Qadimgi Xorazm tarixi bo`yicha manba va adabiyotlar - Tarix - Referatlar

Qadimgi Xorazm tarixi bo`yicha manba va adabiyotlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

42.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. “Qadimgi Xorazm” haqida Zardushtiylikning muqaddas kitobi “Avesto” muhim manba. 2. Rus sharqshunosligida “Qadimgi Xorazm” muammosi 3. “Qadimgi Xorazm” tarixini o`rganishda o`zbek olimlarinig o`rni.

www.arxiv.uz Sobiq SSSR Fanlar Akademiyasi tomonidan tashkil qilingan Xorazm arxeologik – etnografik ekspedisiyasi tadqiqotlari va materiallariga asoslanib, o`sha ekspedisiya rahbari S. P. Tolstov Qadimgi Xorazm tarixiga oid uchta katta va mashhur asarini nashr qildirdi. S. P. Tolstovning bu asari Xorazm tarixi haqida yozilgan asarlar ichida salmoqli o`rin egallaydi. Uning asarlarini Xorazm tarixi bo`yicha tadqiqotchilar chetlab o`tolmaydi. Xorazm tarixini, ayniqsa uning sug`orish tarixini qadim zamonlardan to hozirgi kungacha tadqiq qilgan olimlardan yana biri akademik Ya. G`ulomovdir. Uning asarlari Xorazm tarixini yozishda muhim manba . Arxeologik olimlar A. V. Vinogradovning “ Xorazm neolitik yodgorliklari”, E. E. Nerazikning “Afrig`iylar Xorazmning qishloq aholisi” va boshqa mualliflarning asarlarini ham ko`rsatib o`tish mumkin. Qadimgi Xorazm haqida arxeologik manbalardan so`nggi yozma manbalar muhim o`rin egallaydi. Yozma manbalar orasida o`zining qadimiyligi jihatidan “Avesto” O`rta Osiyo, Eron, Afg`oniston va Xorazmning qadimgi tarixini o`rganishda qimmatli manba hisoblanadi. Taniqli olimlarining ko`pchiligi “Avesto” kitobi ahmoniylar xukmronligiga qadar Xorazm rahbarligida vujudga kelgan qadimgi davlatlar ittifoqi hududida, sinfsiz jamiyatdan sinfiy jamyatga o`tish sharoitida bo`lgan, deb hisoblanadi. Bu fikrlarga asoslangan holda fanga “Katta Xorazm” muammo etarli va to`liq o`rganilmagan bo`lsada, ilmiy adabiyot sahifalaridan tushmayapti. Geradotning yozishicha, “xorazmliklarga tegishli Katta Akes daryosining tekisliklarida bir qancha qabilalar va xalqlarni birlashtirgan “Katta Xorazm”, - “Adleylar yurti” yoki “Adleylar kengligi” vujudga kelgan.” O`rta Osiyo ariy aholisining bir qismi bo`lgan Xorazmiylar mashhur qadimgi yunon tarixchi Gerodotning (Miloddan . av.V asr ) “Tarix”kitobida ham tilga olinadi. Gerodotning fikricha, xorazimiylar O`rta Osiyo keng vodiylarga egallagan. Qadimgi yunono tarixchisi Arrian Flaviy (tax.95-175 yy.) o`zining

