Ibtidoiy odamlar xo‘jalik yuritishning eng oddiy yo‘llaridan murakkabroq yo‘llariga o‘tdilar. Olov kashf etildi. Insoniyat ibtidoiy to‘da davridan urug‘chilik tuzumiga o‘tdi. Mehnat qurollari takomillashib, turlari ko‘paya bordi. Ibtidoiy odamlar orasida dastlabki diniy qarashlar paydo bo‘ldi. Markaziy Osiyoda o‘rta tosh - mezolit davri nisbiy tarzda mil.avv. 12-7 ming yilliklarni o‘z ichiga oladi. Bu davrga kelib, iqlim barqarorlashadi, hayvonot va o‘simlik dunyosi o‘zgaradi. Bu davrning katta yutuqlaridan biri - kamon va o‘qning kashf etilishidir. Neolit uzoq davom etgan tosh asrning so‘nggi va yakunlovchi bosqichi bo‘lib, geografik muhit va shart-sharoitning turli-tumanligi neolit davri qabilalarida mehnat qurollari, uy-ro‘zg‘or buyumlari, turar joylar va xo‘jaliklarning turlicha bo‘lishiga olib keldi. Bu davr qabilalari Markaziy Osiyo hududida xo‘jalikning dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik shakllarini rivojlantirib yubordi. Neolit davri kishilarining eng katta yutuqlaridan biri kulolchilik bo‘lib, ular loydan har xil idishlar yasash va ularni olovda pishirishni o‘rganib oldilarki, bu o‘sha davr uchun nihoyatda katta kashfiyot edi. Shuningdek, to‘qimachilik, dastlabki suvda suzish-qayiqsozlik ham paydo bo‘ldi. Eneolit - mis-tosh davrida ibtidoiy odamlar metall bilan tanishdilar. Ungacha ibtidoiy odamlar 2,5-3 mln. yillar davomida (paleolit, mezolit, neolit davrlarida) faqat toshdan, yog‘ochdan va suyakdan yasalgan qurollardan keng foydalanganlar. Mis davriga o‘tilishi ishlab chiqaruvchi kuchlarning yanada yuksalganligini ko‘rsatadi.

Bu o‘rinda shu narsaga asosiy e’tiborni qaratmoq kerakki, mezolit oxirida va neolit davrida terib termachlab ovqat topishdan dehqonchilikka o‘tildi. Bu esa eneolit zamonida yuqori xo‘jalik turiga aylanib bordi. Dehqonchilik va uy chorvachiligi ortiqcha mahsulot yetishtirishga va mol ayirboshlashni tartibga solishga asos bo‘lgan. Eneolit davrida dunyoning barcha hududlarida ijtimoiy taraqqiyotning bir xil bosqichi kuzatildi. Bu davrda Markaziy Osiyoda xo‘jalikning boshqa hamma turlariga qaraganda yerni haydab dehqonchilik qilishning ustunlik qilishi; Toshdan ishlangan qurollar ko‘p bo‘lgan holda mis qurollarning paydo bo‘lishi; Ibtidoiy jamoalarining paxsadan va hom g‘ishtdan tiklangan katta-katta uylari; Kulolchilikda muhim texnika yutug‘i- - xumdonlarning ishlatilishi; O‘troqlik va qurilishda hom g‘ishtning paydo bo‘lishi; Turli hayvonlarning loydan yasalgan va ona urug‘i tuzumi (matriarxat)ga xos haykalchalarning paydo bo‘lishi. Rangdor sopol buyumlar, ya’ni turli tasvirlar ishlangan sopol buyumlarning mavjudligi xarakterlidir. Shu bilan birga, eneolit davrida Markaziy Osiyo aholisining madaniyati bir bosqich yuqoriga ko‘tariladi. Lekin, bu yerdagi qabilalarning madaniy va ijtimoiy taraqqiyoti bir xil darajada emas edi. Arxeologik tadqiqotlar natijalari Markaziy Osiyo aholisi orasida notekis rivojlanish bo‘lganligini ko‘rsatadi. Unumdor xo‘jaliklarga asoslangan qabilalar tezroq rivojlangan, qo‘shimcha xo‘jaliklar bilan mashg‘ul bo‘lganlari esa madaniy jihatdan bir necha yuz yilliklar orqada qolgan. Metalchilikning kashf etilishi va xo‘jalikda mis qurollarning joriy qilinishi bir necha asr davomida sodir bo‘lgan. Odamlar o‘z mehnat qurollarini yasashi uchun har xil mustahkam toshlar qidirish jarayonida tabiiy misga duch keladilar. Bu esa mehnat qurollarini yanada takomillashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Ma’lumki, Markaziy Osiyoning janubiy qismida (Turkmanistonda) miloddan avvalgi 4 ming yillikda dehqonchilik xo‘jaligi paydo bo‘ladi. Sopol idishlar asosan qo‘lda yasalgan naqshsiz, tuxumsimon va yassi tubli bo‘lib, ular orasida qisman charxda ishlanganlari ham uchraydi.

