Интерпол нинг мақсад ва вазифалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

232.5 KB

$Интерпол нинг мақсад ва вазифалари XXI асрнинг дастлабки йилларидаги воқелик шуни исботламоқдаки, халқаро жиноятчиликка қарши курашда халқаро ташкилотларни ролини ошириш аҳамиятлироқ ҳисобланади. Бунинг сабаби шундан иборатки, халқаро ташкилотлар доирасида халқаро жиноятчиликка қарши курашда халқаро-ҳуқуқий нормаларни яратиш, уларнинг ижросига кўмаклашиш ва назорат қилиш имкониятлари узвий уй\унлаштирилган. Халқаро жиноятчиликнинг олдини олиш ва унга барҳам бериш борасида давлатлар ҳамкорлигини халқаро ташкилотлар орқали мувофиқлаштириш давлатларни халқаро жиноятчиликка қарши ҳамкорлигининг ядроси ҳисобланади. БМТ, Интерпол, ЕХҲТ, ШҲТ каби ташкилотлар халқаро тинчлик ва хавфсизликни сақлаш, халқаро жиноятчиликка қарши курашни мувофиқлаштириш соҳасида ноёб ташкилотлар ҳисобланиб, бугунги кунда юз бераётган халқаро ҳуқуқ нормаларининг бузилишлари ушбу ташкилотларнинг мавқеини кучайтириш, унинг таркибий тузилмасини, ислоҳ қилишга, универсал ва минтақавий ташкилотлар билан ҳамкорлигини кучайтиришга қаратилган кенг қамровли ташкилий-ҳуқуқий чоралар кўришга асос бўлади. Халқаро жиноятчиликка қарши курашишда халқаро ташкилотлар томонидан қуйидаги функциялар амалга оширилади: - тартибга солиш функцияси; - назорат қилиш функцияси; - оператив функцияси. Халқаро ташкилотлар доирасида халқаро жиноятчиликка қарши курашишни мувофиқлаштиришнинг муҳим йўналиш-тартибга солиш функциясини самарали амалга оширишдир. Манбаларда эътироф этилишича, халқаро ташкилотларнинг тартибга солиш функцияси-улкан аҳамиятга молик. У аъзо давлатларнинг мақсадлари, принциплари, ўзини тутиш тартиб$ $қоидаларини белгиловчи қарорлар қабул қилинишини кўзда тутади. +арорлар халқаро ташкилотларнинг ички ҳуқуқига мувофиқ қабул қилинади. 1 Дарҳақиқат халқаро ташкилотларнинг тартибга солиш функцияси халқаро ташкилот томонидан ўз ваколатлари доирасида халқаро жиноятчиликка қарши халқаро-ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қилишда намоён бўлади. Бундан ташқари тартибга солиш функцияси доирасига халқаро ташкилотлар томонидан ўз аъзо-давлатларга халқаро жиноятчиликка қарши кураш бўйича тегишли тавсияларни беришда ифодаланган консультатив фаолият ҳам киритилган. 2 Халқаро ташкилотларнинг халқаро жиноятчиликка қарши кураш бўйича навбатдаги муҳим функцияси-назорат қилиш функциясидир. Халқаро ташкилотларнинг назорат функцияси доирасида уларнинг муайян нормага мувофиқлигини текшириш мақсадида тегишли ҳолатни аниқлаш ва ушбу ҳолатга баҳо беришга қаратилган ҳаракатлар мажмуида намоён бўлади. И.И.Лукашук ва А.Х.Саидовнинг ёзишларича: халқаро ташкилотнинг назорат этиш функцияси аъзо-давлатнинг ташкилот томонидан қабул қилинган қарорларга мувофиқ равишда ўзини тутишини устидан назоратни амалга оширишдир. 1 Шу мақсадда халқаро ташкилотлар тегишли ахборотларни йи\иш ва таҳлил қилиш, уни муҳокама қилиш ва тегишли резолюцияларда бу борадаги фикрларини баён этиш ҳуқуқига эгадир. Мисол учун, халқаро антитеррористик конвенцияларни бажариш устидан халқаро назорат БМТ хавфсизлик кенгаш ҳузурида фаолият олиб бораётган халқаро терроризмга қарши кураш қўмитаси томонидан амалга оширилади. Ушбу қўмита зиммасига халқаро антитеррористик конвенцияларнинг ратификацияси ва давлатлар томонидан ўз қонунчилигига сингдиришни кузатиш, антитеррористик конвенциялар бажарилиши бўйича 1 И.И.Лукашук, А.Щ.Саидов. Щозирги замон хал=аро щу=у= назарияси ва асослари.-Т.: Адолат. 2006.-б-211 . 2 А.Похлебаева. Функции международной организации миграции // Белорусский журнал международного права и международная отношений-Минс, 2003.-№1- http :// beljournal . bu . r u /2003/1/ 3 shtml . 1 И.И.лукашук, А.Щ.Саидов. Щозирги замон хал=аро щу=у= назарияси ва асослари.-Т.: Адолат. 2006.-б-212.$ $тегишли давлатлардан ҳисоботларни қабул қилиш, халқаро терроризмга қарши курашда халқаро ташкилотлар ўртасида ўзаро ҳамкорликни янада ривожлантиришдан иборат. Халқаро ташкилотларнинг навбатдаги функцияси-оператив функциядир. Халқаро ташкилотларнинг оператив функцияси ташқи ва ички функцияларга бўлинади. Ички функция халқаро ташкилотлар ўз ички фаолиятини таъминлашга қаратилган ташкилий чоралар мажмуида намоён бўлади. Бундай чоралар молия, хона, маош масалаларини қамраб олади. Ташқи оператив функциялар эса, халқаро ташкилотларнинг халқаро ҳуқуқнинг бошқа субъектларига нисбатан низомда белгиланган ташқи вазифаларни амалга оширишда намоён бўлади. Мазкур функцияларнинг амалга оширилиши халқаро жиноятчиликка қарши кураш борасида халқаро ташкилотларнинг таъсирчангини белгилайдиган муҳим омиллардан биридир. Фикримизча, ташқи оператив функцияси халқаро ташкилот томонидан ўз халқаро-ҳуқуқий мажбуриятларини бажармаётган давлатларга нисбатан санкцияларни қўллашда намоён бўлиши мумкин. Халқаро ҳуқуқий жавобгарликка тортиш механизмлари асосан халқаро ташкилотлар мужассам этганлигини ҳисобга олган ҳолда, оператив функцияларнинг бажарилиши тартибга солиш функцияси билан узвий бо\лиқ десак мубола\а бўлмайди. Халқаро ташкилотлар томонидан амалга ошириладиган оператив функциянинг муҳимлиги шу билан белгиланадики, мазкур функцияда халқаро терроризм манбаларига имконияти пайдо бўлади. Бугунги кунда халқаро терроризмнинг нафақат ўзига, балки унинг манбаларига қарши курашиш далзарб вазифа бўлиб турибди. БМТнинг халқаро тинчлик ва хавфсизликни таъминлаш бўйича ролини оширишга ба\ишланган ҳисоботини терроризмга кураш қисмида ижтимоий ва сиёсий ҳуқуқлар рўёбга чиқишини таъминлаш, демократик ислоҳотлар ва ҳуқуқ устуворлигини таъминлаш, ижтимоий норозиликка сабабчи бўлаётган сиёсий омилларга барҳам бериш, уюшган жиноятчиликка қарши курашиш, қашшоқлик ва ишсизлик масштабларини камайтириш каби йўналишлар белгиланди. Ушбу$ $вазифаларнинг барчасини қамраб олиш мумкин бўлган дастурни амалга ошириш имконияти айнан халқаро ташкилотларда, жумладан Бирлашган Миллатлар Ташкилотда мавжуд. 1 Бош котибият тузилган ижро бўлими ва тўртта бошқармадан иборат: -Ижро бўлими маъмурий-техник масалалар билан шу\улланади ва бевосита Бош котиб фаолиятини таъминлашга хизмат қилади. Бу бўлим тарикбига котибият ва жамоатчилик билан алоқалар бўйича бўлинма киради. Бюджетни тайёрлаш ва унинг бажарилишини назорат қилиш молия-тафтиш бўлинмаси зиммасига юкланган. Ижро бўлими, молиявий-тафтиш бўлинмаси ва Европа котибияти бевосита Интерполнинг Бош котибига бўйсунади. 2 Биринчи бошқарма умумий маъмурий масалалар билан шу\улланади. Интерпол томонидан ташкил этиладиган Бош Ассамблея сессиялари, кенгашлар, симпозиумлар ва курсларга тайёрганлик кўради. Интерпол фаолияти ҳақидаги турли хил ҳисоботларни ишлаб чиқади. Иккинчи бошқарма полиция бошқармаси деб аталади ва 4 та бўлим ҳамда Европа котибиятидан ташкил топади. Биринчи бўлим-иккинчи бошқарманинг мазкур бўлими шахсга ва мулкка қарши жиноятлар; уюшган жиноятчилик; жиноий фалият орқали олинган мабла ғ лардан ташкил топган жам ғ армалар; террорчилик тў\рисидаги ахборотлар билан шу\улланади. Иккинчи бўлим эса иқтисодий ва молиявий жиноятчилар бўйича ахборот тўплайди. Учинчи бўлим наркотикларнинг ноқонуний айланмаси бўйича ахборот билан ишлайди. Тўртинчи бўлим фаолият ҳақида батафсил тўхталиш жоиз. Чунки бу идора амалий полиция иши билан шу\улланади: бевосита ММБ учун ахборот тайёрлайди. 3 Учинчи бошқарма қуйидаги ишларни олиб боради: жиноятчиликни олдини олиш, жиноий ҳуқуқ бўйича маълумотларни ўрганиш, таҳлил қилиш ва тарқатиш; халқаро жиноятчилик ҳақидаги статистик материалларни 1 Бирлашган Миллатлар Ташкилоти. Низом ива хал=аро Суд статути.-Т.: БМТнинг Ызбекистондаги ахборот маркази, 2002 йил. 17-б. 2 В.И.Самарин. Интерпол-международная организация уголовной полиции. М.: Питер.2004.стр.42. 3 О.Мирзаев. хал=аро жиноий полиция ташкилоти. Т.: зар=алам., 2006. 31-бет.$ $тўплаш ва нашр қилиш; битимлар, резолюция лойиҳалари, йўриқномалар ва қоидаларни ишлаб чиқиш; журнал нашр қилиш. Тўртинчидан бошқарма телекоммуникация ва компьютер технологияларини ўрганиш ва Интерпол фаолиятига жорий қилишга ихтисослашган. Интерпол ходимлари халқаро жиноятчиликда ҳам биринчи, ҳам иккинчи гуруҳга киритилган аксарият жиноятларга қарши кураш олиб боради. Ҳозирги пайтда жиноятчилар одил суддан қочиб, ҳеч қандай қаршиликсиз чегарани кесиб ўтиши ва бошқа мамлакатда яшириниши, кейин эса ўзларининг ноқонуний орттирган пул мабла\ларини хорижий банк ҳисоб- рақамига ўтказиши мумкин. Шу боис, халқаро жиноятларга таъриф берганда, ташкилот Бош котибияти ходимлари уларнинг белгиларини ажратиб кўрсатади; - жиноятчининг (шеригининг) биттадан ортиқ мамлакатда содир этилган жиноят бўйича таърифи; - жиноятчининг хулқ-атвори. 1 Юқорида айтилганлардан келиб чиқиб, Интерполга аъзо мамлакатлар жиноий кодексларда қайд этилган ҳар қандай жиноят халқаро жиноятга айланиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Бир таърифни бошқаси билан алмаштириш имконини рад қилиш учун «халқаро жиноят» ибораси ўрнига бу маънода «халқаро хусусиятга эга жиноят» тушунчасини қўллаш мақсадга мувофиқдир. Бунда Халқаро жиноий полиция ташкилоти доирасида ҳамкорликни амалга ошириш мақсадида халқаро хусусиятга эга белгига эга бўлмаган, аксарият мамлакатларда жиноий жазоланадиган, манфаатларга зарар етказадиган, бир неча мамлакат ҳудудида амалга оширилган ёки битта мамлакат ҳудудида содир этилиб, аммо унинг субъекти бу мамлакатдан чиқиб кетган айбли ижтимоий хавфли ҳаракат тушунилиши даркор. 2 1 В.И.Интерпол. М.: Питер, 2004.стр-46. 2 О.Мирзаев. Интерпол. Т.: Зар =алам, 2006. 38-бет.$ $Алоҳида ҳолларда о\ир жиноят содир этганликда айбланаётган ёки гумон қилинаётган шахснинг чет элдаги кўчмас ёки бошқа мулки ҳақида маълумот (бунда мулк объектининг аниқ жойи-давлат, шахслар, ташкилот маълум бўлиш керак), шунингдек сўралаётган ахборот тижорат сирига кирмаса, юридик шахсларнинг молиявий, хўжалик фаолиятининг айрим масалалари (шартномаларни бажариш, молиявий аҳвол) бўйича чекланган ахборот олиш мумкин. Халқаро иқтисодий жиноятларни текшириш бўйича тезкор-қидирув фаолияти жараёнида, шунингдек бундай жиноятларни содир этганликда айбланадиган ёки унга алоқадор бўлган шахсларнинг чет элда аниқланиши ва текширувлар олиб борилиши юзасидан ҳуқуқ-тартибот идоралари ва бошқа давлат органлари Интерпол ММБ сига чет элда рўйхатга олинган юридик шахсларни текшириш бўйича сўровнома ва юридик шахсларни Интерпол ММБ си маълумотлар баъзаси орқали текшириш бўйича сўровнома юборади. Интерпол каналлари бўйича тарқатиладиган иқтисодий жиноятлар ҳақидаги сўровномаларда қуйидаги маълумотлар акс этиши керак. Булар: - жисмоний ва юридик шахсларни текшириш учун насос (жиноий иш, тезкор ҳисобга олиш иши, текширув материали ёки бошқа расмий ахборот): - жиноят тафсилотлари ёки жиноят ҳақидаги мавжуд ахборот характери, бунда тергов (текшириш) олиб бораётган идора кўрсатилади; - жисмоний шахсларга нисбатан тўлиқ маълумотлар; - юридик шахсларнинг номи, уларнинг реквизитлари (рўйхатга олган давлат, манзил, телефон, факс); - аниқ саволлар. Зарур ҳолларда сўровномаларга мазкур ишга дахлдор бўлган битимлар ёки бошқа ҳужжатлар илова қилинади. Интерпол турли мамлакатлар полициясига ёрдам тариқасида уюшган жиноятчиликка қарши курашга ба\ ишланган махсус ахборотномалар нашр қилади. 1 1 О.Мирзаев. Интерпол. Т.: Зар +алам, 2006, 59-60-бетлар.$

Интерпол курашаётган жиноятларнинг умумий гуруҳи ичида энг муҳимлари ва кўп учрайдиганларини ажратиш мумкин. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, халқаро жиноятларни содир этган давлатлар БМТ тизимидаги органлар, жумладан, Хавфсизлик Кенгаши ва халқаро Суд орқали жавобгарликка тортиладилар. Бунинг сабаби шундан иборатки, БМТ халқаро тинчлик ва хавфсизликни таъминлаш, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, халқаро жиноятчиликка қарши кураш сингари инсониятнинг ҳаётий аҳамиятга молик бўлган соҳалар бўйича давлатлар ҳаракатининг мувофиқлаштириш маркази бўлиб, ҳуқуқбузар давлатга нисбатан тегишли халқаро ҳуқуқий жавобгарлик чораларини қўллашга ваколатлидир. Айни вақтда БМТ давлатлар аъзолиги ва фаолияти қўллаш бўйича энг йирик халқаро ҳукуматлараро ташкилотдир. Манбаларда келтирилишича, БМТ Бош Ассамблеясининг 4-сессиясини кун тартибидаги масалаларнинг сони Ҳозирги замон халқаро муносабатлариниг энг муҳим муаммоларига доир. 143 та масалаларни қамраб олиб, БМТ ялпи фаолиятининг самарадорлиги 9 мингдан ортиқ икки томонлама шартномаларнинг самарадорлигига тенгдир. 2 БМТ нинг халқаро жиноятчиликка қарши курашишдаги роли шу билан белгиланадики, мазкур йўналишда конвенциявий механизм билан бирга, хавфсизлик Кенгаши қарорлари ҳам тобора муҳим аҳамият касб этиб бормоқда. Халқаро жиноятлар тинчлик ва хавфсизликка қарши таҳдид бўлиб, уларга қарши курашда Хавфсизлик Кенгаши қарорлари халқаро-ҳуқуқий ҳужжатлар сирасида марказий ўринлардан бирини эгаллайди. 3 БМТ доирасида халқаро жиноятчиликка қарши курашда юридик мажбурийликни таъминлаш борасида энг муҳим орган-Хавфсизлик Кенгаши ҳисобланади. Хавфсизлик Кенгаши халқаро тинчлик ва хавфсизликни таъминлаш бўйича тез ва самарали ҳаракат қилувчи ҳамда асосий масъулият юкланган БМТ органидир. Хавфсизлик Кенгаши қуйидаги беш аъзо 2 Аррис Кармела. Понятие и структура системы ООН. Автореф. дисс.. канн.юрид.наук-М.: МГУ, 1989.с-2. 3 Ю.А.Решетов. Борьба с международными преступлением (прововые проблемы).-Автореф. дисс..док.юрид.наук.-М.: Институт государства и права АНСССР, 1984. с-12.

