Mustaqilllik yillarida O'zbekistonning iqtisodiy taraqqiyoti - Tarix - Referatlar

Mustaqilllik yillarida O'zbekistonning iqtisodiy taraqqiyoti

Yuklangan vaqt:

24.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.5 KB

Ko'chirib olish

Mustaqilllik yillarida O`zbekistonning iqtisodiy taraqqiyoti Reja : 1. O`zbekistonda bozor munosabatlarining shakllanishi, uning yo`nalishlari, bosqichlari va xususiyatlari. 2. Iqtisodiyotda yuz bergan o`zgarishlar, bozor infratuzulmasining shakllanishi. 3. Qishloq xo`jaligida o`tkazilayotgan islohotlar, uning vazifalari va yo`nalishlari.

Aslida mustaqil O`zbekiston hududida, aniqrog`i ko`hna Turon zaminida bozor munosabatlari yangilik emas. Qadimdan ajdodlarimiz hunarmandlar ishlab chiqargan turfa xil mahsulotlarini, tabiiy boyliklarini xorijiy mamlakatlarga olib chiqib savdo qilganlar, mol ayirboshlaganlar. Faqatgina so`nggi mustamlaka yillarida chor Rossiyasining, sho`rolar hokimiyatining iqtisodiy islohotlar o`tkazadigan laboratoriyasiga aylanib qolgan edik xolos. Endi bunday tajriba maydoni rolini o`ynovchilikdan qutildik, o`zimizning milliy an`analarimizni tiklab yana iqtisodiyotni rivojlantirishga kirishdik. O`zbekiston tanlagan yo`l bozor iqtisodini shakllantirishdir. Bozor munosabatlariga asoslangan demokratik jamiyat qurishning asosiy tamoyillari yurtboshimiz I.A.Karimov tomonidan ishlab chiqilib, bu tamoyillar mazmuni quyidagicha: -iqtisod siyosatdan ustun turib mafkuraviy tayziqlarsiz, o`ziga xos ichki qonunlarga muvofiq rivojlanmog`i kerak: -davlat bosh islohotchi o`rnida bo`lib, uning yo`nalishlarini belgilab beradi va amalga oshiradi: -bozor munosabatlariga o`tish qonun ustivorligini talab qiladi. Butun xalq tomonidan qabul qilingan Konstitusiya va qonunlarga amal qilinishi shart: -bozor munosabatlarini joriy etish bilan bir vaqtda aholini kuchli himoya qilishning kuchli ijtimoiy siyosatini o`tkazish; -bozor iqtisodiyotiga o`tish evolyusion yo`l bilan, bosqichma-bosqich amalga oshirilmog`i zarur. Bozor munosabatlariga o`tishda iqtisodiy islohotlar strategiyasi ishlab chiqilib, uning tub maqsadi-markazlashtirilagan, ma`muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor munosabatlariga, bir sifat holatidan ikkinchi sifat holatiga o`tishdan iboratdir. Bozor munosabati bu jihatdan klassik kapitalistik va sosialistik iqtisodiy tizimdan farq qiladi.