Topilmalar orasida Sug‘diyonada yasalgan idishlar yoki Badaxshon qimmatbaho toshlaridan ishlangan bezaklar bo‘lib, ular, zomonboboliklar janubroqda yashagan o‘troq dehqon jamoalari hamda shimolroqda istiqomat qiluvchi chorvador aholi bilan ham mahsulot ayribosh qilganidan dalolat beradi. Vohamiz hududidagi qadimgi shaharlar tarixini o‘raganishda bizga arxeologiyaga oid qazishmalar, ko‘hna asarlar, eroniy yozuvlar, yunonlik, misrlik, xitoylik mualliflar yozib qoldirgan ma’naviy meroslar yordam beradi. Ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, mil.avv. 2 ming yillikning boshlarida nisbatan rivojlangan viloyatlarida iqtisodiy hayotdagi siljishlar tufayli ortiqcha mahsulot paydo bo‘lib, bu mahsulot ma’lum shaxslar qo‘lida to‘plana boshlaydi. Qishloq kengayib shaharlar, viloyatlar va davlat uyushmalarining ma’muriy markazi bo‘la bordi. Arxeologik tadqiqotlar natijasida Zarafshon va Qashqadaryo vohalaridan miloddan avvalgi VI-V asrlarga oid Uzunqir, Yorqo‘rg‘on, Daratepa, Sangirtepa, Lolazor, Xo‘ja-Buvton, Afrosiyob, Qorovultepa, Qo‘rg‘oncha kabi 50 dan ziyod ko‘hna shahar manzilgohlar ochib o‘rganilgan. So‘g‘diyonaning poytaxti bo‘lgan Afrosiyob (Samarqand) shahri asrimizning 40-yillaridayoq ochilgan edi. Afrosiyobda miloddan avvalgi 2 ming yillik o‘rtalarida aholi yashaganligining izlari juda ko‘p. Ko‘hna shahar aholisi asosan hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shug‘ullangan. Afrosiyob shahar hayotining rivojlanishi So‘g‘diyona va butun Markaziy Osiyodagi siyosiy va iqtisodiy hayotning yuksalishi va inqirozi bilan muvofiq aloqalarning muhim markazi edi. Samarqand jahon savdo va madaniy markazlaridan biri sifatida o‘z mavqeini to‘la darajada, lekin uzilishlar bilan o‘rta asrlarda ham saqlab qoldi. So‘g‘diyonaning “ikkinchi poytaxti” bo‘lgan Yorqo‘rg‘on (Qashqadaryo) miloddan avvalgi IV-VI asrlarda umumiy maydoni 40 gektarga yaqin bo‘lgan ma’muriy markaz edi. Ko‘pchilik tadqiqotchilar, xususan yunon-rim tarixchilari bu markazni Ksenippa viloyatining markaziy shahri deb hisoblaydilar. Qishloqlarning rivojlanishi natijasida Markaziy Osiyoning shahar ko‘rinishidagi manzilgohlari ko‘paya bordi. Shaharlar qalin devorlar bilan o‘ralgan bo‘lib, ma’lum masofada baland minoralar ham bo‘lgan.

