Jahon adabiyotida uyg‘onish davr adabiyoti - Tarix - Referatlar

Jahon adabiyotida uyg‘onish davr adabiyoti

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

36 KB

Ko'chirib olish

Jahon adabiyotida uyg‘onish davr adabiyoti Reja: 1. Sharq va G‘arb uyg‘onish davrining uzaro mushtarakligi 2. Evropa uyg‘onish davri adabiyoti. 3. Italiya uyg‘onish davri adabiyoti. 4. Dante ijodi va uyg‘onish davr adabiyoti.

Feodalizm sharoitida shakllana boshlagan kapitalistik munosabatlar G‘arbiy Yevropada Renessans (Uyg‘onish) harakatiga asos bo‘ldi. Madaniyat tarixida Renessans nomi bilan yuritiladigan bu harakat dastlab Italiyada (XIV asr) va ko‘p o‘tmay Yevropaning qolgan mamlakatlarida ham yuzaga kelgan. “Renessans” so‘zi frantsuzcha bo‘lib, o‘rta asrlar madaniyati, adabiyoti va san‘atidagi buyuk o‘zgarishlar davrini anglatadi. Antik madaniyat barham topgandan so‘ng o‘n asrdan ortiq vaqt o‘tgach, g‘arb tafakkurida yana bir ulkan ko‘tarilish, yangilanish ro‘y berdi, shu sababli ham bu davrni Uyg‘onish davri deb ataydilar. Yevropada Uyg‘onish davri XIV asrning ikkinchi yarmidan boshlab, XVII asr gacha davom etdi. Renessans ilm-fan, madaniyat va san‘atda o‘zini namoyon qildi. Uyg‘onish davrining buyuk namoyondalari inson shaxsini ulug‘laydilar, uning qadr-qimmati, his-tuyg‘ularini qadrlaydilar, qoloq urf-odatlarga qarshi chiqadilar, ruh erkinligini yuqori qo‘yadilar. Uyg‘onish davri vakillarini gumanistlar ham deb ataganlar. Gumanistlar antik adabiyotga alohida hurmat bilan qaraganlar. Ular Rim va yunon adabiyotiga yuqori baho berganlar, Gomer dsotonlarini nashr qildirganlar. G‘arbiy Yevropada tashkil qilingan universitetlarda qadimgi – lotin, grek, yahudiy tillari o‘qitilgan. Uyg‘onishning boshlanishi Italiyada namoyon bo‘ldi, uning ilk yirik vakili Dante hisoblanadi. Keyinchalik Petrarka she‘rlari, Bokachcho hikoyalarida bu davrga xos asosiy belgilar – mavhum ramziy obrazlar o‘rnini realistik obrazlar egallashi, voqelikni asliga muvofiq tasvirlashga intilish kabilar ko‘zga tashlanadi. Bu harakat keyinchalik butun Yevropaga tarqaldi, Leonardo da Vinchi, Jordano Bruno, Kopernik, Ravle la Servantes kabi yirik mutafakkir va ulug‘ yozuvchilarni yuzaga keltirdi. Renessans G‘arbiy va Markaziy Yevropa mamlakatlari madaniyatidagi o‘rta asrlardan yangi davrga o‘tish bosqichini anglatadi. Nemis faylasufi Gegel “Falsafa tarixi” da Uyg‘onish davrini “tong yog‘dusi” deb atagan edi. Uyg‘onish davri muhim xususiyatlari inson shaxsini ulug‘lash, kishi ongini din sarqitlaridan tozalash, tabiat va jamiyatni esa inson manfaatlariga xizmat ettirishda aks etadi. Cherkov inson qadr-qimmatini, his-tuyg‘ularini rad etib, uning dunyo lazzatlaridan bahramand bo‘lish istagini yomonlik, aql-idrok hukmronligini esa