Bozor islohotlarini amalga oshirish dasturiga ko`ra ustivor vazifalar bosqichma- bosqich hal qilinadi. Birinchi bosqichda birdaniga ikki vazifani hal qilish kerak: Ma`muriy buyruqbozlik tizimini og`ir oqibatlarini tugatib, iqtisodni barqarorlashtirish va yangisini qurmay, eskisini buzmaslik qabilida ish ko`rish kerak. Bu o`tish jarayonida asosiy e`tiborni yangi bozor munosabatlarining huquqiy bazasini vujudga keltirish, ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham berishga qaratmog`i kerak. Bozor munosabatlariga o`tishning asosiy sharoitlaridan biri sifatida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish amalga oshiriladi. Bu bilan davlat monopoliyasi tugatilib, ma`muriy buyruqbozlik buzildi va bozor iqtisodiyotiga asos solindi, mulkdorlar sinfi shakllandi, xorijiy sarmoyadan foydalanib, ishlab chiqarish samaradorligi oshdi. Mulkni xususiylashtirish va ko`p ukladli iqtisodni shakllantirish O`zbekistonda ikki bosqichda amalga oshirildi. Birinchi bosqich 1992-1993 yillari amalga oshirildi. Bu davrda asosan maishiy xizmat, savdo korxonalari, transport va qurilishning kichik korxonalari, qayta ishlash korxonalari mulk shakli o`zgartirilib, mulkning ijara, jamoa, aksiadorlik shakllari vujudga keldi. Uy-joylar xususiylashtirildi. Qishloq xo`jaligida 770 kolxoz va sovxozlar xususiylashtirilib, jamoa va ijara xo`jaliklariga aylantirildi. Birinchi bosqichda mulk davlat tasarrufidan chiqishi jarayonida mulkdorlar sinfi shakllandi. Ikkinchi bosqich O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 21 yanvardagi «Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi qarori asosida olib borildi. Bu davrda ochiq aksiadorlik jamiyatlari tashqil etilib,, korxonalar aksialarini chiqardilar, auksion savdosi orqali davlat mulkini shaxslarga sotish, xususiylashtirishni yoppasiga olib borish ko`zda tutildi.

Aloqa, transport, geologoqidiruv, yoqilg`i-energetika komplekslari xususiylashtirilmadi. Ayrim sohalarda-kimyo, oltin qazish, paxta tozalash, tog`-kon sanoatida 51 % aksiya davlat ixtiyorida qoladigan bo`ldi. 1994 yil oxirigacha 54 ming korxona mulk shaklini o`zgartirdi (xususiy, aksiadorlik, jamoa, ijara va x.k.). Natijada respublikada nodavlat sektorning iqtisodiyotdagi ulushi ortib bordi. 1995 yili sanoat mahsulotining 97 %i nodavlat sektorga to`g`ri keldi. Yurtboshimiz I.A. Karimov bu boradagi ishlarni tahlil qilib, quyidagi fikrni bildirdi: «...iqtisodiy munosabatlarda, ayniqsa mulk masalalarida tub o`zgarishlar amalga oshirildi. Mulkni xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish dasturini amalga oshirish natijasida, mamlakatimizda xaqiqiy ko`p tarmoqli iqtisodiyot shakllantirildi, nodavlat sektor mustahkamlandi va iqtisodiyotimizda faol rol o`ynay boshladi»(I.A.Karimov. Hozirgi bosqichda demokratik islohotlarni chuqurlashtirishning muhim vazifalari. Toshkent. «O`zbekiston», 1996, 13- bet.). Prezidentimiz O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ikkinchi chaqiriq birinchi sessiyasidagi nutqida yana shu masalaga to`xtalib, shunday dedi: «Biz-xususiy mulkning miqyosi va ulushi uzluksiz o`sib boradigan ko`p ukladli iqtisodiyotni rivojlantirish tarafdorimiz. Dunyo tajribasi shundan dalolat beradiki, jamiyatda tom ma`nodagi mulkdorlar sinfining ko`pchilikni tashqil etishi ijtimoiy hayotdagi barqarorlik va farovonlikning kafolati bo`lib xizmat qiladi»(I.A. Karimov. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot- pirovard maqsadimiz.-Namangan haqiqati,- 2000.-26 yanv.). 2. Iqtisodiyotimizdagi o`zgarishlar masalasida to`xtaladigan bo`lsak «SSSR tarqalib ketgandan so`ng barcha milliy respublikalar, jumladan O`zbekistonning iqtisodiyoti o`tirib qoladi»,-degan bashoratlar puch ekanligini o`z ko`zimiz bilan ko`rib turibmiz. Aksincha, sobiq ittifoqdan ajralib chiqqan mustaqil bo`lgan davlatlar ichida O`zbekistonning iqtisodiyoti barqaror rivojlanib bormoqda, ishlab chiqarishning keskin kamayishi va ommaviy ishsizlikning oldi olinib qolindi. Istiqlolga erishgan O`zbekiston tarihda ilk bor 1995 yili neft mustaqilligiga erishdi. 2006 yili ichki yalpi mahsulot ishlab chiqarish 7,3 %, sanoat ishlab chiqarish 10,8 % ga ortdi. 2006 yilning o`zida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasida qo`shimcha ravishda 290 ming yangi ish o`rni