Qadimgi ko‘hna shaharlardan topilgan moddiy madaniyat buyumlari aholining dehqonchilik, hunarmandchilik va chorvachilik bilan shug‘ullan- ganligidan dalolat beradi. Ushbu madaniyatning tarkib topishi va rivojla-nishini kuzatish hamda uni qadimgi sharq tipidagi ibtidoiy shahar sivilizatsiyasining yangi markazlari sifatida baholash, ayni vaqtda uning xronologiyasini aniqlashtirish lozimligi paydo bo‘ldi. Eng qadimgi davlat uyushmalarning paydo bo‘lishi juda muhim masaladir. I. A. Karimovning “Hozirgi davr davlatchilik tariximiz tub burilish pallasiga kirgan bir paytda o‘zimizning zamon va makondagi o‘rnimizni aniq belgilab olishimiz lozim” deganlari ming bor haqiqatdir. Sopollitepadagi ilk davlat uyushmasi Qadimgi Baqtriya davlatidir. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, uning tarkibiga So‘g‘d va Marg‘iyona ham kirgan. Yunon muallifi Ktesiy Baqtriya haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Tarixchi olim Baqtriya davlatidagi ko‘plab shaharlar, mustahkam poytaxt shahar Baqtro (Balx), Baqtriya podshosi Oksiart, uning bitmas tuganmas boyliklari haqida hikoya qiladi. Gerodot Baqtriyani Misr va Bobil kabi yirik davlatlar qatorida tilga oladi. Baqtriyaning tabiiy boyliklari undan tashqari hududda yoki Old Osiyoga qadar ham mashhur edi. So‘nggi 10-15 yil ichida Baqtriya, So‘g‘diyona va Marg‘iyonadan olingan yangi arxeologik ma’lumotlar ilk davlat uyushmalari paydo bo‘lishini yanada kengroq izohlash imkonini yaratadi. Bu ma’lumotlarga qaraganda, ilk temir davri Baqtriya, Marg‘iyona, Xorazm va So‘g‘diyona umumiy jamoalaridagi asosiy ishlab chiqaruvchi kuchlarni bir necha kichik oiladan iborat uy jamoalari tashkil etgan. Ko‘pchilik tadqiqotchilarning fikricha, Markaziy Osiyoda ilk davlat uyushmalari dehqonchilik, chorvachilikdan ixtisoslashgan hunarmandchilikning ajralishi va shahar markazlari shakllanishi asosida paydo bo‘ladi.

So‘nggi yillardagi arxeologik ma’lumotlar Markaziy Osiyo ilk davlatlar shakllanishining muhim muammolarini yoritish, shuningdek, ular rivojlanishining quyidagi davrlarini aniqlash imkoniyatini beradi: 1). Bronza davri - unchalik katta bo‘lmagan dehqonchilik vohalari asosida ilk davlat uyushmalarining shakllanishi. 2). Bronza asrining temir asriga o‘tish davri (mil.avv. X-VIII-asrlar). etnik- madaniy va g‘oyaviy vaziyatlarining o‘zgarishi sharoitidagi harbiy-siyosiy uyushmalar ba’zi viloyatlarda bo‘lib o‘tgan ko‘chish jarayonlari davridagi o‘troq manzilgohlar sonining qisqarishi va ilgari odamlar yashagan joylarda yangi aholi manzilgohlarining shakllanishi, harbiylar va harbiy boshliqlarning ijtimoiy qatlamlariga bo‘linishi. 3). Ilk temir davri (mil.avv. VII-VI asrlar). Qadimgi Baqtriya misolidagi (aynan Baqtriya, So‘g‘diyona va Marg‘iyona) yirik davlat uyushmalari paydo bo‘lishi. Bunday davlat uyushmalari paydo bo‘lishining tezlashuviga ichki ijtimoiy-iqtisodiy sabablardan tashqari tashqi, omillar ham sabab bo‘lgan.

Adabiyotlar: 1. История Узбекской ССР. С древнейших времен до наших дней. Под ред. И.М.Муминова.-Т.: “Фан”, 4974 2. O’zbekiston SSR tarixi, Qadimgi davrlardan hozirgi kunlargacha. I.Mo’minov tahriri ostida.-Toshkent: Fan, 1974 3. Jo'raqulov O., Ergasheva J. Qashqadaryo sanoati tarixi. Qarshi, Nasaf, 1996 4. Jo‘raqulov O. Qashqadaryo mang‘itlari. T.:Fan. 1993.256 b 5. Jo'raqulov O. Qashqadaryo marmar sanoati. Т.: Fan. 2000. 55 b 6. Qarshi. Qarshi (kitob albom). Mualliflar jamoasi T. 2006.

O'xshashlar

O`zbekiston insoniyat sivilizatsiyasining o`choqlaridan biri

O'zbеkiston insoniyat taraqqiyotining qadimgi o'choqlaridan biri

Qashqadaryo vohasi Arab hukmronligi davrida

Amir Temur va Temuriylar davrida Qashqadaryo vohasi

Qashqadaryo vohasi tarixi fanining predmeti nazariy metodologik asoslari manbalari va uni o‘rganishning ahamiyati