kishini halokatga mag‘rurlikka olib boruvchi qo‘pol his deb qoralaydi. Uyg‘onish harakati esa insonning ham jismoniy, ham ruhiy jihatdan ozod bo‘lishi g‘oyasini himoya qiladi. Uning qadr-qimmati, aqli va qobiliyatini to‘la tan oladi. Uyg‘onish davrining xususiyatlaridan yana biri optik madaniyatga munosabat masalasida namoyon bo‘ladi. Gumanistlar antik davrga qaytish maqsadida emas, balki o‘zlarining ilg‘or fikrlarini asoslash va kelajakka ishonch bilan qadam tashlash uchun uzoq o‘tmishning ulug‘ siymolari ijodiga murojaat qiladilar. O‘rta asr jaholatparastligi, feodal-cherkov ideologiyasiga qarshi kurashda qadimgi davrning dunyoviy xarakteridagi adabiyoti va san‘ati katta madad bo‘ladi. Yevropa Uyg‘onish harakatining vatani Italiya hisoblanadi. Italiya Renessansi Yevropaning boshqa mamlakatlaridagi ijtimoiy harakatga ham katta ta‘sir ko‘rsatadi. Frantsuz, nemis va ispan gumanistlari antik madaniy merosni bevosita o‘rganishlari bilan bir qatorda, uni italyan mutafakkirlarining asarlarini o‘qish orqali ham o‘zlashtiradilar. Birinchi bo‘lib Italiya shaharlarida oliy yuridik maktablarining paydo bo‘lishi diqqatga sazovordir. XII asrda mashhur Bolonya universiteti tashkil etildi. Mamlakat madaniy hayotida misli ko‘rilmagan yangiliklar yuz bera boshladi. XII- XVI asrlar mobaynida Italiya shaharlarida 22 ta universitet ochildi: ularda ilohiyot ilmi emas, balki huquqshunoslik, meditsina fanlari o‘rgatiladi. Uyg‘onish davri adabiyotida tabiat manzarasini tasvirlash ham yangi ma‘no kasb etadi. Bunday manzara Dante ijodidagi singari shoirning ruhiy holatini simvollashtirmaydi, balki o‘zining cheksiz go‘zalligi bilan inson his-tuyg‘usini qo‘zg‘atuvchi va unga orom beruvchi manbaga aylanadi. Uyg‘onish davri yozuvchilari ijodida inson va uni o‘rab olgan muhit, kishining cheksiz imkoniyatlari va qizg‘in ehtiroslarini atroflicha aks ettirish muhim o‘rin tutadi. Petrarkaning sonetlari, Bokachcho hikoyalari shunday ruh bilan sug‘orilgan asarlardandir. Dante Aligberi (1265-1321) Renessansning jarchisi, Florentsiyada eski dvoryan

urug‘iga mansub oilada tug‘iladi. Dante ijodini she‘rlar yozishdan boshlagan. Arab faylasufi Ibn Rushdning ta‘limotidan ta‘sirlangan. XIII asr italyan lirikasiga lotin adabiyoti bilan bir qatorda arab she‘r tuzilishi ham ta‘sir etgan. Dante ijodida ham buni kuzatish mumkin. Uning eng yaxshi she‘rlari “Yangi hayot” to‘plamidan joy olgan. “Ilohiy komediya” – Dante ijodining cho‘qqisi hisoblanadi. Adib o‘z asarini “Komediya” deb atagan. Yozuvchi vafotidan keyin “Ilohiy” so‘zi qo‘shilgan, bu esa asarning badiiy jihatdan yuksak asar ekanini ifodalash uchun qo‘yilgan. Xristian dinida ko‘rsatilganidek, yozuvchi “nargi dunyoni” uch qism – “Do‘zax”, “A‘rof” va “Jannat” ga bo‘lgan. Asarning har bir qismi 33 qo‘shiqdan tuzilgan, kirish qismi esa bir qo‘shiq, hammasi bo‘lib 100 qo‘shiqdan iboratdir. Dante tasvirlagan “Do‘zax” (asarning birinchi qismi) yer markaziga voronka shaklida uyib tushirilgan joy bo‘lib, unda 9 pog‘onali chuqurlik bor. Gunohkor jonlar shu pog‘onali chuqurlikda azob chekadilar. Pastki pog‘onaga tusha borgan sari jon qattiqroq azoblanadi. Muhimi shu yerdaki, Dante o‘zining siyosiy muholiflarini do‘zaxga tashlaydi, ayniqsa, xristian dini ruhoniylarini qattiq qoralaydi va ularni do‘zaxning so‘nggi pog‘onalariga joylashtiradi. Dantening tasviricha, “A‘rof” (poemaning ikkinchi qismi) yer kurrasiga qarama- qarshi joylashgan. Yer bilan uni katta okean ajratib turadi. Okean o‘rtasidagi orolda baland tog‘ bor. Tog‘ yetti pog‘onali bo‘lib, ulardan o‘tib borayotganda aybdorning bittadan gunohi yuviladi, yetti pog‘onadan ko‘tarilganda, yetti gunoh (mag‘rurlik, ichi qoralik, g‘azab, umidsizlanish, tamagirlik, mechkaylik, buzg‘unchilik) yo‘qoladi va u jannatga chiqadi. “Jannat” ham 9 qavatga bo‘linadi, jon qancha yuqori pog‘onaga ko‘tarilsa, u go‘yo xudoning shuncha ko‘p marhamatiga muyassar bo‘ladi. Poemaning birinchi (“Do‘zax”) qismi, uning ikkinchi va uchinchi qismlaridan badiiy tomondan yuqori turadi, chunki unda dunyoviy ehtiroslar bilan bog‘liq bo‘lgan voqealar aks etadi. Dantening kuchli realistik tasvirlashga mohirligi ham