$давлатдан ташкил топган. Хитой, Франция, Россия, Буюк Британия ва Шимолий Ирландия +ўшма +ироллиги, А+Ш. Ушбу давлатлар Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзолари бўлиб, бошқа ўнта аъзоси Бош Ассамблея томонидан БМТ аъзоларидан сайланади ва Сайловда БМТ нинг мақсадларга эришишда нечо\ли қатнашганлигига ҳамда адолатли географик тақсимотга эътибор берилади. Амалдаги тақсимотга кўра, Осиё ва Африка давлатларидан 5 нафар, Шарқий Европадан 1 нафар. Иккинчи жаҳон уруши тугагандан сўнг халқаро жиноятчиликка қарши кураш соҳасида халқаро ҳамкорликнинг муҳим босқичи-БМТ нинг таъсис этилишидир. БМТ доирасида халқаро жиноятчиликка қарши кураш механизми анча такомиллашиб, халқаро жиноятчиликни олдини олиш ва улар учун жазолаш бўйича махсус халқаро органлар ташкил қилинди. Халқаро тинчлик ва хавфсизликни таъминлаш вазифаси БМТ Хавфсизлик Кенгашига бириктирилиб, БМТ Низомида унга зарур ваколатлар, шу жумладан мажбурлов тусидаги ваколатлар берилган. 1 БМТ доирасида халқаро жиноятчиликка қарши курашишни ташкил қилишнинг муҳим жиҳати шундан иборатки, мазкур ташкилот халқаро жиноятларга барҳам бериш бўйича универсал халқаро шартномалар ишлаб чиқадиган энг йирик тузилмага айланди. БМТ нинг таъсис этилиши халқаро жиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқаро ҳамкорликнинг янги даврини олиб берди. Бу давр муайян турдаги халқаро жиноятларга қарши кураш борасида ихтисослашган махсус шартномаларни қабул қилиш даври бўлди. Айнан БМТ шафелиги астида «Геноцид жиноятини олидини олиш ва у учун жазолаш тў\рисида»ги 1948 йилги Конвенция, «Апартеид жиноятни олдини олиш ва у учун жазолаш тў\рисида»ги 1973 йилги Конвенция «Ҳарбий жиноятлар ва инсониятга қарши жиноят учун жавобгарликнинг муқаррарлиги тў\рисида»ги 1968 йилги конвенция, Инсоният хавфсизлиги ва тинчлигига қарши жиноятлар Кодекси, «Одамлар билан савдо қилишга ва фоҳишабозликка қарши кураш тў\рисида»ги конвенция, «Трансмиллий 1 The Charter of the United Nations №. У 1981- Р . 13-17$ $уюшган жиноятчилик тў\рисида»ги 2000 йилги Конвенция, «Ядровий терроризмга қарши кураш тў\рисида»ги Конвенция, «Денгиз қатнови хавфсизлигига қарши қаратилган қонунга хилоф ҳаракатларга барҳам бериш тў\рисида»ги Конвенция, «Халқаро терроризмга барҳам бериш тў\рисида»ги Декларация, «Бомбали терроризмга қарши кураш тў\рисида»ги Конвенция, «Ҳаво кемаларини ноқонуний эгаллашга қарши кураш тў\рисида»ги Конвенция каби \оятда муҳим ҳужжатлар ишлаб чиқилди. БМТ халқаро жиноятчиликка қарши кураш соҳасида давлатлараро ҳамкорликнинг асосий таянчига айланиб, ўзининг ушбу мавқеини ҳозирги кунда сақлаб турибди. Халқаро жиноятчиликка қарши кураш борасида БМТ доирасидаги халқаро ҳамкорликни қуйидагича ажратиши мумкин: - Халқаро жиноятчиликнинг муайян турига қарши курашга ихтисослашган ташкилий-ҳуқуқий механизм яратиш; - халқаро жиноий юстиция ва халқаро жиноятларни таърифлаш, шунингдек халқаро муносабатларнинг реалликларига мос бўлган халқаро- ҳуқуқий баҳо бериш. 2 Лотин Америка ва Кариб денгизи минтақасидан 2 нафар, \арбий Европа, канада, Янги Зилландия ва Австралиядан 2 нафар аъзо сайланиш лозим. 3 Халқаро ҳуқуқнинг юридик мажбурийлигини таъминлашда хавфсизлик Кенгашнинг роли БМТ Низомининг 25-моддаси билан белгиланади: «ташкилот аъзолари ушбу Низомга мувофиқ Хавфсизлик Кенгашининг қарорларига бўйсунишга ва уларни бажаришга розилик берадилар». 1 БМТ доирасида юридик мажбурий қарорларни чиқаришга ваколатли навбатдаги ички орган Халқаро Суддир. БМТ Низомининг таркибий қисми бўлмиш Халқаро Суд Статутига асосан, Суд ўн беш вакилдан таркиб топиб, фақат давлатларгина Судда иши кўрилаётган томон бўлиши мумкин. 2 Бирлашган Миллатлар Ташкилоти. Низоми ва хал=аро Суд Статути.-Т.: БМТнинг Ызбекистондаги ахборот маркази, 2002. 18-бет. 3 Межданародное публичное право.ғМ.: Проспект, 199, сғ309. 1 Бирлашган Миллатлар Ташкилоти. Низоми ва Хал=аро Суд Статути.-Т.: БМТнинг Ызбекистондаги ахборот маркази, 2002. 17-б.$ $Интерпол ташкил топган вақтидан буён ўтган давр ичида ўзининг ажойиб тузилмага эга бўлгани, аниқ ва мукаммал ишлаб чиқилган ҳуқуқий асоси ва техник таъминоти туфайли халқаро полиция ҳамкорлигини самарали ва оқилона мувофиқлаштиришга қодир дунёдаги етакчи халқаро ташкилотга айланди. Бир қарашдаёқ ташкилот номининг ўзи қандайдир сирлилик гардишига буркангандек туюлади. Ҳа, у халқаро жиноятчиликнинг олдини олиш ва уни бартараф этишда иштирок этадиган йирик умумжаҳон ташкилоти ҳисобланади. Аммо жиноятчи ортидан одатий қувишлар, отишмалар, таъсирчан тергов ҳаракатларини олиб бориш жараёнлари штаб-квартираси Франциянинг Лион шаҳрида жойлашган Интерполнинг Бош котибияти бутун дунё бўйича тарқалган Миллий Марказий бюролари ходимлари ҳақида ўқувчида атрофлича тасоввур ҳосил қилмайди. Интерпол мустақил тергов ҳаракатларини юритиш, жиноятларни фош қилиш ва турли мамлакатларда яширинган жиноятчиларни излаш билан ўз ҳолича шу\уллана олмайди. Унда бундай тезкор кучларнинг ўзи йўқ. Боз устига, бугунги кунда замонавий халқаро ҳуқуқ нуқтаи назаридан ҳам бу каби мураккаб фаолиятни олиб бориш мантиқан мумкин эмас. Аммо бир неча мамлакатдаги полициянинг амалий операцияни мувофиқлаштириш, уларнинг баҳамжиҳат ва бир пайтда ўтказилишига ҳар томонлама ёрдам бериш, бундай операцияларнинг бошланиши ва муддатлари ҳақида унда иштирок этадиган давлатлар билан ўзаро келишиб олиш, яшириниб юрган жиноятига нисбатан халқаро қидирув эълон қилиш ишларида Интерполнинг аҳамияти катта. Бир сўз билан айтганда, Интерпол-турли давлатлардаги жиноий полиция хизматларининг муайян жиноятларни фош қилиш бўйича кундалик ишидаги амалий ҳамкорликнинг муайян жиноятларни фош қилиш бўйича кундалик ишидаги амалий ҳамкорлигининг, шунингдек уларнинг +ўшма$ $Саъй-ҳаракатларини мувофиқлаштириш ва коопирациялашнинг кучли механизми ва воситачисидир. 2 Ҳамкорликнинг бундай кўринишида Интерпол халқаро жиноятчиликка қарши курашнинг умумий стратегияси ва тактикасини ишлаб чиқувчи ягона жаҳон маркази сифатида майдонга чиқади. У жиноятчиликка қарши курашда энг муҳим жиҳат-қудратли ахборот манбасини ўзида мужассам этиб, уни зарур ҳолларда аъзо мамлакатларнинг ҳуқуқ-тартибот идораларига етказиб беради. 1 Юртбошимиз И.А.Каримовнинг ташаббуси билан Ўзбекистон ташкилотнинг 194 йил 28 сентябрда бўлиб ўтган 63-сессиясида унга тўла ҳуқуқли аъзо бўлиб кирди. Интерполнинг Республикамиздаги Миллий Марказий бюроси айни пайтда жиноятчиликка қарши курашда ташкилот билан фаол ҳамкорлик қилиб келмоқда. Интерполнинг йигирма биринчи аср аввалида ишлаб чиқилган ташкилотни стратегик ривожлантириш режасида белгиланганидек, жиноий фаолиятнинг барча соҳалари полиция ахбороти алмашинувининг умумжаҳон тизими ва маълумот олишнинг муайян шаклларини қамраб олиши даркор. Шу мақсадларни рўёбга чиқариш учун Интерпол Бош котибияти барча замонавий коммуникация воситалари билан жиҳозланган бўлиб, улар бутун дунёдаги Миллий Марказий бюроларга электрон почта орқали бир-бири билан яқин алоқа қилиш имконини беради. Бу воситалар асосида халқаро қидирувда бўлган жиноятчилар, ў\ ирланган автомобиллар ва ноёб бадиий асарлар, қимматбаҳо миллий бойликлар ҳақидаги ахборотларни, жумладан, уларнинг тасвирини сақлайдиган маълумотлар баъзасига кириши ва уларни излаб топиш мумкин. Тезкор хидимлар сўраган саволларига қисқа вақт ичида-бир неча сонияда жавоб олади. Мазкур тизимдан гумондор шахсни идентификациялашда, яъни шахсни айнанлаштиришда сурат ва бармоқ изларини олишда ҳам самарали 2 В.С.Овгенский. Интерпол.М.: -М., 2001, 125-б. 1 К.С.Родионов. Интерпол: вчера, сегодня, завтра.-3-с.изд. М.: Международные отношения, 190, стр. 37.$ $фойдаланаяпти. Телекоммуникация тармо\и орқали узатиладиган халқаро жиноятлар ва жиноятчилар ҳақидаги барча маълумотлар Интерпол штаб- квартирасида жамланадиган ягона маълумотлар баъзасида сақланади. Айтиш жоизки, Интерполнинг ахборот тизимига кирадиган маълумотлар базаси мавжуд жиноий ахборотнинг оламшумул \азнасидир. Бу ерга келиб тушадиган барча маълумотлар (базасида сақланади) ўхшашликларини аниқлаш ва илгари маълум бўлмаган алоқаларни ўрнатиш учун улар қарама-қарши усулда текширилади. Ҳ o зирги пайтда Интерпол бармоқ изларини идентификациялашнинг замонавий автоматлаштирилган тизимига эга. Мазкур тизим бармоқ излари электрон почта орқали узатилишини таъминлаш мақсадида Интерполнинг компьютер- телекоммуникация тизимига тўлиқ жорий этилган. Шу боис жаҳонда муқобили йўқ бўлган мазкур ташкилот XXI асрда жиноятчиликнинг олдини олиш, уни фош этиш, тили ва дини бир-биридан айро халқларни муштарак мақсад йўлида якдил ва бирдам бўлиб изчил ҳаракат қилишида асосий восита сифатида хизмат қилишига шубҳа йўқ. Бугунги кунда Интерпол ҳукуматлараро ташкилот мақомига эга. Бу хусусда таҳлилчилар томонидан вақти-вақти билан билдирилган шубҳалар шунга асосланадики, Интерпол кўп томонлама, тантанали равишда имзоланган ва ратификация қилинган битим натижасида ташкил этилмаган. Ташкилотни таъсис этадиган расмий шартноманинг йўқлиги унинг ноҳукумат ташкилот сифатида тан олинишига асос бўлади. 1 Ташкилот уставининг 4-моддасига мувофиқ унга аъзо бўлиб давлат эмас, балки ҳар бир мамлакатнинг расмий полиция идоралари қабул қилинади. Шу моддада кўрсатилганидек, аъзоликка ариза тегишли ҳукумат органлари томонидан берилади. Низомнинг 45-моддасида белгиланишича, полиция идоралари ўз мамлакатлари вакиллари сифатида ҳаракат қилади. Маълумки, Интерполнинг асосий фаолияти жиноятчиларни рўйхатга олиш ва уларга халқаро қидирув эълон қилишдан иборат. Интерпол Бош 1 К.С.Родионов. Интерпол: вчера, сегодня, завтра.-3-с изд. М., Международные отношения, 190 стр.38.$

