Ispaniyada Arab adabiyoti - Tarix - Referatlar

Ispaniyada Arab adabiyoti

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

43 KB

Ko'chirib olish

Ispaniyada Arab adabiyoti Reja: 1. Arablarning Ispaniyani bosib olishi. 2. Ispaniyada arab adabiyotining rivojlanishi. 3. Arablarning jahon adabiyotiga qo`shgan xissasi va uning tarixiy axamiyati.

Pereney yarimoroli eradan avvalgi III-II asrlarda rimliklar tomonidan bosib olingan bo`lib, u yerda lotin tili o`zlashtirilgan, II-IV asrlarda esa Isaviya dini qabul qilingan bo`lib, lotin tilidagi diniy dabiyot ham rivoj topgan edi. V asr boshlarida Ispaniyaga olmon qabilalari bostirib kiradilar. V asr o`rtalarida esa vestgotlar yarimorolni bosib oladilar va arablar istilosigacha hukmronlik qiladilar. Vesgotlar badaviy xalqlar orasida isaviya dinini qabul qiladilar, lotin tilini o`zlashtirganlar, ancha madaniylashgan qabilalardan edi. VII asrda yerli aholi va bosqinchilar yaxli bir halq xoliga keldi. Ammo Ispaniya va feodal jamiyatning teki rivojlanishiga VIII asr boshida ro`y bergan siyosiy voqea yo`l qo`ymadi. 711 yili Shimoliy Afrika arablari Gibraktardan o`tib, Ispaniyaga bostirib kirdilar va uch yil davomida Janubiy va Markaziy qiloyatlarni egalladi. Yerli xalqning kattagina qismi yarimorolning shimolidagi tog`li o`lkalar Biskayya va astriyada yashinirib, keyinchalik Aragon davlatini tuzdilar. Ispaniyaning arablar tomonidan zabt etilishi ispan arabi Ahmad ibn Muhammad ar-Roziy (vafoti 955-yil) tomonidan yozib qoldirilgan. Arablar tomonidan Priney yarimorolining bosib olinishi insoniyat tarixining yangi sohifasini ochdi. Aleksandr orzu qilgan Sharh va G`arb sintezining yangi davri boshlandi. “Sharq faqatgina Ovrupo madaniyatining rivojiga ta`sir etibgina qolmay, umuman O`rta asr Ovrupa odamning tafakkuri xarakterini tubdan o`zgartirib yubordi. Insoniyatni dastavval bosib olganlar ham Marokashliklar bo`lib keyinchalik Mavritaniyaliklar va boshqa arab mamlakatlari vakillari ham Priney yarimoroliga ko`chadilar. Yerli xalqning ham ma`lum qismi zo`ravonsizlik, ikkinchi darajali fuqaro bo`lmaslik uchun islomni qabul qiladi va oz vaqt ichida arablar bilan birlashib ketadi. X asrga kelib Ispaniya aholisini asosan musulmonlar tashkil etgan. Arab Ispaniyasi xalifalikdan uzoqda joylashgan bo`lib, ko`p masalalarda mustaqil siyosat olib borgan. Xalifalik markazida xokimiyatga obbosiylar kelgach, Ummaviylardan bo`lgan Abdurahmon 755-yil G`arbda Ummaviylar xukmronligini tiklaydi. Davlat – poytaxti Kordovada (Qurdoba) joylashadi. 929-yilga kelib Abdurahmon III o`zini mustaqil xalifa deb e`lon qiladi. Ispaniyada Ummaviylar xukmronlik qilgan davr, mamlakatning ihtisodiy-madaniy gullagan davri bo`lgan. Abdurahmon III Sharqiy islom mamlakatlari, ayni zamonda Ovrupa