yaratildi. Bu esa, mamlakatimizda ochilgan yangi ish joylarining 50%dan ortig`ini tashkil etadi. 2007 yilning boshida faoliyat yuritayotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalarining soni qariyb 350 mingtaga yetdi. Yoki 2000 yildagiga nisbatan 2,3 marta ko`paydi. Bugungi kunda kichik biznesning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 42,1% ni tashkil etmoqda. O`zbekistonda neft va gaz kondensati ishlab chiqarish 1990 yili 2,8 mln.tonna bo`lsa, 1997 yili 7,9 mln.tonnaga yetdi va chetga neft sotish qobiliyatiga ega bo`ldi. Aholini tabiiy gaz bilan ta`minlash yuzasidan katta yutuqlarga erishildi. O`zbekistonning jahondagi ko`p davlatlar bilan hamkorligi kengayib bormoqda. «Chet el investisiyalari to`g`risida», «Chet el investorlari huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to`g`risida» qonunlarining qabul qilinishi jahonning ko`plab davlatlari bilan iqtisodiy hamkorlikni o`rnatishga, bir qancha jahon banklari bilan shartnomalar imzolashga olib kelib, bu ham makroiqtisodiyotni yaxshilashga olib keldi. II jahon urushidan keyingi tarix shuni ko`rsatadiki, rivojlangan davlatlarning hech biri xorij sarmoyasiz taraqqiy etmagan. O`zbekiston ham shu yo`ldan rivojlanib, hozirgi kunda xorijiy davlatlar bilan birgalikda 3200 ta qo`shma korxonalar qurildi va ishlamoqda. O`zbekistonda ahvol barqaror bo`lganligi uchun ham 1994 yili 10 mln. AQSH dollari hisobida xorij sarmoyasi o`zlashtirilgan bo`lsa, bu miqdor 1998 yili 114,5 mln. AQSH dollariga yetdi. Amerikaning Kolorado shtatidagi «Nyumont» firmasi bilan Muruntovda qo`shma korxona qurilib, «Zarafshon-Nyumont» korxonasi o`z ishi natijasini ikki yilda ko`rsatdi. O`zbekistonning istiqloli mashinasozlik sanoatini, ayniqsa, avtomobilsozlik sanoatini rivojlanishi bilan uzviy bog`liq. O`zbekiston bilan Janubiy Koreya o`rtasida «UZ-DAEWOO» avto ko`shma korxonasi qurilib, yengil avtomobillar ishlab chiqarilmoqda. 1993 yili GFR bilan O`zbekiston o`rtasida shartnoma imzolanib, «Mersedes-Bens AT» korporasiyasi Xorazmda «Do`stlik» avtomobil zavodida ish boshladi. 1994 yildan boshlab yuk avtomobillarini ishlab chiqardi. 1995 yili «O`zavtosanoat» uyushmasi bilan Turkiyaning «Kochxolding» kompaniyasi o`rtasida