котибиятининг «юраги» Уставга биноан бутун ташкилотнинг техник ва ахборот маркази ҳисобланади. Бу ерда жиноятчиликка қарши курашиш масалалари бўйича ахборот тўпланади, улар умумлаштирилиб, зарур ҳолларда матбуотда эълон қилинади. Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти. Бугунги кунда Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти тарихида икки юздан ортиқ ҳужжат имзоланган бўлиб, уларнинг салмоқли қисмини иқтисодий ҳамкорликни ривожлантиришга қаратилган вазифалар ташкил этади. Жумладан, 2003 йили кўп томонлама савдо-иқтисодий ҳамкорлик бўйича 2018 йилгача мўлжалланган дастур, 2004 йилда эса уни ижро этиш режаси қабул қилинган. Умуман, ШҲТнинг салоҳияти ҳақида гапирганда, масаланинг фақат иқтисодий жиҳати ҳисобга олинса ҳам, уни йирик иқтисодий интеграциявий ташкилот деб аташ учун барча асослар етарлидир. ШҲТнинг асосий мақсад ва вазифалари аъзо мамлакатлар ўртасида ҳурмат, ишонч ва дўстликни мустаҳкамлаш, сиёсат, иқтисодиёт, фан-техника, таълим, маданият, энергетика, транспорт, экология каби соҳаларда самарали ҳамкорликни йўлга қўйиш ва ривожлантириш, минтақавий тинчлик, хавфсизлик ва барқарорликни таъминлашдан иборатдир. Ташкилотнинг иқтисодий органлари Ишбилармонлар кенгаши ва Банклараро бирлашмадир. ШҲТ Ишбилармонлар кенгаши 2006 йил июн ойида бўлиб ўтган Шанхай саммитида ташкил этилган. Ноҳукумат ташкилот мақомида иш юритувчи бу тузилма ташкилотга аъзо мамлакатларнинг ишбилармон ва молиявий доираларини бирлаштиради ва уларни минтақавий миқёсдаги савдо-иқтисодий, молиявий, илмий- техникавий, энергетик ҳамкорлик лойиҳаларига жалб этади. Транспорт ва транспорт коммуникациялари, телекоммуникация ва ахборот технология- лари, агросаноат соҳасидаги алоқаларни ривожлантириш ҳам мазкур кенгаш вазифалари қаторидан жой олган. Унинг доирасида ташқи савдо ва ташқи иқтисодий алоқалар ҳамда хусусийлаштириш учун масъул вазирлик,

идора ва банклар, савдо-саноат палаталарининг ҳамкорлиги ривожланти- рилади. Ишбилармонлар кенгаши ҳар йили сессия ўтказиб, ўз фаолияти ва минтақавий ҳамкорликнинг устувор йўналишларини белгилаб олади. ШҲТнинг Банклараро бирлашмаси тўғрисидаги битим 2005 йилнинг октябрида Москвада имзоланган. Уни ташкилотга аъзо давлатларнинг ташқи иқтисодий фаолият билан шуғулланувчи банклари таъсис этган. Банклараро ҳамкорликни назарда тутувчи ушбу бирлашманинг мақсад ва вазифалари инфратузилмани ривожлантиришга, юқори технологияларга, иқтисодиётнинг экспортга йўналтирилган тармоқларига оид ҳамда ижтимоий аҳамиятга молик стратегик минтақавий лойиҳаларни молиялаштиришга кредит маблағларини жалб қилишдан иборат. Бирлашма савдо-иқтисодий алоқаларни рағбатлантириш мақсадида экспорт-импорт операцияларини ҳам молиялаштиради, унинг мижозлар ва қўшма лойиҳалар бўйича ахборот алмашуви йўлга қўйилган. Банклараро бирлашма кенгашининг 2006 йилги Шанхай саммити доирасида бўлиб ўтган илк мажлисида унинг таъсис ҳужжатлари билан бирга қатор икки томонлама битимлар ҳам имзоланган мазкур кенгаш доирасидаги ҳамкорлик жадал ривожланаётганлигини кўрсатади. Жумладан, мазкур саммит асносида Ўзбекистон Ташқи иқтисодий фаолият миллий банки билан Хитой Давлат банки ўртасида 20 миллион 1 долларлик битим имзоланди. ШҲТнинг 2007 йил августда бўлиб ўтган Бишкек саммитида Ишбилармонлар кенгаши билан Банклараро бирлашманинг ҳамкорлиги расмийлаштирилди. Ушбу саммит доирасида Банклараро бирлашма кенгашининг мажлиси ўтказилиб, бирлашмага аъзо банкларнинг лойиҳалар- ни саралаш, экспертиза қилиш ва амалга оширишдаги ҳамкорлиги регламенти қабул қилинди. Ушбу ҳужжат ШҲТ мамлакатлари ўртасидаги сармоявий ҳамкорликни янада фаоллаштиришнинг муҳим механизми сифатида эътироф этилади. 1 А.Бобоев. Иқтисодий ҳамкорликнинг ноёб механизми. “Халқ сўзи” газетаси, 2007 йил, 24 октябр.

Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти доирасидаги иқтисодий ва сармоявий ҳамкорлик кўлами нечоғли жадал ривожланаётганига Ўзбекистон билан ШҲТга аъзо бошқа давлатлар ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми кўрсаткичларининг муттасил ўсаётгани ёрқин мисол бўла олади. 2001 йилда бу борадаги умумий кўрсаткич 1 миллард 781,3 миллион АҚШ долларини ташкил этган бўлса, 2006 йилда 4 миллард 541,8 миллион долларга етди. 2007 йилнинг январь-август ойларида доир кўрсаткич салкам 4,2 миллард долларни ташкил этди. Сармоявий ҳамкорлик борасида 2004 йилда Тошкентда ўтган саммитда Хитой томони ШҲТ мамлакатлари учун 900 миллион долларлик имтиёзли кредит ажратганини таъкидлаш жоиз. Ўзбекистон бу йўналишда 19 та лойиҳа ишлаб чиққан ва айни пайтда уларнинг бештасини молиялаштириш юзасидан келишувга эришилган. Мазкур лойиҳаларнинг умумий қиймати 196,6 миллион 2 долларни ташкил этади. ШҲТ мамлакатларининг иқтисодий имкониятлари ҳақида гап очилганида, уларнинг учинчи давлатлар билан ҳамкорлик қилмай туриб ҳам барча талаб ва эҳтиёжларни қондира олиши аён бўлди. Масалан, Ўзбекистон, Россия ва Ҳозоғистон энергия манбаларининг йирик экспортчилари, Хитой эса йирик импортчидир. Транспорт коммуникация- ларининг тармоқлари ҳам аввало ташкилотга аъзо давлатларни бир-бирига боғлайди. Ишлаб чиқариш борасида ва самолётсозликдан юқори технологияларгача бўлган кўплаб соҳалар ўзлаштирилган ва юксак даражада ривожланганини таъкидлаш ўринлидир. ШҲТ мамлакатлари қишлоқ, ўрмон ва сув хўжалиги борасида ҳам бир-бири билан яқиндан ҳамкорлик қилади. ШҲТ доирасида тоғ-кон ва металлургия саноати маҳсулотлари ҳамда қурилиш материаллари савдосининг кўлами ҳам катта. Шанхай Ҳамкорлик Ташкилотига аъзо давлатлар коинотни ўрганиш, қуёш энергиясидан фойдаланиш каби соҳаларда ҳам ҳамкорлик қилиб келмоқда. 2 А.Бобоев. Иқтисодий ҳамкорликнинг ноёб механизми. “Халқ сўзи” газетаси, 2007 йил, 24 октябр

ШҲТ давлатларининг иқтисодий имкониятлари фақат уларнинг салоҳияти билан чекланиб қолмаганини эслатиб ўтиш жоиз. Ташкилот ҳузурида Мўғулистон, Эрон, Ҳиндистон ва Покистонга кузатувчи мақоми берилган. Давлат раҳбарлари кенгашининг кенгайтирилган мажлисларида ушбу мамлакатлар раҳбарлари қатнашади. Яъни, ШҲТ доирасидаги ҳамкорликни ривожлантиришда кузатувчи давлатларнинг ҳам муайян иштироки бор. Демак, унинг имкониятлари ҳам шунга яраша – жуда кенгдир. Фақат иқтисодий ҳамкорлик нуқтаи назардан қараганда ҳам ШҲТнинг улкан салоҳиятга эга эканлиги аён булади. Аъзо давлатлар ўртасидаги ўзаро ҳурмат ва ишончни, алоқаларни мустаҳкамлаш масалаларига қарашлар муштарак эканлигини ҳисобга олиб, ШҲТни савдо- иқтисодий ва сармоявий ҳамкорликни ривожлантиришнинг ноёб механизми, деб аташ мумкин. ШҲТнинг дастурий мақсадларига эришиш ва унинг нуфузини оширишда минтақада коммуникация, ёқилғи-энергетика соҳасида давлатлараро йирик лойиҳаларни амалга ошириш, сув ва бой минерал ресурслардан самарали ва оқилона фойдаланиш асосига қурилган иқтисодий ҳамкорлик кўламини янада кенгайтириш ва чуқурлаштириш асосий устувор йўналишлардан ҳисобланади. Қўшма инвестиция лойиҳаларни асосида нафақат қазиб олиш ва қайта ишлаш соҳаларида, балки юқори технологиялар тармоқларида ҳам замонавий ишлаб чиқаришларни ташкил этиш – аҳоли бандлиги борасидаги жиддий муаммоларни ҳал қилиш, иқтисодий муаммоларни ҳал қилиш барқарор иқтисодий ривожланиш ва пировард натижада, минтақада ижтимоий-иқтисодий хавфсизлик ҳамда хавфсизликни таъминлаш имконини берадиган муҳим омилга айланиши мумкин 1 . Шунингдек мамлакатимиз раҳбари бугунги кунда турли ёндашувларга сабаб бўлаётган Марказий Осиё минтақасида сув-энергетика ресурсларидан оқилона фойдаланиш билан боғлиқ масалаларга ҳам тўхталиб ўтди. 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг ШҲТ давлат раҳбарлари кенгашининг кенгайтирилган таркибдаги мажлисдаги сўзлаган нутқи. “Халқ сўзи” газетаси, 2007 йил, 17 август.

Мустақил Республикамиз Шанхай Ҳамкорлик Ташкилотига аъзо бўлиб кирар экан, аъзоликдан кўзланган мақсадлари, манфаатлари, ушбу ташкилотга муносабат хусусида алоҳида фикрлар билдирилди. “Беш мамлакат раҳбарларининг биринчи учрашуви Шанхайда бўлгани чуқур рамзий маънога эга. Негаки, назаримда, бугун айни шу ерда дунё сиёсий тарихига кирадиган муҳим халқаро воқеа рўй бермоқда – янги минтақавий тузилма – Шанхай ҳамкорлик ташкилотига асос солинмоқда. Ўзбекистон мазкур форумнинг фаолиятини юқори баҳолайди. У ўзининг тадрижий ривожланиш жараёнида фақат чегарагагина оид масалаларни ечиш билан шуғулланадиган гуруҳдан, диққат марказида хавфсизлик ва барқарорлик, иқтисодий ва бошқа турдаги ҳамкорлик масалалари турган ташкилотгача бўлган йўлни босиб ўтди” 1 . Бизга маълумки, Марказий Осиё минг йиллар давомида Шарқ ва Ғарб цивилизациялари ўртасида ўзига хос кўприк бўлиб келган. Табиийки бунда қадимий ва бой тарихга эга бўлган ўлкамизнинг ўрни алоҳидадир. Эндиликда глобаллашув ва жаҳон ахборот цивилизациясининг шаклланиши жараёнида мазкур минтақа учун Ўзбекистоннинг боғловчилик омили янада мустаҳкамланиб бормоқда. 2000 йил 5 июль куни Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов ўша кезлари “Шанхай бешлиги” деб аталган ташкилотнинг Душанбе шаҳрида бўлиб ўтган саммитида иштирок этди. Мазкур анжуманда Ўзбекистон томони кузатувчи мақомида қатнашди. Ўзбекистоннинг ушбу ташкилот анжуманида иштирок этиши тузилма доирасини кенгайтирибгина қолмай, мавжуд минтақавий муаммолар ечими тугал ва самарали бўлишини таъминлади. Жумладан, ушбу ташкилотга Ўзбекистоннинг қўшилиши муҳим воқеа эканлигини Россия Президенти Владимир Путин ҳам алоҳида таъкидлаб, минтақадаги муаммоларни Ўзбекистоннинг иштирокисиз ечиб бўлмаслигига эътиборни қаратди. “Ўзбекистон, таъсисчи ва тенг ҳуқуқли иштирокчи сифатида, онгли равишда Шанхай ташкилоти билан ҳамкорликка киришмоқда. Бу қарор 1 Ислом Каримов. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т., “Ўзбекистон”, 2001 йил, 375-бет.

қабул қилинишида нафақат минтақалар муштараклиги ва минтақавий хавфсизликка таҳдидларнинг бир хил баҳоланиши, балки аъзо давлатлар мазкур муаммоларнинг олдини олиш учун биргаликда қатъий курашга тайёргарлиги катта аҳамиятга эга бўлди” 2 – деган эди Президентимиз И.А.Каримов. Саммит қатнашчилари террорчиликка дунёвий хавф сифатида қаралаётганини ҳисобга олиб, мамлакатимиз раҳбарининг БМТ ҳузурида Халқаро террорчиликка қарши кураш марказини тузиш тўғрисидаги ташаббусини тўла қўллаб-қувватладилар. Ўзбекистон кузатувчи мақомида иштирок этган бу учрашув якунида декларация қабул қилинди ва энди мазкур тузилма “Шанхай форуми” деб аталадиган бўлди. Душанбе Декларациясида Ўзбекистоннинг яна бир йирик халқаро ташаббуси – Марказий Осиёни ядро қуролидан ҳоли ҳудудга айлантириш ҳақидаги ташаббуси юқори баҳоланди. Шу тариқа 2000 йил ёзида бўлиб ўтган саммит ташкилот имкониятларини кенгайтиришга йўл очиб берди. Албатта, Евроосиёда улкан хавфсизлик ва ҳамкорлик ҳудудини вужудга келтиришга қаратилган мазкур уюшмага аъзо бўлишдан Ўзбекистон ҳам манфаатдор эди. Айниқса, бу улкан ҳудудда сиёсий ва иқтисодий қудрати, фан-техника ва юқори технология соҳасидаги ютуқлари, қолаверса, ҳарбий салоҳияти билан ажралиб турувчи Россия ва хитой жойлашганлиги ўта муҳим аҳамият касб этади. 2001 йил 14-15 июн кунлари ШҲТнинг фаолиятида муҳим давр саналади. Аввало, ташкилотнинг Шанхайда бўлиб ўтган саммити Ўзбекистон учун ҳам иқтисодий ва сиёсий манфаатга эга бўлса, иккинчидан, биз бугун фикр юритаётган ташкилотнинг номи айнан бундан уч йил аввал бўлиб ўтган анжуманда эълон қилинган эди. Ўшанда Ўзбекистон, Россия, Хитой, Қозоғистон, Қирғизистон ва Тожикистон раҳбарлари Ўзбекистоннинг ташкилотга тўла ҳуқуқли аъзо бўлиши тўғрисидаги қўшма баёнотни имзоладилар. Гап қайси соҳа ҳақида боришидан қатъий назар, ШҲТ Ўзбекистонсиз мукаммаллик касб эта олиши 2 Ислом Каримов. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т., “Ўзбекистон”, 2001 йил, 377-бет.