mamlakatlari bilan savdo, madaniy aloqalar o`rnat boshlaydi. Arabcha so`zlar arab tili elementlari hozirgi zamon Ispan tilida, ayniqsa toponimikasida ko`plab topish mumkin: Gvadalkvivar–al-Vadi-l-kabil, Gvadalavlar-al-Vadi-l-abyyad, Almodovar-al- Mudavvar, Isnalar-Xisn, al-hajar, Medinaseli-Madinat Salim, Kala tayyud-Qal`at Ayyub, Albaseta-Al-Vosit kabi joylar, daryolar nomlarini ko`plab uchratish mumkin. Hatto biror tumanning hokimi xaligacha “alkald”, ya`ni “al qodi”” (qozi), “uy” so`zini arabcha “albanil” deb ataydilar. Ispaniya arab madaniyati va arablar orqali, xalifalikning hamma mintaqalari ilmi, san`ati va arxitektura yutuqlarini boshqa Ovrpa mamlakatlariga o`tkazish vositachisi bo`lgan. Ispaniyadagi gullagan odob arab shahrlari “Kordovo, Toledo, Sevil`ya, Volyudilis, Valensiya, mursiya, Granadaning shuxrati Ovrupa mamlakatlariga tarqaladi, korollar, imperatorlar ularga elchilar vakillar yuborib bu shaharlar haqida aniq ma`lumotlar olishga urinadilar. XII asr o`rtalarida yashab ijod etgan nemis shoirasi Xrozvifa (Rozita fon Xondersxeym) Kurdova “yer kurrasining ziynati, muqaddam shahar... u go`zalligi, boy xashamatli hayoti, donishmanligi bilan nom taratgan....” deydi. Uch jildlik “Ispan adabiyoti tarixi”ning muallifi Tiknor esa “Kordovo hyotining eng ajoyib davri 750 yil shaharni bosib olganidan, to 1236 yil ispanlar qo`liga utguncha bo`lgan davrda tafakkur, ilm-fan, adabiyot va umuman madaniyat rivojining shunchalik oliy cho`qqisiga chiqqan ediki, bunday xolatni Ovro`paning boshqa mintaqasida axtarish umuman be`manilik edi” deydi. VIII asrning birinchi yarmida arab she`riyati taraqqiyotining ma`lum darajasiga ko`tarilgan bo`lib, uning qonun qoidalari ham ishlanib bo`lgan edi. Bu davrda she`riyatning madh, g`azal, vasf, qasida va muqittaot turlari mavjud bo`lib, marosim va tantanalarda ijro etilgan. G`azal janrining eng rivojlangan davri XI-XII asrlarga to`g`ri keladi. X-XI asrlar Ispaniyada arab madaniyatining gullagan davri bo`ldi. Mamlakat 31- davlatlarga bo`linib, xar bir hokim o`zini xalifa darajasida tasavvur etadi, saroyni madaniyat, ilm-fan, san`at, adabiyot arboblarining makodniyek xis etadi. Nazm, nazr, fikx, ilm-fan, san`at, me`morchilikda bir-biridan zo`r bo`lgan iste`dod egalari yetishib chiqqanlar. Shoir Ibn zaydun (1003-1071) faylasuf, yozuvchi ibn Xazm (994-1064) Ibn

Tufayl (1110-1185) olim, faylasuf Ibn Rushd, so`fiy faylasuf ibn al-Arabiy, Yahudiy faylasuf rabbi Moshe ben Maymun (Maymonid 1135-1204), tarixchi sayohatchilar Ibn Jubayr (1145-1228), ibn Battuta (1304-137), hokim shoirlar al-Mu`tadid (1012-1069), Ibn Ammar (1031-1083), al-Mu`tamid (1040-1095), Ibn Hamis (1055-1132) va boshqalar, shular jumlasidandir. Bu davrning eng buyuk shoiri Ibn Zaydun, shoxning qizi, shoira al-Valadga bo`lgan muxabbatini, maxbubaning go`zalligini va beparvoligi, o`zining baxtsizligi samimiy baytlarda yuksak mahorat bilan kuylaydi. O`zi xizmat qilgan, lekin yaxshilikni bilmagan Almohad hokimlariga hajvlar ham yozadi. Ispaniyadagi arab tilidagi sheriyatda arab yarim orolida qadim davrlarda shakllangan bediun she`riyati an`anasi davom ettirilib, shoirlar umrida ko`rmagan cho`lu biyobon, qum borxanlari, tuya obrazlarini sherlariga kiritadilar. Keyinchalik X-XI asrlarda bu qadimiy an`anaviy timsollar juda kamayadi, yerni ko`proq go`zallik, hayot lazzatlarini kuylash, homiylik qiluvchi hokimni madh etish ko`pincha uni mahbuba sifatida nazarda tutib unga o`z sadoqatini izhor qilish kabi sharq she`riyatiga xos xususiyatlar qo`llanadi. Pand-nasihat ham keng o`rin olgan. Bu vaqt adabiyotiga badiiy yuksak mahorat o`ta nazokat va ayni vaqtda hissiyotparastlik xarakterlidir. Al-Andalus she`riyatining asosiy mavzui ishq-muxabbat, maxbuba, tabiatning go`zalligi, gullar, ayish ishratga asoslangan go`zal hayot, klassik sharq adabiyoti arab, fors va turkiy tillardagi she`riyatdan farqli o`laroq. XI-XII asr ispan arab she`riyatida maxbubaga bo`lgan munosabat ancha yengil, jismoniy go`zalligini maqtab, hissiyotga ko`proq o`rin beriladi. Ispaniyada arab she`riyatining muvashshax va zjal janrlari keng rivojlanadi. Muvashshax yaratgan shoirlarning mashhuri Abu Bakr Muhammad ibn Zuhr (1110-1111 yillar vafoti) edi. Arab she`riyati bayt, muvashshax esa band asosiga quriladi. Bu janrlar ikki xalq adabiyotining o`zaro birlashuvi natijasida dunyoga kelgan ikki madaniyat maxsulidir. Zajalning eng rivojlangan davri XII asr bo`lib unga asosan solgan shoir Muhammad ibn Muaffa al Qabri (taxallusi el-Siyego, ya`ni ko`zi ojiz, ko`p ma`nosini bildiradi)dir. Shoir Kordovo atrofidagi qabrida dunyoga kelib, Kordovo amirlaridan Abdulloh va Abdi-ar- Rahmon III davrida IX-X asrlarda yashab ijod etgan. Al-Kabri kashf etgan she`r turi ashula sifatida aytishga mo`ljallangan bo`lib, “markaz” deb ataluvchi naqorat (2 misra)