shartnoma imzolanib, 1999 yildan Samarqandning So`g`diyona mavzeida avtobus zavodi qurilib, faoliyat yurita boshladi. Qishloq xo`jaligida iqtisodiy islohotlar o`tkazish ham biz uchun yangilik emas. O`zbek dehqoni o`z boshidan qancha islohotlarni o`tkazmadi deysiz. Natijasichi? Sho`rolar zamonida «dehqonlar» termini o`z mohiyatini yo`qotdi. Uncha uzoq emas, 80- yillarda kolxozchilarning bajargan ishlariga xaq to`lash normativlarida bir ish kuni (yetti soat) 20 sotix yagana qilsa, bir norma ish hisoblanib, unga 3 so`m 27 tiyin haq belgilangan. Ko`z oldingizda keltiring 20 sotih yagana qilish uchun (qator orasi 60 sm bo`lganda) 3200 metr egat ustidan deyarli emaklab o`tish kerak. Urug`likning «klassiga» unuvchanligiga qarab, 1 metrga 30-35 dona chigit qadaladi. Shundan o`rtacha 25ta chigit unib chiqsa, 20 sotixda 80 ming ko`chat bo`ladi. Aslida 1 metrda 5tadan, jami 20 sotihda 16 ming ko`chat saqlanishi lozim. Yaganalash jarayonida ortiqcha 64 ming ming ko`chatni holatiga qarab olib tashlash kerak. Endi kolxozchi bir kunda 7 soat (430 minut) qonun bo`yicha ishlasa, har minutda 152 tadan ko`chatni yulib, etakka solib, ekin maydonidan chetga olib chiqib tashlashi kerak. Yoki 15 sotix g`o`za birinchi chopiq qilinsa, 3 so`m 15 tiyin haq beriladi. 15 sotix- agar qatorlarning orasi 60 sm, uzunligi 100 metr bo`lsa, 25 qator yoki 2500 metr bo`ladi. Bundan tashqari, chopiqda qatorning har ikki tomoniga ketmon urish kerak. Demak, 5000 metr. Agrotexnika bo`yicha imkoni bo`yicha yaqin, chuqur qilib topish talab etiladi. Agar, har 10 sm yerga bittadan ketmon urilganda, 50 ming marta urish kerak. Bu bir minutda 119 martadan ketmonni ko`tarib tushirishini taqazo etadi. Yoki kolxozchining 159 marta urishiga 1 tiyindan ish haqi to`g`ri keladi. Mana sizga jamoa xo`jaligida (kolxoz) ish haqi to`lash normativlari Bundan tashqari, 80-yillardagi «paxta ishi» o`zbek dehqonlarining obro`yini butunlay tushirib yubordigina emas, balki jamoa xo`jaligini hayotiy ekanligini, bu xo`jalikdagi mulk begonalashtirilganligini yaqqol ko`rsatib qo`ydi. Shuning uchun ham, mustaqillikdan so`ng Respublikamiz qishloq ho`jaligida tub islohotlarni amalga oshirish eng asosiy vazifalardan biri bo`lib qoldi. Qishloq xo`jaligini rivojlantirish mamlakat iqtisodiyotining bozor munosabatlariga tezroq o`tishida, uning rivojlangan mamlakatlar qatoriga qo`shilishida muhim omil bo`lib hisoblanadi.