www.arxiv.uz “Aleksandrning yurishlari” asarida xorazmlik podshoh Farasman haqida va uning 1500 dan ortiq qo`shini bilan Aleksantr oldiga kelganligi haqida hikoya qiladi. Rim tarixchisi Kvint Kursiy Ruf (Miloddan odning I asri) o`zining “Buyuk Aleksandrning tarixi haqida Xorazm podshosi Farasman haqida, massaget va sak qabilalarning Aleksandr zulmiga qarshi Miloddan liy ozodlik xarakatiga qo`shilganligi haqida hikoya qiladi. Xorazm tarixini qadimgi va o`rta asr tarixini o`rganishda buyuk olim Abu Rayhon Beruniy asarlari bebaxo manbadir. Xorazmning tarixini o`rganish uchun qimmatli asarlardan (“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”) bo`lib, u 1000 yilda Jurjonda yozilgan. Olimning yana bir tarixiy asari (“Xorazm haqida axborotlar to`g`risidagi suhbatlar”), u “Tarixi Xorazm”, “Mashshohidi Xorazm” nomi bilan ham mashhur. Beruniyning “Xorazm tarixi” asari bizgacha etib kelmagan. Bayhaqiy va Yoqut Hamoviy asarlarida undan parchalar keltirilgan xolos. Beruniynig ta`kidlashicha, Xorazm madaniyati qadimgi madaniyatlardan bo`lib, uning ildizlari Miloddan .av. XII asrga (Miloddan .av. 1292y) borib taqaladi. Beruniy xorazmiylar, so`g`diylar va boshqa xalqlarning bayramlari, Xorazm kalendarida uning qishloq xo`jalik ishlarini yuritishdagi ahamyati, Xorazmshohlar haqida, o`sha davrdagi diniy ta`limotlar to`g`risida qimmatli ma`lumotlar qoldirgan. Xorazm haqida ma`lumotlarni X asrda yashab ijod etgan Maqdisiy asarlarida ham uchraydi. Uning yozishicha, Xorazm shahar va qishloqlariga, ekin maydonlari va bog` – rog`lariga, yaylov va chorvaga, kanal va ko`llarga boy, yuksak mamlakatga ega boy va mashhur o`lkadir. X asr va undan keyingi davrlarda oid O`rta Osiyo jumladan, Xorazm haqidagi ma`lumotlarni biz arab, fors tarixchilari Al – Belazuriy, Al – Istaxriy, Al – Ma`sudiy, At – Tarobiy, Vasifiy, Garduziy, Ibn Havqal, Ibn Xardadbek, Mirxond Hofiziy, Abro`, Ahmad Donish, Xondamir va boshqalarning asrlarida uchratish mumkin.

www.arxiv.uz Xorazm haqida ma`lumotlar XVII – XIX asrga oid rus yozma manbalaida ham uchraydi. 1627 – yilda rus podshosi Mixail Feyoderov farmoni bilan tuzilgan “ Книга большому чертежу ” nomli kartografik tuzimida O`rta Osiyo va Xorazm shaharlari, dengiz, daryolar va ko`llar to`g`risidagi ma`lumotlar bor. Ma`lumki, Pyotr I davrida 1717 – yilda Aleksandr Bekovich – Cherkasskiy boshchiligida go`yo Amudaryo havzasida oltin konlari axtarish va Xiva xoni bilan aloqa o`rnatish maqsadida Xivaga ekspeditsiya tashkil qilgan edi. Ekspeditsiya a`zolari razvedka qilish va qo`poruvchilik ayblanib qatl qilinadi. 1840 – yilda “ Отечрственние записки ” jurnali sahifalarida G.Gel`mersennining “ Хива в настояшем своем состояним ” nomli maqolasi bosilib chiqadi. 1841- yilda kapitan Nikiforov va topograf Antonovlar Xiva xonligida er maydonlarini suratga tushirgan. Rossiya hukumati tomonidan Xiva xonligiga yuborilgan missiylar rahbarlari Vazener, Danilevskiy, Ignat`ev, Galkin va boshqalarning Xiva haqida ma`lumotlari diqqatga sazovordir. XIX asrda Xorazm va Xiva tarixiga oid juda ko`plab tarixchi va sharqshunos olimlarning asarlari vujudga kela boshladi. Bu asrlarning paydo bo`lishiga o`sha davrdagi ijtimoiy – siyosiy hodisalar sabab bo`ldi. XIX asr Rossiya tarixida feodalizmning inqirozga yuz tutishi va kapitalistik munosabatlarning shakllanishi bilan xarakterlanadi. Rivojlanayotgan Rossiya sanoati uchun ko`p miqdorda paxta va boshqa qishloq xo`jalik mahsulotlari turli xom ashyo, er osti qozilma boyliklari talab qilinardi. Shu bois Rossiyaning O`rta Osiyo bilan savdo iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarni kengaytirish, bu erda temir yo`llar qurish, o`lkaning boy xom ashyosi manbalaridan foydalanishga intilish kuchayib bordi. Xorazm tarixida oid birinchi umumlashtirilgan asarlardan 1870 – yilda nashr qilingan sharqshunos P. N. Lerkningt (1828 - 84) kitobida turli ensiklopedik lug`atlarda Xorazm va Xiva haqida ilmiy maqolalar e`lon qilindi. I. Veselovskiy Xiva xonligining tarixini asosan XVI asrdan boshlab yozgan.Uning asari o`sha davr sharqshunoslik adabiyotida katta voqea bo`ladi. Chunki N. I. Vselovskiy, V. V. Grigor`ev va P. I. Lerk boshlagan ishni davom ettiradi. N. I. Vselovskiy Xiva xonligi tarixining asosan XVI asrdan boshlab yozgan.