va mazmunan undan kelib chiqqan “agsan” deb ataluvchi to`rtliklardan iborat bo`lgan. Ispniyada ham ko`plab tazkira va to`plamlar, lo`g`atlar yaratilgan. Bularning orasida keng tarqalganida Ibn Sid (1006-1066) lo`g`atidir. Ispaniyada odob-ahloq haqida ham asarlar yaratilgan. Ular orasida eng mashhuri Abu Bakr at-Turtushning (1069-1130) “Siroj al-Muluk”, Yusuf ibn At Shayxning (1132-1207) hikoyatlar to`plamidir. Taziralar orasida Abul Valid al-Ximyariyning (1026-1084) bahor va gullarga bag`ishlangan tazkirasi ispan-arab adabiyoti tarixida alohida o`rin egallaydi. Ibn Xazmning o`sha davrda keng tarqalgan. “Toukal-hammana” falsafiy risolasini ishqiy she`rlar tazkirasini ham deyish mumkin. Chunki muallif ishq haqidagi falsafiy-ahloqiy risolasida keltirilgan fikrlarni turli shoirlar asarlaridan olingan parchalar bilan dalillaydi. Ibn Bassomning (vafoti 1147-yil) “Az-Zahra” tazkirasida al-Andalus shoirlari haqida ma`lumotlar va asarlaridan namunalar berilgan. Ispan arab adabiyotidagi eng past tabaqadan chiqqan ayyor, aqlli, tadbirkor shum bola sarguzashtlari tasvirlanadigan, saj usulida yoziladigan xikoyachilik, qissachilik ham shakllandi. Bu turdagi dastlabki asarlarning muallifi Badi al-Zamon al-Hamadoniy (969-1008) ed. Keyinchalik bu janr keng tarqaldi. Bular orasida eng xarakterlisi al-Xaririyning (1054-1122) “Maqomat” to`plami va Yahudiy tilida yozilgan Yyexuda al-Xariziyning 91165-1225) “Takmon”i deyish mumkin. Keyinchalik Ovrupa adabiyotida bu janrga taqlidan ko`plab asarlar yaratilgan. Ispaniyada rivojlangan nasriy adabiyot vakillarining eng buyugi Kordovolak Abu Muhammad Ali ibn Ahmad ibn xazm (994-1064) bo`lib, yozuvchi Ovrupada Abenxazam nomi ostida tanilgan. Ibn Xazm o`z davrining beqaror hayotini boshidan kechirgan, zamonasining ko`zga ko`ringan islomshunos, faqhshunos olimi siyosiy arbobi edi. Ammo beqaror siyosiy turmush 1031 yildan boshlab ijodkorning darbadar hayot kechirishi va faqat ijodiy ish bilan shug`ullanishiga sabab bo`ladi. Olimning birinchi asari “Toukal hammana” (Kabutarning zebigardoni) hammani xayratga soladi. Chunki asar ishq masalasiga bag`ishlangan bo`lib, asosiy qism ishqiy mazmundagi g`azallar bo`lib, xikoyatlar, saroylar, haramlar hayotidan olingan epizodlar bilan boyitilgan edi. Ispaniyada ijtimoiy fanlar orasida ayniqsa falsafa rivojlangan. Uning dastlabki vakili Ibn (vafoti 1138 yil) asosiy asari “Xilvatga chekinganning hayot tarzi”da boylikka berilib ketgan zamondoshlarini tanqid qilib xilvatga chekinishga chaqiradi. Faylasuf