Islohotlarni huquqiy asoslarini yaratish maqsadida, Respublika Oliy Majlisining XI sessiyasida Prezidentimiz I. Karimov tashabbusi bilan «Yer kodeksi», «Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) to`g`risida», «Fermer xo`jaligi to`g`risida», «Dehqon ho`jaligi to`g`risida»gi qonunlar qabul qilindi. Qonunlarning yaratilishida yurtboshimiz bevosita o`zlari ishtirok etib, shunday degan edilar: «Biz mana shu qonunlarni amalga oshirmoqchi bo`lsak, joylarda ularni targ`ib qilish ishlarini yaxshi yo`lga qo`yishimiz lozim. Toki, bu qonunlar bizga nima beradi, degan masala har bir insonning ongiga yetib borsin»(I.Karimov. Respublika Oliy Majlisi XI sessiyasi. SH.Mamanabiyev. Shirkat xo`jaligi nima? Qonun himoyasida. №1.-2000.-B.15). Shu bilan birga yurtboshimiz mavjud ishlab turgan jamoa xo`jaliklarini yuritishning yangicha shakli-shirkat xo`jaliklariga aylantirish o`ta mas`uliyatli ish ekanligini, unda aslo shoshma-shosharlikka, yuzakichilikka yo`l qo`yib bo`lmasligini ham ta`kidlab o`tgandilar. Shu maqsadda Vazirlar Mahkamasi 1998 yil 15 iyul kuni «Qishloq xo`jaligini isloh qilishga oid qonun hujjatlariga qishloq xo`jaligi kooperativlari (shirkat xo`jaliklari) tuzish chora-tadbirlari to`g`risida» qaror qabul qilindi. Respublikamiz miqyosida 1998 yili 65ta jamoa xo`jaliklari shirkat xo`jaligiga aylantirildi. 1999 yilning birinchi choragida bu ko`rsatgich 432 tani tashqil qildi (I.Karimov. Respublika Oliy Majlisi XI sessiyasi. SH.Mamanabiyev. Shirkat xo`jaligi nima? Qonun himoyasida. №1.- 2000.-B.15). Qishloq xo`jalik korxonalarini shirkat xo`jaliklariga aylantirish masalasining bir tomoni holos. Eng asosiy masala- shirkat xo`jaliklarida oila pudratini joriy etish orqali ichki xo`jalik munosabatlarini takomillashtirish, bevosita mahsulot ishlab chiqaruvchilarning manfaatdorligini oshirish orqali qishloq xo`jaligini rivojlantirish. Bu borada Buxoro, Andijon, Namangan viloyatlarida tahsinga sazovor ishlar olib borilmoqda. O`tkazilayotgan islohotlar natijalaridan dastlabki xulosalar shundan iboratki, hamma yerda ham bu masalaga ko`ngildagidek e`tibor berilmayapti. Aholi orasida ba`zan «shirkat xo`jaliklari tuzilmoqda, lekin ularning jamoa xo`jaliklaridan farqi sezilmayapti» degan gaplarni eshitib qolamiz. O`zbekiston Respublikasining «Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) to`g`risida»gi qonunga ko`ra, qishloq xo`jaligi shirkati qishloq xo`jaligi mahsuloti

yetishtirishga mo`ljallangan, mulkiy pay usuliga hamda oila (jamoa) pudratiga asoslangan fuqarolarning ixtiyoriy ravishda birlashtiradigan yuridik shaxs huquqlariga ega bo`lgan mustaqil xo`jalik yurituvchi sub`yektdir. Shirkat xo`jaliklaridan farqli o`laroq, jamoa xo`jaliklari asosiy ishlab chiqarish vositalari umumiy bo`lgan, jamoa mehnatiga asoslangan qishloq xo`jalik mahsulotlari ishlab chiqarishni birgalikda yuritish maqsadida ixtiyoriy ravishda birlashgan dehqonlarning tashqilotidir. Shirkat xo`jaligining o`ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: - shirkat a`zolariga ixtiyoriy ravishda kirish va chiqish; - shirkatning ish faoliyatida a`zolarning o`z mehnati bilan ishtirok etishining shart ekanligi; - ichki xo`jalik munosabatlarini shartnomalar tuzish yo`li bilan, tenglik tamoyiliga amal qilib, oila pudrati asosida tashqil etish; - shirkat a`zolari bilan hisob-kitob qilishda amalda bajarilgan ishlarning hajmi va sifatiga chek usulida haq to`lashni tashqil etish; - yakuniy daromadni shirkat a`zolari o`rtasida ularning mulkiy paylariga muvofiq taqsimlash; - yer uchastkalaridan qat`iy belgilangan maqsadda foydalanish, yerlarni muhofaza qilinishi va tuproq unumdorligining oshirilishini ta`minlash; - shirkatning bir a`zosi bir ovozga ega; - shirkat xo`jaligining ish faoliyati ustidan shirkat a`zolari tomonidan shirkat nizomida nazarda tutilgan tartibda nazorat qilish. Shirkat xo`jaligining mulk shakli bo`yicha ham jamoa xo`jaliklaridan farqi va afzalliklari mavjud bo`lib, ular quyidagilar: Shirkat xo`jaligining mulki uning a`zolari mulkidan tashqil topadi. Bunda har bir a`zoning mulki umumiy mulkning qismidan iborat, mulk egalari-paychilar boshqaruvda ishtirok etadi, boqimandalik tugatiladi, real manfaatdorlik ortadi va yil yakunida a`zolar xo`jalik daromadidan divident olish huquqiga ega bo`ladilar. Jamoa xo`jaligida esa, mulk jamoaniki, ammo egasi noma`lum. 2000 yilga kelib respublikada davlatga qarashli bo`lmagan sektor mustahkamlandi va yetakchi o`rinni egallab, 1991 yil 63%ni tashkil qilgan bo`lsa,