www.arxiv.uz Sharqshunos V. V. Grigor`ev Xiva xonligi haqidagi ma`lumotlar ham diqqatga sazovardir. Xiva xonlari arxivini yig`ish, tartibga solish va Saltikov Shgedrin nomli Peterburg xalq kutubxonasiga topshirishda sharqshunos olim A. L. Lunning xizmatlari kattadir. Arxivdan tashqari, u Xiva xoni taxtini va 200 nusxa tanga zarb qiladigan muhrlarni ham Peterburgga olib ketgan. A. L. Kun Xivaga general – adyutant F о n Kaufman boshchiligidagi rus qo`shinlari bilan birga kelgan va 1873 – yilda ular tomonidan Xiva xonligining bosib olinishini guvohi bo`lgan. Xiva o`tmish tarixini o`rganishda sharqshunos olim V. V. Bartol`dning xizmatlari katta. V. V. Bartol`dning “T уркистон в эхопу Мангольского нашечтвия ” (1900) nomli mumtoz asari Xorazm haqida ma`lumotlar bor. 1913 – yildan nemis, ingliz va fransuz tillarda, 1945 – yildan turk tilida tarjima qilinayotgan “Islom ensklipediyasi” kitobida V. V. Bartol`dning Xorazm haqida “A мударья ”, “A ральское море ”, “Ka т ”, “Xo разм ” nomli maqolalarda bosilib chiqdi. Shunday qilib manbalarda Xorazmning o`tmishi va buguni haqida qimmatli ma`lumotlar bor. Uni o`rganib, tahlil qilish esa kelajak avlod zimmasida.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. I.A.Karimov.O`zbekistonning 16 yillik mustaqil taraqqiyot yo`li.//Xalq so`zi,2007yil,30 avgust. 2. I.A.Karimov,Asosiy maqsadimiz-yurtimizda erkin va obod farovon hayot barpo etish yo`lini qat`iyatlik bilan davom ettirishdir,//Xalq so`zi,2007,11 dekabr 3. I.A.Karimov O`zbekistonning 16 yillik mustaqil taraqqiyot yoli.//Xalq so`zi.2007yil.30 avgust 4. I.A.Karimov.Asosiy maqsadimiz –yurtimizda erkin va obod,farovon hayot barpo etish yo`lini qat`iylik bilan davom ettirish.//Xalq so`zi ,2007yil,11 dekabr 5. Arsikovskiy A. Arxeologiya asoslari .T., 1970. 6. Arxeologlar xikoya qiladi. Mualliflar jamoasi. T.,1976. 7. История Хорезма . T., “Fan” 1977. 8. Norqulov N. Beruniy va Xorazm. T., “Fan” 1973. 9. Т olstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. 1964. 10. Xorazm tarixi. Urganch 1997.

O'xshashlar

Qadimgi Xorazm kalendari

Qadimgi Xorazm ibtidoiy davrda

Qadimgi Xorazm bronza davrida

Qadimgi Baqtriya Xorazm va Sug‘diyona davlatlari

Qadimgi Baqtriya Xorazm va Sug‘diyona davlatlari