қийин эди. Ўзбекистон Марказий Осиёдаги барча давлатлар, шу жумладан, Афғонистон билан ҳам чегарадош мамлакатдир. Бундан ташқари, 50 миллионлик нуфузга эга Марказий Осиё аҳолисининг ярми Ўзбекистонда яшайди. Қолаверса, Россия ва Хитой мамлакатимизни ўзининг стратегик ҳамкори деб билади 1 . Аҳамиятли томони шундаки, Шанхайда нуқта назари, қарашлари ва сиёсати Марказий осиёдаги минтақавий хавфсизлик ва барқарор тараққиётга бевосита боғлиқ давлатлар раҳбарлари йиғилди. Булар орасида БМТ Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзолари бўлмиш Россия ва Хитой борлиги эътиборга лойиқ. Ўзбекистон онгли равишда Шанхай тузилмасига қўшилиши баробарида сифат ва фаолият кўлами жиҳатидан бутунлай янги ташкилот таъсисчиси бўлди. ШҲТ фаолиятида Ўзбекистон аниқ ва ўзаро манфаатли ҳамкорликка қаратилган таклифларни илгари суриб келмоқда. Булар орасида: Афғонистон масаласи; Халқаро терроризм, экстремизм, сепаратизм ва наркобизнес муаммолари; оммавий қирғин қуроллари тарқалишининг олдини олиш, яъни минтақамизни ядросиз ҳудудга айлантириш масаласи ҳамда иқтисодий ва экологик муаммоларни биргаликда ечишга қаратилган ташаббуслар бор. Шу ўринда яна икки масалага аниқлик киритсак. Аввало, Ўзбекистоннинг ШҲТга аъзоликдан кўзлаган мақсади нима эдию ва бугунги халқаро жараёнга боғлиқлиги қай даражада? Иккинчидан, ШҲТнинг умуман тузилма сифатидаги бош мақсади нималардан иборат? Ўзбекистоннинг ШҲТга киришидан мақсади шуки, бунда аввало, аввало, Ватанимизнинг хавфсизлигини янада мустаҳкамлаш масаласи туради. Чунки хавфсизликни таъминламай туриб, тараққиётга эришиб бўлмайди. ШҲТ сафида эса ҳарбий салоҳиятни ғоят катта бўлган Россия ва Хитой бор. Дунё миқёсида йирик масалаларни шу икки давлат аралашувисиз ҳал этиш 1 “ XXI аср” газетаси, 2004 йил, 10 июн.

анча мушкул. Шунингдек, ташкилотга аъзо барча давлатларнинг дарди ҳам бир хил 1 . Уларнинг ҳаммасида хавфсизликка таҳдид соладиган муаммолар кўндаланг бўлиб турибди. “Келажакда ШҲТ фаолиятида иқтисодий йўналиш изчил юксалиб бориши шубҳасиз, - деган эди Юртбошимиз. Бугун бу ҳақда кўп ҳамкасбларим гапиришди. Турмуш шароитини тубдан яхшилаш ва муносиб келажакни таъминлаш борасидаги сайъ-ҳаракатларни бирлаштириш – бу, пировардида, халқларимиз кутаётган мақсад-муддаодир. Бугун биз камбағаллик, аҳолини иш билан таъминлаш, ижтимоий ва иқтисодий тараққиётдаги очилмаган муаммолар ҳақида гапираяпмиз. Миграция масалалари ҳам муайян кескинлик касб этмоқда. Бу ва бошқа мураккаб муаммоларнинг ҳал этилмаганлиги мамлакатларимиз ва бутун минтақа келажаги учун катта хавф солмоқда. Шу боис ШҲТ доирасида ҳам интеграция, умумминтақавий бозор яратишга ягона ёндашувларни ишлаб чиқиш борасида биргаликда ишлашимиз жуда муҳим аҳамиятга эга. Аминманки, бу масалаларнинг ҳал этилиши ШҲТга аъзо барча давлатларнинг асосий манфаатларига бир хилда мос келади. Юқоридагилардан хулоса қилиб, яна бир бор ишонч билан айтмоқчиманки, ШҲТ давлатлари раҳбарларининг ушбу саммити муҳим воқеа бўлиб қолади 1 . Мамлакатларимиз ҳамда бутун минтақа хавфсизлиги, барқарорлиги ва ўзаро манфаатли ҳамкорлигини мустаҳкамлаш йўлида янги имкониятлар очади”. Ўзбекистоннинг ШҲТга қўшилишидан кўзлаган яна бир асосий мақсади кенг кўламли иқтисодий ҳамкорликдир. Бунда аъзо давлатлар билан ўзаро манфаатли иқтисодий алоқалар катта аҳамият касб этади. ШҲТ Ўзбекистоннинг жаҳон аэропортларига Шарқ томондан чиқишини таъминловчи тузилмадир. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, ШҲТ бошқа давлатлар ва минтақалар манфаатдорларига қарши қаратилган иттифоқ 1 Яраш Ғаффоров. Шанхай ҳамкорлик ташкилоти – хавфсизлик ва иқтисодий ҳамкорликни мустаҳкамлаш йўлида. “Ижтимоий фикр – инсон ҳуқуқлари” журнали, 2005 йил, №4, 38-бет. 1 И.А.Каримов. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт йўли. Т., “Ўзбекистон”, 2003 йил, 11-жилд,

эмас. У очиқлик тамойилига амал қилади. Мақсад ва вазифаларни эътироф этса, аъзо барча давлатларнинг маъқуллаши билан бу ташкилотга бошқа давлатлар ҳам қўшилиши мумкин. ШҲТ доирасидаги вазифаларни муваффақиятли амалга ошириш учун янги механизмлар яратилган. Хусусан, давлат ва ҳукумат, ташқи ишлар ва мудофаа вазирликлари, ҳуқуқ-тартибот, хавфсизлик органлари ҳамда бошқа мутасадди идоралар раҳбарлари ва экспертларининг кенгаш ҳамда учрашувлари ўтказиб турилиши шулар жумласидандир. Ҳамкорлик фаолиятини мувофиқлаштириш, тегишли вазирлик ва идораларнинг ҳамжиҳат ҳаракатини таъминлаш мақсадида ташкилот доирасида аъзо давлатларнинг мувофиқлаштирувчи миллий кенгаши ташкил этилган. ШҲТнинг қисқа давр мобайнидаги фаолиятида 2002 йил 6-7 июн кунлари Санкт-Петербург шаҳрида ўтказилган саммити ҳам алоҳида мазмун касб этади. Ҳозирги кунда халқаро ҳамжамият хавфсизлик масаласида янгича ёндашувга эҳтиёж сезаётганини илғаш қийин эмас. Бу ёндашув ўзаро ишонч ва манфаатдорлик, тенглик ва ҳамжиҳатлик тамойилларига таяниши керак. ШҲТ ана шундай ёндашув, хавфсизликнинг янги концепциясини юзага келтирди. Ушбу учрашувнинг аҳамияти, аввало, ниҳоятда муҳим ҳужжатлар – Хартия, Декларация ва Минтақавий аксилтеррор тузилма тўғрисида битим имзоланиши билан белгиланади. ШҲТнинг асосий ҳужжатлари бўлган Хартия ва сиёсий Декларация ташкилотнинг ўзи ва айни пайтда унинг асосида тузилиши мумкин бўлган барча тузилмаларнинг кенг кўламли фаолияти учун зарур асос яратади ҳамда халқаро ва давлатлараро алоқалар тизимида унинг ўрнини белгилаб берди 1 . Ўзбекистон ШҲТнинг Хартия ва Декларацияда эълон қилинган ҳамда минтақада хавфсизлик, тинчлик ва барқарорликни таъминлашга, халқаро террорчилик, айирмачилик ва экстремизмнинг барча кўриниш-ларига, шунингдек, наркотрофик ва оммавий қирғин қуролларининг тарқалишига 1 Қ.Каримбеков. Хавфсизлик ва иқтисодий тараққиёт йўлидаги ҳамкорлик. “ XXI аср ” газетаси, 2004 йил, 10 июн.

қарши курашга йўналтирилган асосий мақсадли вазифаларни адо этишни, гуманитар, ижтимоий ва маданий тараққиёт соҳаларидаги кўп томонлама ўзаро фойдали иқтисодий ҳамкорлик ривожлантирилишини қўллаб- қувватлайди. Ҳеч шубҳа йўқки, ШҲТнинг ушбу ва бошқа муҳим мақсад ҳамда тамойилларининг амалга оширилиши барча иштирокчи давлатлар манфаатларига бирдек мос келади. Санкт-Петербург саммитида Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов биз ҳар бир давлатнинг ва бутун Марказий Осиё минтақасининг суръатли, олға интилувчи ва барқарор тараққиётини қўллаб- қувватловчи барча давлатлар билан ҳамкорлик қилишдан манфаатдор бўлишимиз, бу ерда геосиёсий рақобат ва зиддиятлар пайдо бўлишига йўл қўймаслигимиз кераклигини таъкидлаганди. Маълумки, 2004 йил 29 май куни Москва шаҳрида ШҲТга аъзо мамлакатлар давлат раҳбарларининг учрашуви бўлиб ўтган эди. Москва учрашуви натижалари Ўзбекистоннинг мақсад ва манфаатлари доирасидан четга чиқмади. Ўшанда ташкилотнинг Минтақавий аксилтеррор маркази (тузилмаси)нинг қароргоҳини Тошкентга кўчириш борасида келишиб олинганди. Бу қарор негизида ҳам Ўзбекистонга хориждан ташланган нигоҳлар ва берилган баҳоларнинг ўз таъсири, мамлакатимизнинг террорчиликка қарши курашдаги амалий сайъ-ҳаракатлари, дадил ташаббусларининг ҳиссаси катта. “Террорчиликка қарши кураш” деган иборат ҳозир халқаро доирада жуда кенг тарқалган, - деган эди Президент И.А.Каримов, - Айримлар сохта обрў орттириш учун ҳам бу масалага урғу беради. Ваҳоланки, террорчиликка қарши сўзда эмас, амалда, қатъият билан курашмоқ зарур 1 . Хуллас, бундай ҳамкорлик қайси соҳага тегишли бўлмасин, охир-оқибат миллий ва минтақавий, иқтисодий ва ижтимоий сиёсий хавфсизликнинг мустаҳкамланишига хизмат қилсин. Шу тариқа Шанхайда – инсониятнинг тўртдан бир қисми яшайдиган улкан ҳудудда хавфсизлик ва ҳамкорлик ҳудудини яратишга қаратилган ташкилотга асос 1 “ XXI аср” газетаси, 2004 йил, 10 июн.

солинди. Қисқа давр мобайнида амалга оширилган ишлар ШҲТнинг истиқболи порлоқ эканлигидан далоат бермоқда. XXI аср бошларига келиб мамлакатимиз Шанхай ҳамкорлик ташкилотига аъзо давлатлар ҳукумат раҳбарлари кенгашининг мажлисида бўлиб музокараларни ҳам айтиш мумкин. Ўзаро ишонч ва ишчанлик руҳида ўтган мулоқот чоғида ШҲТ ўз тараққиётининг янги босқичига чиқаётгани, Бишкек саммитида имзоланган узоқ муддатли яхши қўшничилик, дўстлик ва ҳамкорлик тўғрисидаги шартнома бунинг учун ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилиши таъкидланди. Ташкилотнинг халқаро нуфузи юксалиб, унга аъзо бўлиш истагини билдирган давлатлар сони ортиб бормоқда. ШҲТ мамлакатлари ўртасида товар айирбошлаш ҳажми муттасил ошмоқда. Хусусан, 2007 йили Ўзбекистоннинг ушбу давлатлар билан савдоси 40 фоиз ўсди. ШҲТ давлат раҳбарлари кенгашининг сўнгги мажлисида ҳукуматлар олдига қўйилган вазифалар – ташкилот қамраган минтақада хавфсизлик ва барқарорликни мустаҳкамлашда, аъзо давлатлар ўртасида савдо-иқтисодий ва гуманитар алоқаларни ривожлантиришда ҳамкорликка кенг кўламдаги масалаларни кўриб чиқдилар. Кўп томонлама савдо-иқтисодий ҳамкорлик дастурини амалга оширишнинг чора-тадбирлари юзасидан фикр алмашилди. Хавфсизлик муаммолари, Афғонистонни тиклаш масалалари ШҲТнинг доимий эътиборида. Томонларида терроризм, экстремизм, айирмачилик, наркобизнес каби таҳдидларга қарши курашда ва ахборот хавфсизлигини таъминлашда ҳамкорлик масалаларини муҳокама қилдилар. ШҲТ Бош котибининг Давлат раҳбарлари Кенгаши ва Ҳукумат раҳбарлари кенгашининг ташкилот доирасида савдо-иқтисодий ва маданий гуманитар ҳамкорликни кенгайтиришга оид қарорлари ижросининг бориши ҳақидаги ҳисоботи тингланди. Ташқи савдо ва ташқи иқтисодий алоқалар учун масъул вазирлик ва идоралар раҳбарларининг 2007 йил 24 октябр куни Остона шаҳрида бўлиб ўтган кенгашида кўп томонлама савдо- иқтисодий ҳамкорлик дастурини амалиётга татбиқ этишга қаратилган

муайян чора-тадбирлар ишлаб чиқилди. 2007 йилнинг июн ойида эса Москва шаҳрида ёқилғи-энергетика мажмуи учун масъул вазирлик ва идоралар раҳбарларининг кенгаши ўтказилиб, ушбу соҳадаги ҳамкорликка оид масалалар атрофлича муҳокама қилинди. Мажлисда нефт-газ конларини ўзлаштириш, ёқилғи-энергетика мажмуи инфратузилмаларини такомиллаш- тириш, шунингдек, юқори технологиялар соҳасидаги ҳамкорликни кенгайтириш муҳим ва долзарб вазифага айланиб бораётгани қайд қилинди. Шунингдек, машинасозлик, кимё саноати, қурилиш материаллари ишлаб чиқариш, транспорт коммуникациялари каби соҳаларда ҳамкорлик учун кенг имкониятлар мавжуд. Мажлисда ШҲТ Ишбилармонлар кенгаши билан Банклараро бирлашмасининг ҳамкорлигини янада ривожлантириш, аъзо мамлакатлар ишбилармон ва молиявий доираларни йирик минтақавий сармоявий лойиҳалар ижросига кенгроқ жалб этиш масалалари юзасидан фикр алмашдилар. Иқтисодиётнинг асосий тармоқлари ва экспортга йўналтирилган секторларида, юқори технологиялар соҳасида ушбу икки тузилманинг ҳамкорлиги ривожланмоқда 1 . Кенгашнинг кенгайтирилган таркибдаги мажлисида ШҲТ дорасидаги кўп томонлама ҳамкорлик масалаларининг амалий жиҳатлари кўриб чиқилди. Музокараларнинг бу қисмида кузатувчи давлатлар вакиллари – Ҳиндистон Республикаси Давлат Ташқи ишлар вазири Е.Ахамед, Эрон Ислом Республикаси биринчи вице- президенти П.Довудий, Мўғулистон Бош вазирининг ўринбосари М.Энхсайхан ва Покистон Ислом Республикаси ташқи ишлар вазири Х.Касури, шунингдек, меҳмон сифатида Афғонистон Ислом Республикаси биринчи вице-президенти А.Маъсуд қатнашдилар. Мажлисда ташкилотга аъзо ва кузатувчи давлатлар ўртасида транспорт, ёқилғи-энергетика мажмуи, кимё саноати, қурилиш материаллари ишлаб чиқариш, машинасозлик, қишлоқ хўжалиги, юқори технологиялар борасидаги ҳамкорлик, гуманитар соҳадаги алоқалар доир масалалар муҳокама қилинди. Мазкур мамлакатларнинг бир-бирига боғлиқ жиҳатлари анчагина. Ўзбекистон 1 ШҲТ Ҳукумат раҳбарлари Кенгашининг мажлиси. “Халқ сўзи” газетаси, 2007 йил, 3 ноябр.