1999 yil sentabr oyiga kelib qishloq xo`jaligida ishlab chiqarish hajmining 98,4%ini egalladi. Hozirgi paytda respublikamizda 190 mingga yaqin fermer xo`jaligi faoliyat yuritmoqda va ularda salkam 1,4 mln kishi mehnat qilmoqda. Agar 2000 yilda yetishtirilgan paxta hosilining 21%i fermer xo`jaliklari hissasiga to`g`ri kelgan bo`lsa, 2006 yilda bu ko`rsatkich 86%dan oshib ketdi. Xulosa: Qishloq xo`jaligida o`tkazilayotgan islohotlarning maqsadi-qishloqda mulkdorlar sinfini shakllantirish. Qishloq xo`jaligi respublika iqtisodiyotini taraqqiy ettirishda ustivor soha hisoblanganligi uchun ham bu sohaga katta e`tibor berilmoqda. Aholining daromadlarini bozor bilan bog`liq bo`lgan yangidn-yangi manbaalari ochilmoqda. Masalan, tadbirkorlik, aksiadorlik dividentlari, tomorqa mahsulotlarini sotish va h.k. Milliy bank, moliya tizimi rivojlanib bormoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I.A. O`zbekiston-bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo`li. - Toshkent: O`zbekiston, 1993 y. 2. Karimov I.A. O`zbekistonning iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida. Toshkent: O`zbekiston, 1993 y. 3. Karimov I.A. Hozirgi bosqichda demokratik islohotlarni chuqurlashtirishning muhim vazifalari. Toshkent, O`zbekiston, 1996 y. 4. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot-pirovard maqsadimiz. Namangan haqiqati.-2000.-26 yanv. 5. Karimov I.A. 2006 yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2007 yilda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim ustivor yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma`ruzasi  Xalq so`zi.-2007.-13 fev. 6. Abdurasulov R. Peshonangda bori shumi? Mushtum.-1989.-№10. 7. Mamanboyev SH. Shirkat xo`jaligi nima? Qonun himoyasida.-2000.-№1.-B.15 8. O`zbekiston tarixi. Oliy o`quv yurtlarining nomutaxassis fakultetlari talabalri uchun darslik  R.Murtazayevaningumuiy tahriri ostida.-T.: Yangi asr avlodi, 2003.-676b.

O'xshashlar

Mustaqillik yillarida O’zbekistonning iqtisodiy, ma’naviy-madaniy taraqqiyoti

O'zbekiston mustaqilligi yillarida Qoraqalpog'iston davlatchiligi taraqqiyoti

Mustaqillik yillarida O`zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot

O'zbekistonning geografik holati va tabiiy iqlim sharoitlari

Mustaqillik yillarida O’zbekistonda tarix fani