rivolada ko`proq axloq masalalarini ko`taradi. Ispaniyadagi islom falsafasining dastlabki yirik vakili Abu Bakr ibn Tufayl (1105-1185 Ovrupada Abubaser) Almohad xalifasi Abu Yaqub Yusuf (1163-1184) davrida vazir saroy shifokori darajasiga ko`tariladi. Faylasuf nomini dunyoga tanitgan falsafiy asar “Xayy ibn Yaqzon”dir. Asar o`sha davrlarda keng tarqalgan bo`lib, deyarli Ovro`pa tillariga ag`darilgan. Ispan arablariga doir faylasuflarning bir buyuk vakili Muhiyiddin ibn al-Arabiy 91165-1240) edi. Ammo al- Arabiy diniy falsafa tariqat yo`lining avliyolar to`dasiga qo`shilgan vakilidir. Ispaniyada tariqatning bir necha hil oqimlari, ularning vakillari mavjud bo`lgan. Ammo ularning orasida islom sharqi ma`naviy hayotida sezilarli iz qoldirgan al-Arabiy edi. Ibn al-Arabiy Mursiyada to`g`ilgan, Ispaniya va Shimoliy Afrikada ta`lim olgan. U 1201 yil arab mamlakatlariga ziyoratga jo`naydi va qolgan umrini Makka, Bog`dod va Damashqda o`tqazadi. U yerlarda tariqatni o`rganadi va bu falsafiy yo`nalishning eng ko`zga ko`ringan nazariyachilaridan biriga aylanadi. Ibn al-Arabiy “vahdat al-vujud” ta`limotining asoschisi, uning asosiy falsafiy qarashlari “Fasus al-hikmat (1230) va “Futuxat” asarlarida ifodasini topgan. Ibn al-Arabiyning izdoshlari jaloliddin Rumiy (1207-1273) va Shabistariy (1287-1320), umuman tasavvufning boshqa oqimlariga ham ta`iri katta bo`lgan. Nasriylarning Granada davlati to 1492 yilgacha yashaydi. 1474 yili Kastiliya taxtiga malika Izabella, 1479 yil esa Afgan taxtiga esa shaxzoda Ferdinand IV o`tiradi. Har ikkala taxt merosxo`rlari nikohi natijasida Kastiliya va Aragon birlashib, Ispaniya yaxlit xristian davlatiga aylanadi. 1462 yil xristianlar Gibraltarni arablardan tortib oladilar, bu xodisa Granadaning harbiy jihatdan zaifligini ko`rsatadi. Granada davlatining o`zida jamiyatda xamjihatlik yo`q, taxt uchun kurash, ig`vo, fitna, dindorlar xuruji kuchli edi. Isaviylar bundn juda ustalik bilan foydalandilar. Natijada 1492 yili Granada jangsiz tasli bo`ldi. Nasriylarning oxirgi amiri Abu Abdulloh Andalus bilan vidolashdi. Bu voqea haqida Ispanlar ta`sirli ballada ham yaratganlar. Yuqorida keltirilgan osoyishta hayot uzoq davom etmaydi. 1499 yili Granadadagi sharq qo`lyozma kitoblari sahlanayotgan boy kutubxona yondiriladi. Yuz ming kitob kuyib kul bo`ladi, avval Kordova xalifalari kutubxonasida to`rt yuz ming o`qlyozma