мисолида оладиган бўлсак, мамлакатимизнинг транспорт коммуникациялари қатор давлатлар учун транзит вазифасини бажаради ва айни пайтда Ўзбекистонга тегишли юклар қатор мамлакатлар ҳудуди орқали ўтади. Биргина “Андижон-Ўш-Қашқар” магистралининг салоҳияти таҳлил қилинса, бу борадаги ҳамкорликнинг имкониятлари анча кенг эканлиги аён бўлади. шу боис транспорт соҳасида халқаро автомобил ҳаракати учун қулай шарт- шароит яратиш бўйича битим ишлаб чиқиш лозим. Энергия манбаларини узатиш борасида ҳам шундай фикр билдириш мумкин. Саноатнинг кўплаб соҳаларида қўшма корхоналар тузиш, сармоявий лойиҳалар ишлаб чиқиш ва амалга ошириш ҳар томонлама фойдалидир. Мажлисда ташқи савдо- иқтисодий алоқалар, транспорт, нефт-газ сектори, қишлоқ хўжилиги, маданият ва санъат, спорт, соғлиқни сақлаш ва фармацевтика каби соҳалар учун масъул бўлган вазирлик ва идораларга ушбу йўналишларда ҳамкорликни янада ривожлантириш бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш вазифаси топширилди, мавжуд режа ва дастурлар ижросини фаоллаштириш юзасидан кўрсатмалар берилди. Кўп томонлама савдо- иқтисодий ҳамкорлик дастурини бажариш чора-тадбирлари режасига киритилган лойиҳаларни таҳлил қилиш вазифаси топширилди. Хуллас, мажлис якунида оммавий ахборот воситалари вакиллари билан учрашувда мажлис самарали кечгани, имзоланган ҳужжатлар ШҲТ мамлакатлари ўртасидаги дўстона муносабатлар ва кўп томонлама амалий ҳамкорликни янада ривожлантиришга хизмат қилиши таъкидланди 1 . Маълумки, мустақил юртимиз Ўзбекистон ўзининг ўн саккиз йиллик тарихи давомида кўплаб халқаро ва минтақавий ташкилотлар билан ҳамкорликларни олиб бормоқда. Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаб ўтганларидек, “Ўзбекистоннинг халқаро ташкилотлар билан ҳамкорлиги ҳам узоқ муддатли, ҳам қисқа муддатли аҳамиятга эга бўлган энг муҳим вазифаларни бирга қўшиш мақсадларидан келиб чиқиб амалга оширилди ва келгусида ҳам шундай бўлиб қолади 1 . 1 “Халқ сўзи” газетаси, 2007 йил, 3 ноябр. 1 Ислом Каримов. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т., “Ўзбекистон”, 196, 3-жилд, 251-бет.

Ўзбекистоннинг “Шанхай ҳамкорлик ташкилоти” билан ҳам олиб бораётган алоқалари самаралидир. 196 йилда бу ташкилот “Шанхай бешлиги” деб номланар, унинг таркибига Россия, Хитой, Қозоғистон ва Тожикистон давлатлари кирар эди. Ушбу “бешлик”нинг дастлабки асосий вазифаси ташкилотга аъзо мамлакатларнинг давлат чегараларида қуролли кучларни қисқартириш ҳамда ўзаро давлат суверенитетига ишончни таъминлашдан иборат эди. “Бешлик” доирасида чегара ҳудудларидаги ҳарбий кучларни қисқартиришдан иборат битим имзоланди. Бу ўз навбатида, мамлакатлар ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг, ишонч ва дўстликнинг мустаҳкамланишига хизмат қилди. “Бешлик”ка аъзо мамлакатларнинг муносабатлари ривожланиб, улар ўртасидаги ишонч энди чегара ҳудудларидагина эмас, балки ундан ҳам кенгроқ миқёсда намоён бўла бошлади. Эндиликда бу мамлакатлар ўзаро ҳамкорлик, сиёсий, дипломатик муносабатлар, ҳарбий ишлар, хавфсизлик ва иқтисодиёт масалаларида ҳам ҳамжиҳатликда иш юритадиган бўлиб бормоқда. 2000 йилнинг ёзида ташкилотнинг Душанбе шаҳридаги саммитида у “Шанхай форуми” деб қайта номланди 1 . Мазкур саммитда илк бор Республикамиз Президенти И.А.Каримов раҳбарлигидаги Ўзбекистон делегацияси кузатувчи сифатида иштирок этди. Ўшанда беш давлат раҳбарлари ва И.А.Каримов “Шанхай форуми”ни турли соҳалардаги ҳамкорликни қамраб олувчи минтақавий тузилмага айлантириш зарурлигини эътироф этдилар. 2001 йилнинг май ойида И.А.Каримов Ўзбекистон ҳам мазкур “бешлик” таркибига кириш ниятида эканлигини маълум қилди. Хусусан, ўшанда Президентимиз: “Бугунги кунда Марказий Осиё минтақаси дейилганда – бу минтақа ҳудудида истиқомат қилаётган 50 миллион киши тушунилади. Агар мана шу аҳолининг тенг ярмиси биргина Ўзбекистон Марказий Осиё минтақасида энг муҳим геополитик ўрин тутиши аён бўлади, қолаверса, у “Шанхай бешлиги” аъзо давлатларнинг деярли 1 Қ.Усмонов. Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамиятига интеграциялашуви. Т., “Молия”, 2003, 18-19 бетлар.

барчаси билан чегарадошдир. Агар мана шу омилларнинг ўзини ҳам “Шанхай бешлиги” аъзоларининг манфаатлари нуқтаи назаридан баҳолайдиган бўлсак, унда уларнинг ўзлариёқ биринчи галда Ўзбекистон- нинг мазкур ташкилотга аъзо киришидан манфаатдордирлар”, - дея алоҳида таъкидлаган эди 1 . Ўшанда мамлакатимиз Президенти И.А.Каримов келгусида ушбу бирлашмани “Шанхай ҳамкорлик ташкилоти” дея номлашни таклиф этган эди. “Шанхай ҳамкорлик ташкилоти”нинг 2001 йил июн ойида Шанхай шаҳрида бўлиб ўтган саммитида сўзга чиқиб, И.А.Каримов, Ўзбекистоннинг ушбу ташкилотга аъзо бўлишига биринчи галда мамлакатнинг хавфсизлигини таъминлаш масаласи сабаб бўлганлигини таъкидлади. Мазкур масала бугун Марказий Осиё минтақаси учун ниҳоятда муҳим ва долзарбдир. Таъкидлаб ўтмоқ керакки, Шанхай ташкилоти жуда катта ҳарбий потенциалга эга эга Россия ва Хитой каби давлатлар ҳам аъзодир. Бинобарин, улар БМТ хавфсизлик Кенгашининг ҳам доимий аъзоларидир. Дунё миқёсидаги муҳим масалаларни ушбу икки улкан давлатларнинг иштирокисиз ҳал қилиш мумкин эмас. Ўзбекистоннинг “Шанхай ҳамкорлик ташкилоти”га киришига яна бир сабаб – Хитойнинг ички ялпи маҳсулот ўсиш кўрсаткичлари бўйича дунёда энг етакчи ўринлардан бирини эгаллаб турганлигидир. И.А.Каримов саммит иштирокчилари эътиборини қуйидаги энг муҳим масалага ҳамда ташкилот фаолияти давомида уларни ҳал этиш заруратига қаратди: Бу масала биринчидан, Афғонистонда тинчликни ўрнатишга эришишдан иборат. Афғонистондаги беқарорлик минтақавий хавфсизликни таъминлаш учун хавф туғдиради. Бунинг барчаси бутун Марказий Осиё минтақасининг, жумладан, Ўзбекистоннинг ҳам мустақиллиги, суверенитети, ҳудудий яхлитлиги хавфсизлиги ва барқарорлигига жиддий хавф туғдиради. 1 Қ.Усмонов. Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамиятига интеграциялашуви. Т., “Молия”, 2003, 32-бет.

Иккинчидан, ҳозирги замон халқаро терроризмига, диний экстремизм, сепаратизм ва наркобизнесга қарши курашда барча куч ва имкониятларни бирлаштириш зарур. Фақатгина барча куч ва имкониятларни бирлаштирибгина, жуда пухта мувофиқлаштирилган халқаро терроризм тизимига қарши курашиш мумкин бўлади. Шу сабабли ҳам ҳар томонлама иқтисодий ҳамкорликни ривожлантиришга алоҳида эътибор бериш лозим. Учинчидан, Марказий Осиё минтақасида ядровий қуролдан ҳоли зонани ташкил қилиш ва бу ҳақда БМТнинг қарорини чиқаришга эришиш зарур. Бу масалани ҳал этишда БМТ Хавфсизлик Кенгашининг доимий аъзолари бўлган Россия ва Хитой катта аҳамият касб этишлар мумкин. Тўртинчидан, халқаро терроризмга қарши самарали кураш олиб боришнинг муҳим шарти сифатида ҳар томонлама иқтисодий ва гуманитар ҳамкорлик тизимини янада чуқурлаштириш керак бўлади 1 . Саммитда Шанхай ҳамкорлик ташкилотини тузиш тўғрисидаги Декларация ва терроризм, сепаратизм ва экстремизмга қарши кураш бўйича Шанхай конвенцияси қабул қилинди. Мазкур Декларацияда ташкилотнинг асосий мақсади – ўзаро ишонч, дўстлик ҳамда ташкилотга аъзо мамлакатлар ўртасидаги яхши қўшничилик муносабатларини мустаҳкамлаш, улар орасида сиёсат, савдо-сотиқ, иқтисодиёт, фан ва техника, маданият ва маориф, энергетика, транспорт, экология ва бошқа соҳалардаги самарали ҳамкорликларни ривожлантириш- дан иборат эканлиги алоҳида эътироф этилган. Кейинги йилларда ШҲТга аъзо давлатлар ўртасида иқтисодий ҳамкорлик алоқалари бўйича муҳим учрашувлар, ташрифлар амалга оширилмоқда. Жумладан 2007 йил 2 ноябр куни Президентимиз И.А.Каримов Оқсаройда Хитой Халқ Республикаси Давлат Кенгаши раҳбари Вэн Цзябаони қабул қилди. Давлатимиз раҳбари бу ХХР Давлат Кенгаши раҳбарининг Ўзбекистонга илк расмий ташрифи эканини, учрашув 1 И.А.Каримов. Шанхай ҳамкорлик ташкилотига аъзо давлатлар раҳбарларининг саммитида сўзланган нутқ. Т., “Ўзбекистон”, 2002, 9-жилд, 379-382-бетлар.

мамлакатларимизнинг ўзаро муносабатларига доир масалалар юзасидан фикр алмашиш учун қулай имконият яратишини таъкидлади. Ўзбекистон икки томонлама алоқаларнинг бугунги ҳолатини, ҳамкорликнинг суръатини юксак баҳолаши ва қадрлашини, мамлакатларимиз ШҲТнинг фаол аъзолари эканлиги ҳам ўзаро ишончни янада мустаҳкамлашини қайд этди. Ўзбекистон ва Хитойнинг анъанавий дўстона, ўзаро манфаатли алоқаларида икки давлат раҳбарлари ўртасида қарор топган ишонч ва ҳурмат-эътибор муҳим аҳамият касб этмоқда. Ҳамкорликнинг барча соҳаларини қамраган Ўзбекистон-Хитой муносабатлари 2005 йилда Дўстлик, ҳамкорлик ва шериклик муносабатлари тўғрисидаги давлатлараро шартнома имзоланганидан кейин янги босқичга кўтарилиб, мазмунан бойиб бормоқда. Иқтисодий соҳада Ўзбекистон билан Хитой ўртасида энг кўп қулайлик яратиш тартиби амал қилмоқда. 2006 йилда қарийб 600 миллион, жорий йилнинг январ-август ойларида 477 миллон АҚШ долларини ташкил этди. Президентимиз Ислом Каримовнинг 2005 йил май ойида ХХРга давлат ташрифи асносида эришилган келишувлар Ўзбекистон иқтисодиётига 1,5 миллиард доллар миқдорида сармоя киритилишини назарда тутиши, шунингдек, ШҲТнинг 2004 йилги Тошкент саммитида Хитой мазкур ташкилотга аъзо давлатлар учун 900 миллион доллар миқдорида кредит ажратгани ва ушбу ташаббус доирасида Ўзбекистон томонидан тақдим этилган 22 лойиҳа кўриб чиқилаётгани мамлакатларимиз ўртасидаги иқтисодий ҳамкорликнинг кўлами кенглигидан далолатдир. Давлатларимиз ўртасида имзоланган терроризм, айирмачилик ва экстремизмга қарши курашда ўзаро ҳамкорлик, ташқи сиёсат маҳкамаларининг ҳамкорлиги ва маслаҳатлашувлари тўғрисидаги битимлар ўзаро ишонч руҳини янада мустаҳкамлашга хизмат қилмоқда 1 . Бир неча йил аввал халқаро сиёсатда “Шанхай руҳи” деган янги атама пайдо бўлди. Шанхай ҳамкорлик ташкилоти (ШҲТ)га аъзо давлатларнинг 1 Стратегик шерикликнинг юксак марралари. “Халқ сўзи” газетаси, 2007 йил, 3 ноябр.

салоҳияти, иқтисодий тараққиёти маданияти ўртасида муайян фарқлар мавжуд эканлигига қарамай, ўзаро ишонч, ҳурмат ва манфаатдорлик, мулоқотлардаги тенглик, тараққиётга биргаликда интилиш ташкилотни ривожлантиришда муҳим асос бўлиб хизмат қилмоқда. Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти давлатлари ўртасидаги гуманитар ҳамкорликни кенгайтиришда ҳам “Шанхай руҳи”нинг аҳамияти катта. Мамлакатларимиз сиёсий мулоқотларни изчил давом эттириш, иқтисодий алоқаларга оид режаларни амалга ошириш баробарида маданият, санъат ва таълим йўналишларидаги ҳамкорликка алоҳида эътибор қаратмоқда. ШҲТ саммитларида аъзо ва кузатувчи мамлакатларнинг санъат усталари бир саҳнада концерт ташкил этиши анъанага айланди. ШҲТ давлатларининг маданияти ва таълим соҳалари учун масъул вазирликлари раҳбарларининг мунтазам учрашувларини, йиллик санъат фестивалларини ўтказиш йўлга қўйилди. Марказий Осиё мамлакатлари ҳамда Хитой ва Россия қадим урф-одат ва анъаналарга, бой тарихга эга эканлигини назарда тутиб, уларнинг гуманитар ҳамкорлиги ташкилот қамраган минтақаларда цивилизация- лараро мулоқатни ривожлантиришга йўл очмоқда. ШҲТ маконида “Халқ дипломатияси”ни ривожлантириш мақсадида 2005-2006 йилларда кўп томонлама маданий ҳамкорлик дастури муваффақият билан амалга оширилди. Айни пайтда 2007-2008 йилларга мўлжалланган шундай дастур ижроси давом этмоқда. У ШҲТ мамлакатлари маданият вазирларининг 2006 йил апрел ойида Тошкентда бўлиб ўтган кенгашида тасдиқланган. Мазкур анжуман доирасида Ўзбекистон Бадиий академиясининг кўргазмалар залида ШҲТ мамлакатларининг тасвирий ва амалий-декоратив санъатига бағишланган “Баҳор камалаги” мавзуидаги кўргазма ташкил қилинди. Хитойнинг Хуан-Чжоу шаҳрида ташкил этилган “Сиху қўлини чизамиз” бадиий форуми, Қирғизистоннинг Чўлпон ота шаҳрида ўтказилган Иссиқкўл фестивали 2007 йилнинг маданий тадбирларидандир. Хуанчжоу форумида ШҲТ мамлакатларидан олтмишдан зиёд мўйқалам устаси иштирок этди.