hammadan ko‘ra birinchi qismda ravshan ko‘rinadi. Kishi obrazlari va ularning ehtirosli his-tuyg‘ulari juda qisqa iboralar orqali ochiladi. Ular yer yuzida qanday xarakterga ega bo‘lsalar, do‘zaxda ham shu xususiyatlari bilan gavdalanadi. Dante tabiat hodisalarini tasvirlashga alohida ahamiyat beradi. “Do‘zax” dagi qayg‘uni aks ettirgan bo‘yoq va zulmat “A‘rof” da ochiq va moviy osmon bilan almashadi. Dante “Jannat” dagi bog‘larni o‘z vatanidagi yashnagan go‘zal bog‘lar bilan taqqoslaydi. Tabiatni yaqindan his qilish shoirning yangi tipdagi yozuvchi ekanligidan dalolat beradi. Dantening “Ilohiy komediya” poemasi, shubhasiz, dunyo adabiyotining nodir asarlari qatoridan o‘rin olgan. Dantening “Ilohiy komediya” sining kompozitsiyasi puxta ishlangan. Asar tuzilishida uchlik (poemaning uch qismdan tashkil topishi, uch yirtqich hayvon, iblisning uch yuzliligi, hatto she‘rlarning tertsina – uch misrali ekanligi) bunga misol bo‘la oladi. Dantening “Ilohiy komediya” asari zamonasiga oid masalalarni ramziy – majoziy usullar orqali aks ettirdi, inson va voqelik haqida yangi so‘zni aytadi, shu tariqa butun O‘rta asr madaniyatiga falsafiy – adabiy yakun yasadi. Italiya Uyg‘onish adabiyotining ikkinchi yirik vakili Jovanni Bokachcho (1313-1375) olim va adib bo‘lib, novella janrini yuqori bosqichga ko‘tardi. Bokachcho Parijda tug‘iladi, onasi vafot etgach, u Italiyaga olib ketiladi. Bokachcho Florentsiya bilan Neapolda o‘sib ulg‘aydi. Bokachchoning eng muhim asari “Dekameron” (1352-1354) hikoyalar to‘plamidir. Gumanistik g‘oyalar va voqelikni realistik tasvirlovchi “Dekameron” o‘rta asr diniy aqidalariga qattiq va ayovsiz zarba bergan Uyg‘onish davrining birinchi yirik asaridir. Hikoyanavisning yangi Uyg‘onish davri fikrlarini targ‘ib qilishi, kishini tabiatan “gunohkor” deb ko‘rsatuvchi katolik cherkovi aqidalarini fosh etishdan boshlanadi. “Dekameron” da yuzta novella bor. Ular ma‘lum tartibda joylashtirilgan, novellalarning biri ikkinchisiga maxsus ulovchi hikoyalar vositasi bilan bog‘lanadi. Bunday adabiy usul qadimgi sharq (“Ming bir kecha”) va antik (“Metamorfozalar”) adabiyotida ham qo‘llangan, lekin ularda bog‘lovchi hikoyalar, vaziyatni izohlash, jazoni keyinga cho‘zish uchun kiritilar edi.

Bokachcho esa bog‘lovchi yangi novellalarda hayotiy voqealarni, xarakterlarni tasvirlashga katta e‘tibor beradi. 1348 yilda Florentsiyada dahshatli o‘lat kasali tarqalib, bu kasal juda ko‘p kishilarning yostig‘ini quritadi. Epidemiya sog‘ qolgan kishilarning xulq-atvoriga ta‘sir etmay qolmaydi. O‘rta asr diniy urf-odatlari, narigi dunyo azoblari haqidagi uydirmalar yana avjiga chiqadi. Shunday og‘ir vaziyatda Bokachcho yangi fikrlarni targ‘ib qiladigan asar yaratishni mo‘ljallaydi va “Dekameron” nomli asarini yaratadi. Bu asar o‘lat kasalining tarqalishini tasvirlash bilan boshlanadi. Asarning kirish qismida bir to‘da florentsiyalik qiz va yigitlarning o‘latni boshqacha, ya‘ni dadillik bilan qarshi olishi haqida hikoya qilinadi. Ular o‘lat va vahimani o‘yin, kulgi bilan emas, balki aql-idrok bilan yengishga intiladilar. O‘lat tarqalgan shahardan chiqib ketgan yetti yosh qiz va uch yigit shahar yaqinidagi bog‘i Eramga borib, o‘z vaqtlarini xushchaqchaqlik bilan o‘tkaza boshlaydilar. Ular o‘n kun turadilar. “Dekameron” so‘zi ham shundan kelib chiqqan (dekameron – grek, o‘n kunlik demakdir). Bokachcho muhabbat yo‘lida mardona kurashgan qahramonlarni himoya qiladi. Chin sevgini kuylash, katolik ruhoniylarning buzg‘unchiliklarini osib tashlash, oddiy kishilarning harakatini ma‘qullash “Dekameron” dagi novellalarning asosiy mavzusidir. Bokachchoning “Dekameron” asari xalq ongini o‘sishiga katta ta‘sir ko‘rsatgan. Adib bu o‘lmas asari bilan mangu barhayotdir.

O'xshashlar

Fransiya, Angliyada uyg‘onish davr adabiyoti

G‘arbiy evropa uyg‘onish davr adabiyoti

Jahon adabiyoti tarixi fani predmeti va mazmuni

Rim adabiyoti

Antik davr arxeologiyasi