kuydirilgan edi. Buyuk ajdodlarimiz Muhammad Muso Xorazmiy, Ahmad Farg`oniy, Abu Nasr Farobiy, Marzaviy, Yusuf Xos Xojiyu, Ibn al-Iroq, Abu Rayxon Beruniy, Ibn Sino, al-Xo`jandiy kabi zotlarning meroslari bizgacha to`liq yetib kelmaganining sababi bejiz emas. Xullas musulmonlarni taqib etish boshlanadi. Natijada 1500 yil Granada aholisi qo`zg`olon ko`taradi. 1502 yil isaviya diniga o`tish yoki yarimorolni tashlab ketish shartini qo`yadilar. Ko`pchilik ona yurtini tashlab ketadi. 1525-1526 yillarni yarimorolning boshqa o`lkalarida ham shu voqea takrorlanadi. Shundan so`ng Ispaniyada rasmiy ravishda islomga etiqod qo`ygan odamlar qolmaydi, ammo maxfiy ravishda ota bobolar e`tiqodiga sodiq qolganlar yuz yillar davomida yashaydilar. Bunday munosabat yaxudiy diniga mansub odamlarga nisbatan ham qo`llangan. Ispaniyada arablar ham ispan musulmonlari tomonidan yaratilgan ilmiy, falsafiy, badiiy asarlar avval sharqiy o`lkalarga kamroq tarqalgan, Rekonkista g`alaba qozongandan keyin olimlar, adiblar shaxsiy kutubxonalarini o`zlari bilan olib ketgan bo`lsalar kerak. Xozirgi kunda arab ispaniyasi ma`naviy boyligining anchagina qismi Marokash, Tunis, Fes kabi shaharlar kutubxonalari va shaxsiy kutubxonalarda saqlanmokda. Ispaniyaning ma`naviy boyligi endilikda umuman islom Sharqi xalqlarining merosiga aylangan. Ispaniyada arablar hukmronligini yahudiylar madaniyatini yuzaga keltirdi. Uzoq asrlar davomida tarqoq yashgan millat o`zining madaniyatini rivoj ettirishdan ojiz edi. Ispan xalifalari va amirlari yahudiy millati vakillariga mamlakat darvozasini keng ochib berdilar. Ular bu davlatda boshqa xalqlar bilan teng huquqli bo`lib yashadilar. Bu xolat ularning savdo-sotiqdan tashqari ilm-fan, ijodiyot bilan shug`ullanishiga imkoniyat to`g`dirdi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Quroni karim (arabcha) Madiia, 1406 yil hijriy. 2. Al-Qur`on al-Karim. Tarjimop va tafsir qiluvchi Say-yvd Mahmud ibn Sayyid Nazir ag-Tarozii al-Malanny. O`zbek arab yozuvidan nashrga tayyorlovchi. yeo`zboshn va izohdar mual-lifi Hoji Ismatulloh Abdulloh. G`.G`ulom nomidagi adabi-yet va san`at shshriyoti. 2000, 200X 3. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Hadis (al-Jome` as-sahih). 1- jild. Tarjimon Z.Ismoilov. T., Qo-muslar bosh tahririyatn, 1997. 4. Abu Abdulloh Muhammad i&n Ismoil al-Buxoriy. Halis (al-Jome` as-sahih). 2- jild. Tarjimonlar: M.Nabixoiov, B. Nabixonoi. T., Qomuslar bosh tahriryugti, 1997. 5. Abu Abdumoh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Hadis (al-Jome` as-sahih). 3- jild. Tarjimonlar: R.Qosimov va B. Nabixonov. T., Qomuslar bosh tahririyati, 1997. 6. Abu Abdulyuh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Hadis (&t-Joms` as-sahih). 4- jild. Tarjimon Abdulg`ani Ablulloh o`g`li. T., Qomuslar bosh tahririiti. 1997. 7. I.Abdullayev. Abu Maisur as-Saolibny. T.,«O`zbskiston* iashriyoti. 1992. 8. I.Abdullavv. Beruniyta zamondosh shoirlar. T., «Fan» nashriyoti. 1975. 9. I.Abdullayev. Buxoroning arabttynavis shoirlari. T., «Fan» nashriyoti. 1965. 10. IAbdullayev. Nosir Buxoriy. O`z.KP Markaziy komite-ti nashriyoti, T., 1969. 11. I.Abdullayev. H. Hikmatullayev. Samarqandlik olimlar. T., *Fan» nashriyoti. 1969. 12. Abu Mansur as-Saolibiy. Ajoyib ma`lumotlar. Tadqiq qiluvchi, tarjimon, izoh va ko`rsatkichlarni tuzuvchi. I.Abdullasv. T., Abdulla Qodiriy nomidagi xatq merosi nash- riyoti . 1995.

O'xshashlar

Rim adabiyoti

Arab xalifaligi davrida Movarounnahr

O‘rta asr adabiyoti

Qashqadaryo vohasi Arab hukmronligi davrida

Antik davri yunon adabiyoti