Иссиқкўл кинофестивалида намойиш этилган фильмлар сони ҳам шунга яқин бўлди. Ҳамкорликда ўтказилаётган маданий тадбирлар сони йилдан- йилга кўпайиб, бойиб бормоқда. Бунда давлат раҳбарларининг гуманитар ҳамкорлик масалаларига эътибори муҳим аҳамият касб этаётир. Бугун ШҲТнинг нуфузи ортиб, у фаол сиёсий ва иқтисодий ҳамкорлик ташкилотига айланиб бораётган экан, шунга монанд даражада маданий алоқаларни қарор топтириш унга аъзо мамлакатлар халқларини бир-бирига янада яқинлаштиришга хизмат қилиши шубҳасиздир. 2007 йил август ойида бўлиб ўтган Бишкек саммити кун тартиби ягона маданий макон барпо этиш масаласи ҳам киритилгани бежиз эмас. Бу театр, мусиқа ва санъат фестивалларини ўтказиш тажриба алмашиш, малака оширишда ҳамкорлик каби тадбирларни назарда тутади. Охирги саммитда маданият вазирлари иштирок этгани ва маданий ҳамкорлик тўғрисидаги битим имзолангани бу йўналишдаги алоқалар ривожланиш йўлидан бораётганидан далолатдир. 2006 йил июн ойида имзоланган таълим соҳасида ҳамкорлик тўғрисидаги ушбу битим муҳим йўналишдаги алоқаларни ривожлантириш учун ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилмоқда. Таълим соҳасида ШҲТ давлатлари икки томонлама ҳамкорликнинг бой тажрибасига эга эканлиги кўп томонлама алоқаларни кенгайтиришга ёрдам бермоқда. Масалан, Тошкентда “Росзарубежцентр” халқаро илмий ва маданий ҳамкорлик марказининг ваколатхонаси, Г.Плеханов номидаги Россия иқтисодиёт академияси, М.Ломоносов номидаги Москва Давлат университети ҳамда И.Губкин номидаги Россия Давлат нефт ва газ университетининг филиаллари фаолият кўрсатмоқда. Пекиндаги Миллатлар Марказий университетида ўзбек тили кафедраси, Ўзбекистон пойтахтида эса хитой тили ва маданиятин ўрганиш бўйича Конфуций номидаги институт очилгани ҳам яхши мисол бўла олади. Университетлар қаторида академик доиралар, спорт ва жамоат ташкилотлари, ёшлар тузилмалари ҳам кўплаб ҳамкорлик лойиҳаларини таклиф этмоқдалар. Хусусан, Ўзбекистон ва Хитойнинг Миллий Олимпия Қўмиталари ўртасида ҳамкорлик тўғрисида ҳужжат

имзоланган. Ёш авлод ўртасида дўстлик ришталарини мустаҳкамлашга эътибор берилмоқда. Давлат раҳбарлари ёшлар ташкилотларининг ШҲТ доирасидаги мулоқотларини қўллаб-қувватлаш борасида келишиб олганлар. Ўзбекистон, Хитой ва Қозоғистонда “Болалар эртакларни акс эттиради” кўргазмалари бўлиб ўтди ва бу жараён давом этмоқда. 2008 йил Хитойда Олимпия ўйинлари ўтказилишини, Сочи шаҳри эса 2014 йилги қишки Олимпиада мезбони деб эълон қилинганини таъкидлаш жоиздир. Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти давлатлари бу тадбирларни ташкил қилиш ва ўтказишда яқиндан ҳамкорлик қиладилар. Гуманитар ҳамкорликни ривожлантиришда ШҲТ Форуми ҳам муҳим ўрин тутади. Унинг 2006 йил май ойида Москвада бўлиб ўтган таъсис мажлисида Регламент ва Иш режаси қабул қилинган. Регламентга мувофиқ, ШҲТ Форуми вазифалари сирасига илмий-тадқиқот институтлари ва сиёсатшунослик марказлари ўртасидаги алоқа ўрнатиш, тажриба ва ахборот алмашиш, қўшма тадқиқотлар ўтказиш ва таҳлилий материаллар тайёрлаш, кўп томонлама ҳамкорлик дастурларини экспертиза қилиш, аъзо давлатларни қизиқтирган долзарб масалалар бўйича халқаро симпозиум, семинар, илмий-амалий конференциялар ташкил қилиш каби тадбирлар киради. Ўзбекистон Ташқи иқтисодий алоқалар, инвестициялар ва савдо вазирлигидан маълум қилишларича, Форум таркибига ҳар бир аъзо давлатдан биттадан нуфузли илмий муассасага ўрин берилган. Бу муассасалар ўз давлатининг Форумдаги миллий тадқиқот маркази мақомида фаолият юритади. Мамлакатимиз томонидан бу вазифани Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Стратегик ва минтақалараро тадқиқотлар институти бажармоқда. Шундай қилиб, Шанхай Ҳамкорлик Ташкилотида улкан салоҳиятга эга, жумладан, гуманитар алоқаларни кенгайтириш учун катта имкониятлар мавжуд. Ташкилот доирасидаги ҳамкорлик жараёни кузатилганда, аъзо давлатлар тобора янги имкониятларни ишга солаётгани янгиларини юзага чиқараётгани намоён бўлди. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти .

$Маълумки 2000 йил 6 сентябрдан – 8 сентябргача БМТнинг Нью- Йоркдаги бош қароргоҳида Мингйиллик саммити ўтказилди. Олий даражадаги бу уч кунлик учрашув – тарихда Жаҳон Лидерларининг энг йирик форумига айланди. Лидерларнинг мунозаралари мавузуси Бош котиб томонидан тақдим этилган, «Мингйиллик маъразуси» бўлди. «Биз эркакларни, аёлларни, болаларни қашшоқликнинг тахқирловчи ва \ айриинсоний исканжасидан халос этиш учун саъй-ҳаракатларимизни аямаймиз»,-дейилади. Мингйиллик декларациясида Лидерлар камба\аллик кўламларини қисқартиришнинг аниқ муддатларини белгилаб чиқдилар: - 2015 йилгача қашшоқлик шароитида яшаётган одамлар сонини икки баробар қисқартириш; - 2015 йилга қадар болалар ва қизларни умумий бошлан\ич таълим; - 2015 йилгача оналар ўлимини тўртдан учга қисқартириш; - 2015 йилга қадар ОИТС касаллиги ва унинг вируслари тарқатилишини бартараф этиш; - 2020 йилгача камида харобаларда истиқомат қилаётган 100 миллион одамнинг турмуш шароитини яхшилаш. 1 Ер курассининг, бозор учун \оят зарур-пули кам бўлган, маълумоти кам бўлган, малакаси кам бўлган ва айни пайтда саломатлик борасида бир олам муаммолари мавжуд қарийб ярим аҳолиси ўз ҳаёт тарзини яхшилаш имконига бўлмаган ҳолда камба\аллик исканжасида яшамоқдалар. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти тизими билан кўпинча ҳамкорликда ҳаракат қиладиган мамлакатлар ҳукуматлари дунёда қашшоқликни камайтириш масаласида анчагина тараққиётга эришдилар. Кейинги 30 йил ичида ривожланаётган мамлакатлар болалар ўлимини нақд ярмига қисқартирадилар, тўйиб овқатланмаслик 1/3 га камайди, мактабларда ўқиётганлар сони 1/4 га ошди. Ушбу эришилганларга қарамасдан, қарийб 1,3 миллиард одамлар кунига бир доллардан кам мабла\ ҳисобига яшамоқдалар, бу қашшоқлик белгисидир, 800 миллион киши эса сурункали тарзда оч-ночор 1 «Минг йиллик маърузаси» Талабалар учун =ис=ача баён. Т. 2003 йил, 11-бет.$ $ҳаёт кечирмоқда. Шимолий Америка, Осиё ва Европанинг бирмунча мамлакатларида 100 миллион одам камба\ал ҳаёт кечирмоқдалар, 37 миллион киши эса ишсиздир. Жаҳон камба\ал аҳолисининг кўпчилигини аёллар ва болалар ташкил этмоқда. БМТ ҳисоб – китобларига кўра, камида 30 мамлакатда инсон тараққиётининг умумий даражаси 1970 йилга нисбатан қисқарди, айрим минтақаларда эса камба\аллар сони ортиб бормоқда. Масалан, собиқ Совет Иттифоқи Республикаларида камба\аллар сони 10 йилга ҳам етмаган муддатда 4 миллиондан 12 0 миллионга кескин ошиб кетди. Ушбу келишиб бўлмайдиган ҳолатга эътиборни жалб этиш мақсадида Бош Ассамблея 197-2006 йилларда +ашшоқликни тугатиш бўйича халқаро кураш ўн йиллиги деб эълон қилди. Бундан мақсад Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Бутунжаҳон конференциялари қарорларини ҳаётга татбиқ этиш бўйича мамлакатларнинг қатъий миллий саъй-ҳаракатлари ва халқаро ҳамкорлик ёрдамида мутлоқ камба\аллик ва глобал қашшоқликка барҳам беришдир. БМТ тизими қашшоқликни камайтиришни ўзининг биринчи навбатдаги вазифаларидан деб билади. БМТ тараққиёт дастури 174 мамлакат ва ҳудуд аҳолисига 2 қашшоқликни тугатиш, атроф муҳитни тиклаш, иш ўринлари ташкил қилиш ва хотин-қизлар аҳволини яхшилашга ёрдам беришга йўналтирилган сиёсий йўл ва дастурларни амалга оширишда бош ҳаракатлантирувчи куч ҳисобланади. БМТ тараққиёт дастури миссиясининг вазифаси қашшоқликни тугатиш ва адолатни барқарор этиш каби устуворлик билан инсоннинг барқарор тараққиётга эриши учун ўз имкониятларини жамлаш бўйича мамлакатларга ёрдам беришдан иборатдир. БМТ Тараққиёт дастури ўзининг 90 фоиз ресурсларини дунёнинг 90 фоиз энг қашшоқ аҳолиси яшаётган энг кам даромадли 66 мамлакатига ажратади. Камба\алларга қашшоқликка қарши имкониятлар яратиб бериш БМТ Тараққиёт дастурининг асосий фаолияти ҳисобланади, бунинг учун асосий ресурсларнинг 40 фоизи сарфланади. БМТ Тараққиёт дастури уларнинг 2 Бирлашган Миллатлар Ташкилоти. Асосий омиллар. Т., 2001 йил, 182-183 бетлар.$ $кредит олиш, маҳорат ўрганиш, ишга кириш ва миллий ҳамда халқаро бозорлар билан алоқа қилиш каби ишлаб чиқариш фаолияти кўрсатмаларини қўллаб-қувватлайди. Камба\аллик даражасини пасайтиришга мўлжалланган тараққиёт институти ҳисобланган Банк-камба\алларнинг энг қудратли имкониятлари меҳнатидан фойдаланиш борасида жонбозлик кўрсатди. У шунингдек камба\ алларга йўл қурилишидан тортиб қизларни ўқитишгача бўлган асосий ижтимоий хизматлар кўрсатиб одамларнинг сармоя имкониятларини ошишига хизмат қилади. Банкнинг Ижтимоий ҳимоя сектори вайронагарчиликлар келтирувчи табиий офат, ижтимоий сиёсатдаги ўзгаришлар ёки халқаро муаммолар камба\алликларини авж олдириши мумкин бўлган ночор яшаётган кишиларни ва гуруҳларни аниқлаб топади. Бундай ночорликка қарши Банк, жумладан, қур\оқчиликка чидамли экинлар экиш, шунингдек, ижтимоий ҳимоя тизимини янада қулай ва мос қилиш чораларини кўради. БМТ ижтимоий – тараққиёт масалаларини ҳал этилишида иқтисодий ва Ижтимоий Кенгаш (ЭКОСОС)нинг роли ва аҳамияти каттадир. Чунки ЭКОСОС БМТ нинг асосий органларидан бири ҳисобланиб, аъзоликка сайланадиган 54 давлатни ўз ичига олади. Бош Ассамблеянинг ҳар бир навбатдаги сессиясида БМТ Уставига биноан 18 янги аъзо сайланади. «Буюк давлатлар» ЭКОСОС нинг доимий аъзоларидир. Кенгаш ўз фаолиятида БМТ Уставига ва ЭКОСОС нинг иш қоидаларига амал қилади. Давлатлар ЭКОСОС аъзоси қилиб сайланганида тақсимот давлатлар қаерда жойлашишига қараб амалга оширилади. 1 ЭКОСОС нинг Олий органи сессия бўлиб, бир йилда икки марта: баҳорда–Нью-Йоркда ёзда–Женевада чақирилади. ЭКОСОС нинг асосий вазифаси ва ваколатлари БМТ Уставига кўра, қуйидагилардан иборат: - иқтисодий, ижтимоий, маданий, таълимий ва бошқа соҳаларда халқаро масалалар бўйича тадқиқотлар ўтказиш ҳамда маърузалар тузиш; 1 Р.А.Туз ук мухамедов. Р.Т.Хакимов. Хал=аро щу=у= асослари. Т. 1998, 78-79 бетлар.$ $- инсон ҳуқуқлари ва барча учун асосий эркинликларни ҳурмат қилиш ва риоя этишни ра\батлантириш; - махсус муассасалари фаолиятини улар билан маслаҳатлашувлар ва Бош Ассамблея ҳамда Ташкилот аъзоларига тавсиялар воситасида келиштириш; - Кенгаш ваколатига кирадиган масалалар бўйича ноҳукумат ташкилотлар билан масалаҳатлашувлар; - Хавфсизлик Кенгашига ахборот тақдим этиш. ЭКОСОС фаолиятида унинг қуйидаги тинтақавий комиссиялари муҳим роль ўйнайди: 1. Африка бўйича иқтисодий комиссия (Аддис-Абеба, Эфиопия). 2. Осиё ва Тинч Океан учун иқтисодий ва ижтимоий комиссия (Бангкок, Таиланд). Европа иқтисодий комиссияси (Женева, Швейцария). 4. Лотин Америкаси ва Кариб ҳавзасидаги мамлакатлар учун иқтисодий ва ижтимоий комиссия (Сантьяго, Чили). 5. /арбий Осиё учун иқтисодий комиссия (Бо\дод, Ироқ) ЭКОСОС нинг кундалик ишида 6 та доимий қўмита иштирок этади: 1. Дастур ва мувофиқлаштириш бўйича қўмита. 2. Табиий ресурслар бўйича қўмита. 3. Ноҳукумат ташкилотлар бўйича қўмита. 4. Трансмиллий корпорациялар бўйича қўмита. 5. Аҳоли пунктлари бўйича қўмита. 6. Музокаралар ва ҳукуматлараро муассасалар бўйича қўмита. Юқорида саналган асосий қўмиталар ва комиссиялардан ташқарии заруратга қараб барпо этиладиган турли қўмита ва комиссиялар (техника ёрдами, уй-жой қурилиши, режалаштириш ва ҳакозолар бўйича) фаолият кўрсатади.$ $БМТ Болалар фонди (ЮНИСЭФ), Гиёҳвандлик воситаларини истеъмол қилишга қарши курашиш фонди ва бошқалар ЭКОСОС таркибидаги махсус органлар ҳисобланади. 600 дан ортиқ ҳукуматга таалуқли бўлмаган ташкилотлар ЭКОСОС қошида консультатив (маслаҳатчилик) мақомига эга. Улар Кенгаш кўмак берувчи органларининг очиқ йи\илишларида иштирок этиш учун кузатувчилар йўллайдилар. ЭКОСОС, БМТ Уставига кўра ноҳукумат ташкилотларнинг фикрини сўраши, улар билан маслаҳатлашиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси ҳам ёш мустақил давлат сифатида ЭКОСОС (ИИК) фаолиятида фаол қатнашаяпти. Ўзбекистон ҳукуматининг 192 йили БМТ га киритган таклифлари жуда ҳам муҳим бўлиб, шунигдек, МДҲ давлатлари ўртасидаги ҳамкорлик ҳақидаги таклифи ҳам долзарбдир. Ўзбекистоннинг БМТ доирасидаги фаол сиёсати яқин орада меваларини бериши турган гап. Бу Республика БМТ тизими тузилмасининг бўлинмаларига киришига имкон беради. 1 Кейинги 50 йил ичида озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш, бу давр мобайнида ер юзи аҳолиси икки баровар ўсишини ҳамда ортда қолдириб кескин даражада ошиб бормоқда. 60-йилларнинг бошларидан ривожланаётган дунёдаги ночор яшаётган аҳолининг ҳиссаси 50 фоиздан 20 фоизгача камайди. Аммо ана шу 20 фоиз – 800 миллион кишини ташкил этади, бу бутун Европа аҳолисидан кўпроқдир. БМТ ҳисоб-китобларига кўра дунё аҳолисининг ҳудди шундай таъминлаб туриш учун одамлар сони 2025 йилгача 8,3 миллиардга етиши кутилаётган бир пайтда яқин 30 йил ичида озиқ-овқат ишлаб чиқаришни 75 фоизга оширишга тў ғ ри келади. Очликни камайтиришнинг энг самарали усули иқтисодий тараққиёт ҳисоблансада БМТ нинг ичликка қарши кураш олиб борувчи кўпгина муассасаларининг аҳолининг энг камба\ал қатламлари, айниқса, қишлоқ жойларда яшовчилар учун озиқ-овқат кўпайишини кафолатловчи муҳим ижтимоий дастурлари 1 Р.Щакимов. Ызбекистон ва Бирлашган Миллатлар Ташкилоти. Т. 2001 йил, «/афур /улом номидаги адабиёт ва сан ъ ат» нашр. 77-бет.$ $мавжуд. Ҳамма учун озиқ-овқат мўл-кўлчилиги ҳар доим уларнинг фаол ва со\лом ҳаёт тарзи учун зарур бўлганлиги туфайли Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (ФАО) ўтказилган кунидан бошлаб қишлоқ хўжалигини ривожлантиришга ёрдамлашиб, овқатланишни яхшилаш ва озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш учун кураш олиб бормоқда. ФАОнинг Халқаро озиқ-овқат хавфсизлиги бўйича комитети халқаро миқёсида озиқ-овқат маҳсулотлари хавфсизлиги масалалари бўйича мониторинг, баҳолаш ва маслаҳат бериш ишлари билан шу\улланади. Шунингдек, ФАО ўзининг Ахборот ва илгаридан огоҳлантириш глобал тизими ёрдамида озиқ-овқатга бериш истиқболлари талаб-эҳтиёжини аниқлаш имконини берадиган мониторинг тизими кенг тормо\ини ва сунъий йўлдошлар ёрдамидаги кузатувларни назорат қилади. ФАО томонидан ишлаб чиқилган озиқ-овқат хавфсизлиги учун махсус дастур дунёдаги доимо очликдан азоб чекаётган аҳолининг кўпчилик қисми истиқомат қиладиган 86 мамлакатни қамраб олган. Дастур озиқ-овқат махсулотлари ишлаб чиқаришни кўпайтиришга, қишлоқ хўжалиги билан шу\улланадиган оилалар турмуш шароитини яхшилашга қаратилган. Аслида БМТ нинг ушбу ташкилоти (ФАО) 1945 йилнинг 16 октябрида Квебекда бўлиб ўтган конференцияда ташкилтопиб, шу ерда унинг Низоми ҳам имзоланган эди. Ҳар йили 16 октябрь Жаҳон озиқ-овқат куни сифатида нишонланди, 170 дан ортиқ давлат ФАО аъзоси ҳисобланади. ФАО нинг Олий раҳбар органи – барча аъзо давлатларни таркибига олган Бош Конференция ҳар икки йилда бир маротаба сиёсатни белгилаш, бюджет ва фаолият дастурини тасдиқлаш учун йи\илади. Конференция томонидан сайланадиган Кенгаш таркибига 49 аъзо – давлат кирган бўлиб, у Конференция сессиялари орасидаги даврда ФАО нинг раҳбар органи сифатида фаолият кўрсатади. Бош диретор Конференция томонидан 5 йил муддатга сайланади. У Конференция ҳамда Кенгаш назорати остида ҳаракат қилади ва 7 та департаментга бўлинган Котибият раҳбари ҳисобланади.$ $Бундан ташқари, ФАО Африкада, Осиё-Тинч океани минтақасида, Европада, Лотин Америкасида, Яқин Шарқда минтақавий бўлимларига ва Шимолий Америкадаги алоқа буюросига эга. ФАО ўзга ихтисослаштирилган муассасаларда аъзо-давлатларнинг бадаллари БМТ тараққиёт дастури мабла\лари, Жоҳон Банки мабла\лари, шунингдек, аъзо-давлатлар томонидан пул билан таъминланадиган Васийлик фонди ҳисобига фаолият кўрсатиш билан фарқланади. ФАО қароргоҳи Рим (Италия)да жойлашган. 1 Жаҳон озиқ-овқат дастури дунёда озиқ-овқат ёрдами кўрсатиш бўйича энг йирик ташкилот ҳисобланади. У 197 йилда дунёнинг турли мамлакатларига 53 миллиондан ортиқ кишига озиқ-овқат ёрдами берилди. Ривожланаётган мамлакатлар иқтисодини мустаҳкамлаш учун Жаҳон озиқ- овқат дастури бу мамлакатлардан Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг ҳар қандай бошқа махсус муассасаларидан кўра кўпроқ моллар ва хизмат турлари сотиб олади. Жаҳон озиқ-овқат дастури мунтазам равишда бутун дунё фарқулодда озиқ-овқат ёрдамининг 2/3 қисмини кўтариб бу билан миллионлаб инсонлар ҳаётини сақлаб қолмоқда. Кейинги уч ўн йилликдан ортиқ вақт ичида Жаҳон оо дастури 90 дан ортиқ мамлакатга тараққиётни сармоялаш мақсадида 14 миллиард доллар ёрдам берди. Одамлар доимий турзда тўйиб овқатланмайдиган жойларга Жаҳон озиқ-овқат дастури улар ўзларни ўзлари таъминлашга эришишлари учун «меҳнатни озиқ-овқатга алмаштириш» тамойили асосида ёрдам кўрсатади. Ушбу лойиҳа доирасида Жаҳон озиқ-овқат дастури Ганада йўл ва портлар таъмирлашга, Хитойда тепаликларни қатлам-қатлам қилиб тахлашга ва Эфиопияда янги ўрмонзорлар барпо қилиш ишларига озиқ-овқат билан ҳақ тўлайди. «Ривожланишга озиқ-овқат алмашиш» лойиҳаси Гаити, Ангола, Мозамбик каби мамлакатларда болаларнинг мактабга қатнашишларига имкон яратди. Болаларга тушлик овқат берилиши ҳам уларнинг мактабда таълим олишларига кўмаклашмоқда. Масалан, Покистонда Жаҳон озиқ-овқат 1 Р.Щакимов. Ызбекистон ва БМТ. Т. 2001 йил, 107-108 бетлар.$ $дастури қизларини ўқишга жўнатган ота-оналарга бир тўйимлик ўсимлик ё\и тарқатиб қизларнинг таълим олишларини ра\батлантирмоқда. БМТ нинг дастурлари очлик ва камба\алликни ижтимоий аниқ йўналтирилган ва изчил режалаштирилган дастурлар ёрдамидагина енгиб ўтиш мумкинлигини қайта ва қайта намойиш қилмоқда, бу +ашшоқлашган аҳолининг узоқ муддатли эҳтиёжларини қондиришлари, илгари кўпгина озиқ-овқат ёрдам олувчи мамлакатлар эндиликда йирик озиқ-овқат махсулотлари экспорт қилувчиларга айландилар. Жанубий Корея, Мексика, Хитой ана шундай давлатлар қаторига киради. Ҳатто 70-80 йилларда дунёда энг о\ир ва узоқ давом этган очлик жараёнини бошдан кечирган Эфиопия кейинги йилларда озиқ-овқат маҳсулотларининг ортиқчалиги тў\рисида ҳабар бермоқда. БМТ кейинги вақтда ривожланаётган мамлакатларда жумладан, со\ лиқни сақлаш хизматларини қўллаб-қувватлаш, юқумли касалликларга қарши кураш, асосий дори-дармонларни етказиб бериш, шаҳарларни ободонлаштириш ва фавқулодда вазиятларда тиббий ёрдам кўрсатиш каби ташаббуслари амалга оширишга \оят жиддий киришгандир. Аммо дунёда ўлимнинг асосий сабабчиси юқумли касалликлар бўлиб қолмоқда, ОИТС юқори юқумлилик даражасида тарқалишда давом этмоқда. Ўн йиллар давомида сиёсий йўналиш ва со\лиқни сақлаш муаммоларининг ижтимоий жиҳатларини ҳал этувчи тизим тузилганлиги туфайли БМТ касалликлар билан курашнинг олдинги сафларида бўлиб келмоқда. ЮНИСЭФ болалар ва оналар саломатлигига эътиборини қаратмоқда. БМТ нинг Аҳоли қатламлари бўйича жам\армаси (ЮНФПА) репродуктив саломатлик ва оилани режалаштириш каби муаммолар билан алоҳида маш\ул бўлаяпти. Бутунжаҳон со\лиқни сақлаш ташкилоти икки тарихий ютуқнинг ҳаракатлантирувчи кучи бўлиб қолди. Биринчиси 1980 йилда чечакни бартараф этишга глобалл даражасидаги эришиш, бу – ўн йиллик ҳатти- ҳаракатлар натижаси эди. Иккинчиси 194 йилда Америка қитъасида$ $полиомелит касаллигига барҳам бериш бўлди. Бу эса 2000 йил охиригача бутун дунёда ушбу касаликдан қутулиши вазифасини адо этишдаги биринчи қадам бўлди. 80-90 йиллар мобайнида ЮНИСЭФ ва Бутунжаҳон со\лиқни сақлаш ташкилотининг ҳамкорликдаги ҳаракатлари туфайли олтита ўта хавфли касалликлар-полиомелит, қоқшол, қизамиқ, кўкйўтал, бў\ма ва силга қарши глобалл эмлашга 5 фоиздан 80 фоизгача одамлар қамраб олинди, натижада йилига 3 миллион боланинг ҳаётини сақлаб қолишга эришилмоқда. Кейинги ўн йилликда маориф соҳасида ҳам улкан мувоффақиятларга эришилди. Ривожланаётган мамлакатларда бошлан\ич ва ўрта мактаб ўқучилари сони 1960 йилдан 195 йилгача бўлган даврда 270 млн дан 760 млн. га ошди. БМТ нинг қатор органлари, биринчи навбатда ЮНИСЭФ, БМТ тараққиёт ва қашшоқлик дастури, ЮНФПА ва Бутунжаҳон банки томонидан ўтказилган тадқиқотлар таълим олиш билан ижтимоий тараққиёт кўрсаткичларининг яхшиланиши бир-бирлари билан узвий бо\лиқ эканлигини бир неча бор намойиш этди. 1 БМТ тизимидаги кўпгина ташкилотлар маориф ва касбга тайёрлаш соҳасидаги қатор дастурларни молиялаштириш ва ишлаб чиқишда қатнашадилар. Мазкур дастурлар бошлан\ич анъанавий таълим ва инсоннинг бутун ҳаёти мобайнида касб камолотига эришувчи, шунингдек, давлат ташкилотларини бошқариш, қишлоқ хўжалиги ва со\лиқни сақлаш раҳбарликдан тортиб кенг жамоатчиликка ОИТС касаллиги, гиёҳвандлик, инсон ҳуқуқлари, оилани режалаштириш ва шу каби кўплаб муаммолар бўйича таълим бериш компаниясини ўтказиш каби соҳаларда юқори малакали ходимларнинг техник тайёргарликларини ошириш сингари таълимнинг барча соҳаларини қамраб олади. Савод чиқариш ва мактаб таълими соҳасида ЮНИСЭФ ва ЮНЕСКО етакчи ташкилотдир. Улар аъзо мамлакатлар ҳукуматлари билан ҳамкорликда ўқитувчилар тайёрлаш, бошлан\ич таълимнинг ҳар бир бола 1 Я.Х./аффоров, А.Холлиев. Ызбекистон ва Жащон щамжамияти. Т. «Университет» нашр. 2003 йил, 103 бет.$ $учун мажбурий ва бупул бўлиши борасида иш олиб боради. Болаларни ҳимоя қилиш ва ривожлантириш борасидаги \оят катта ваколати доирасида ЮНИСЭФ кейинги ўн йилда бошлан\ич таълимни икки баро в ар ва ундан ҳам ортиқ даражада ривожлантиришни ўз зиммасига олди, бу ҳолда қизларга мактабда таълим беришга алоҳида эътибор қаратилгандир. Маориф–ЮНЕСКО нинг тўрт асосий йўналишидаги фаолиятининг биридир. ЮНЕСКО ўзининг ҳар бир инсонга бутун умри мобайнида таълим олишга кўмаклашиш Дастурига мувофиқ ҳаммага ҳаёти давомида касб-кор таълими олишига доимо имкор яратиш учун маориф тизимини янгилаш ва муқобил стратегияларни ривожлантириш бўйича миллий лойиҳаларни қўллаб-қувватлайди ва ра\батлантиради. ЮНЕСКО дастурлари бошлан\ич таълим олишни кенгайтиришга унинг сифатини яхшилашга, дунё мамлакатларида олий таълим тизимини ислоҳ этишга, шунингдек катта ёшдагиларга ҳам ўқишни давом эттиришга шароит яратиш учун ҳаракат қилади. ЮНЕСКО нинг янги мақомидаги «Барқарор келажак йўлидаги таълим» фанлараро дастури аъзо мамлакатларга ўз миллий маорифини такомиллаштириш ва қайта кўриб чиқишларида кўмаклашади, эндиликда унда тараққиётнинг табиатни муҳофаза этиш, демографик жиҳатлар, жумладан, саломатликка жуда эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлиш ва гиёҳвандлик ҳамда ОИТС ни бартараф этиш албатта акс этиши керак. «Таълим-бутун умр мобайнида, бошлан\ич мактабдан тортиб узлуксиз таълимга қадар билим олиш-янги, глобал иқтисодиётнинг калитидир. Ривожланиш, ижтимоий тараққиёт ва инсон озодлиги учун у туб аҳамиятга эга» («Мингйиллик маърузаси»дан). Асосий таълим, бу-фақатгина ўқишни, ёзишни ва ҳисоблашни ўрганиб олиш эмас у ўз таркибига жуда кенг маънодаги-ҳам расмий, ҳам норасмий ва барча ёшдаги таълимларни жамлаб олади. Кўпгина мамлакатларда «асосий» таълим тушунчаси таркибига маорифнинг «ўрта маълумотдан кейинги таълим» деган кўриниши ҳам$ $кириб келмоқда, бу эса, ишлаш учун пойдевор ёки ёшлар таълимининг навбатдаги босқичи сифатида олиб қаралади. Эндиликда мамлакатларнинг кўпчилиги, жумладан, Бангладеш, Бразилия, Хитой ва Мексика сингари аҳоли кўп яшайдиган мамлакатлар ҳам сифат тў\рисида бош қотирмоқдалар. Бу тушунча ўз доирасига мактабларнинг моддий аҳволидан тартиб яхши ўқитувчилар тайёрлашгача ва ўқув қўлланмаларини яратишдан тартиб бу ишга ота-оналарини фаолроқ жалб этишгача бўлган муаммоларни қамраб олади. Таълим тизимида самарадорликни зидлик билан оширишга эҳтиёж сезилмоқда. Бугунги кунда Жанубий Осиё ва Саҳрои Кабирдан Жанубдаги мамлакатлардаги ҳар тўрт ўқувчининг учтаси мактабларнинг бешинчи синфига етиб бораолмаяптилар. Бунинг бир нечта сабаблари бор. Кўпгина мамлакатларда таълим тизими иқтисодий бўҳронлар ва сифатга салбий таъсир кўрсатадиган бошқа омилларга жуда секинлик билан маслашади. Таълимда ҳаммасидан зарур бўлган омил, бу қўшимча мабла\лардир. БМТ Бош Котиби Кофи Аннан ўзининг «Мингйиллик маърузаси»да таъкидлашича, ривожланаётган мамлакатлардаги 130 миллион болани, улар бебаҳо қолаётган бошлан\ич таълим билан таъминлаш учун таълимни ўн йил мобайнида йилига қўшимча 7 млрд доллар билан сармоялаб туриш талаб этилади. «Ушбу марраларга эришиш бизнинг \оят ҳушёрлигимизни, топқирлигимизни ва журъатимизни талаб этади. Бу-бутун халқаро ҳамжамият учун имтиҳон бўлади»-деди Кофи Аннан 2000 йилнинг апрелида Сенегалнинг Дакар шаҳрида ўтказилган маориф бўйича Бутунжаҳон форумида. Турмуш шароитини яхшилаш ва камба\аллик даражасини қисқартириш фақатгина мавжуд ресурсларга бо\лиқ бўлмай, балки иқтисодий – ижтимоий устуворликлар ва ҳукуматнинг сиёсатига ҳам бо\лиқдир. Камба\алликнинг турли жиҳатлари таъсирини ҳатто, даромад жуда кам бўлган ҳолларда ҳам қисқартириши мумкин. Бугунги кунда эркакларга қараганда кўпроқ аёллар$ $мутлоқ камба\аллик шароитида яшамоқдалар. Уларнинг кўпчилигида иш жой, талаб этиладиган ихтисослик йўл, ишсизлик ўсиб бораётган шароитда биринчи бўлиб ишларни шу аёллар йўқотадилар. Ушбу ҳол уларни яна ҳам ночорлик ва қошшоқлик домига осон тушадиган қилиб қўяди. Бироқ, юқорида эслатиб ўтилганидек, тажрибалар гувоҳлик берадики, қизлар ва аёллар таълимини сармоялаш ўз таъсирини яхши овқатлантиришда, со\лиқни сақлашдан баҳраманд бўлишда аниқ кўрсатади. Хотин-қизларга таълим беришга ҳамда уларнинг ҳуқуқ ва имкониятларини кенгайтиришга аста- секин ва мунтазам эътибор жалб этилмаса камба\алликни бартараф қилиш қийин деган фикр кенг доирада тан олинган. Ҳисоб-китобларга қараганда, турли жинслар ўртасида таълим борасидаги фарқни бартараф этиш жон бошига ялпи миллий маҳсулотларнинг 0,5 фоиз ўсишига ёрдам бериши мумкин. Бутун жаҳон бўйича болалар меҳнатини бартараф этиш иши билан БМТ нинг икки агентлиги шу\улланади. Булар-БМТ нинг Болалар жам\ армаси (ЮНИСЭФ) ва Халқаро меҳнат ташкилотидир. Улар муаммони аниқлашга ва уни ҳал этишининг халқаро ҳуқуқий асосини ишлаб чиқишга ёрдам бердилар. Мазкур саъй-ҳаракатлар туфайли эндиликда бизнинг болалар меҳнатини тақиқлайдиган ва ҳукуматлар қабул қилишлари лозим бўлган аниқ чора-тадбирлар белгиланган бир неча халқаро шартномаларимиз бор. +айсидир мамлакат конвенцияни ратификация этиш билан БМТ органлари унинг тегишли мажбуриятларини бажаришини кузата бошлайди ва мажбуриятларни бузаётган мамлакатларни бунинг учун жавоб беришга чақиради. Кўпгина мамлакатларда енгил ва хавфли ишлар ўртасидаги меҳнат ёшидаги фарқ белгилаб қўйилган. Енгилроқ ишлар учун энг кичик ёш-12 ни, о\ир ишлар учун эса 16 дан 18 ёшгача бўлган ёшни ташкил этади. Бутунжаҳон Меҳнат ташкилотининг конвенциясида ҳам масалага шу тарзда ёндашилади. Конвенция енгил ишларга 12 ёки 13 ёшдан, о\ир ишларга эса 18 ёшга тўлганидан сўнг рухсат беради. Бутунжаҳон Меҳнат ташкилоти 15 ёшда$ $мажбурий мактаб таълими тугашини ҳисобга олиб, меҳнат қилиш учун рухсат этиладиган энг кичик ёшни 15 деб белгилади. Ҳозирги пайда бутун дунёда қанчалаб болалар меҳнат қилаётган бир пайтда бу-бирмунча кўп фойдаланадиган стандарт ҳисобланади. 1989 йили БМТ болаларни иқтисодий эксплуатациядан ва хавфли ишлардан ҳимоялаш ҳуқуқларини белгилаб берадиган ва давлатларни 15 ёшга етмаганларни қуролли кучлар сафига чақирмасликка даъват этувчи Болалар ҳуқуқлар тў\рисидаги Конвенцияни қабул қилди. Инсон ҳуқуқларига ўхшаб кетадиган гендер тенглиги ва хотин-қизлар ролини ошириш муаммоси ҳам сиёсат, илмий тадқиқотлар, эълон қилинган дастурларни бажариш ёки ташкилотни ўзининг кадрлар сиёсати масалалари каби Ташкилот фаолиятининг барча жабҳаларида ўз аксини топади. ЭКОСОС раҳбарлигида фаолият кўрсатадиган Хотин-қизлар аҳволи бўйича комиссия хотин-қизлар тенглиги борасида бутун дунёда эришилган тараққиёт ютуқларини таҳлил қилади ва хотин-қизлар ҳуқуқлари борасида ёрдамлашиш учун сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий соҳаларда тавсиялар беради. Комиссия Хотин-қизлар муаммолари бўйича тўртинчи халқаро Конференцияни, жумладан, 195 йилда Пекинда бўлиб ўтган Хотин- қизларнинг аҳволи бўйича тўртинчи халқаро конференцияни тайёрладилар ва унинг якунида қабул қилинган Ҳаракат платформасининг ҳаётга татбиқ этилишини назорат қилмоқда. Бош Ассамблея томонидан қўллаб- қувватланган хотин-қизлар жинси туфайли камситиш ва уларга зўравонлик қилиш бартараф этиш тў\рисидаги конвенция мазкур Комиссия ва БМТ бошқа органлари хотин-қизлар аҳволини яхшилаш соҳасидаги ишларнинг якуни ҳисобланади. Иқтисодий ва ижтимоий масалалар бўйича департаментнинг Хотин-қизлар аҳволини яхшилаш бўлими ёрдамида Хотин- қизларни тақирлашга барҳам бериш қўмитаси Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг аёлларга нисбатан камситишларнинг барча шаклларини бартараф этиш тў\рисида Концепцияси мониторингига қатъий амал қилинишини барқарор этди. Комитетнинг якуний хулосалари ва умумий$ $тавсиялар хотин-қизлар иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқларини, уларнинг сиёсий ва фуқаролик ҳуқуқларини ва имкониятини таъминлаш воситаларини яхшироқ англаб етишга, бу ҳуқуқлардан хотин-қизларнинг ўзлари янада тўлиқроқ фойдаланишларига ёрдам берди. БМТ тизимида гендер тараққиёти масалаларини ҳал этиш борасида, глобал дастурларни илгари суриш ва катализатор ролини ўйнаш ишида Хотин-қизлар аҳволини яхшилаш бўлими олиб борган саъй-ҳаракатларга қўшимча тарзда БМТ нинг барча аъзолари хотин-қизлар ва гендер муаммоларини ўз фаолиятлари доирасида ва ўзларининг кўплаб дастурлари орқали ҳам кўриб чиқмоқдалар. Хотин-қизлар болаларни ҳимоя қилишдаги ЮНИСЕФ фаолиятида асосий роль ўйнайди. ЮНФПА ваколатининг муҳим қисми 1 хотин-қизлар саломатлиги ва уларнинг репродуктив ҳуқуқлари билан бо\лиқдир. БМТ тараққиёт дастури ЮНЕСКО Бутунжаҳон озиқ-овқат дастури, Халқаро меҳнат ташкилоти ва бошқа муассасалар фаол гендер дастурлари ва вазифаларини ишлаб чиқадилар. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Хотин-қизлар аҳволи борасидаги жам\армаси (ЮНИФЭМ)-ривожланаётган мамлакатларда хотин- қизларнинг сиёсий ва иқтисодий ролини оширишга кўмаклашадиган кўнгилли жам\армадир. ЮНИФЭМ асосан уч соҳа бўйича фаолият кўсатади: тадбиркор ва ишлаб чиқарувчи сифатида ишлашлари учун хотин-қизларнинг иқтисодий имкониятларини ошириш; қарорлар қабул қилишда хотин-қизлар иштирокини оширувчи бошқарув ва раҳбарликка ёрдамлашиш; хотин-қизлар борасида инсон ҳуқуқларига амал қилинишини таъминлаш. ЮНИФЕМ юздан ортиқ мамлакатдаги ўн минглаб хотин-қизларга уларнинг ва оилаларининг турмуш савиясини яхшилашга ёрдамлашади. У хотин-қизлар учун фойда келтирадиган ташаббускор лойиҳа дастурларни қўллаб-қувватлайди; хотин-қизлар ташаббусларига бевосита техник ва молиявий ёрдам кўрсатади; хотин-қизлар бирлашмаларига уларнинг турли- туман дастурларини бажаришларида ютуқ ва омадсизликлар билан бо\лиқ, 1 Щ.Муродов ва бош=алар. Ызбекистон жащон щамжамияти сафида. Т. 2000 йил, 19- бет.$ $нисбатан яхшироқ иш усуллари ва амалий сабоқлар тў\рисида ахборотлар тақдим этади. Шунингдек, Марказий Американинг олти мамлакатида Хотин- қизларнинг юридик ҳуқуқлари тан олинишига эришиш учун ЮНИСЕМ адлия органларининг мансабдор шахслар, полиция амалдорлари ва судъялар билан бевосита ҳамкорликда фаолият юритади. 1976 йилда Бутунжаҳон Конференцияси тавсиясига биноан халқаро аёллар йили доирасида ташкил этилган Хотин-қизлар аҳволини яхшилаш бўйича халқаро ўқув ва илмий-тадқиқот институти хотин-қизлар ролини кенгайтириш; уларнинг фаолликларини ошириш ва тараққиётда тенг ҳуқуқли иштирокини таъминлаш; гендер муаммоларини англаб етишига кўмаклашиш; дунё миқёсида гендер тенглигига эришиш учун кенг тармоқ ташкил этиш учун сиёсий тадқиқотлар ва халқаро даражада ўқув дастурлари яратиш билан шу\улланади. Хотин-қизларнинг мавқеини яхшилаш бўйича халқаро ўқув ва илмий-тадқиқот институтининг фаолияти, асосан 198-199 йилларда бутун эътиборни сиёсий дастурлар тузишга, хотин-қизларга нисбатан зўравонлик ва аёл ишчи кучларининг вақтинчалик миграцияси муаммоларига жалб этувчи аниқ тадқиқот дастурлари ёрдамида хотин- қизларнинг иқтисодий ва сиёсий ҳаётидаги ролларини оширишга йўналтирилган. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти оилага жамиятнинг асосий бирлиги сифатида қарагани туфайли болалар ва аёллар аҳволига алоҳида эътибор билан ёндашада. Оилалар турмуш тарзида улкан ўзгаришлар юз берган бўлсада, дунёнинг ривожланаётган мамлакатларида ҳар йили қарийб 12 миллион бола кўпчилик ҳолларда олдини олиш мумкин бўлган касалликлардан ҳозиргача ҳалок бўлмоқдалар. Яна кўп миллионлаб болаларнинг со\лом ўсиб-унишлари учун қашшоқлик, ўқий олмаслик, камситишлар, қуролли тўқнашувлар натижасида олган жароҳатлари, эксплуатация ва бешафқат муносабатлар сабаб бўлмоқда. 1946 йилдан бошлаб БМТ нинг Болалар жам\армаси (ЮНИСЭФ) болаларни тиббий ёрдам, озиқ-овқатлар, таълим, тоза сув ва етарли$ санитария шароити билан таъминлаш борасида 160 дан ортиқ мамлакатда ҳукуматлар, маҳаллий жамоалар ва бошқа ҳамкорлар билан фаолият кўрсатаётган етакчи ташкилот ҳисобланади. 1 1 Бирлашган Миллатлар Ташкилоти. Асосий омиллар. Т. 2001 йил, 209 бет.

санитария шароити билан таъминлаш борасида 160 дан ортиқ мамлакатда ҳукуматлар, маҳаллий жамоалар ва бошқа ҳамкорлар билан фаолият кўрсатаётган етакчи ташкилот ҳисобланади. 1 1 Бирлашган Миллатлар Ташкилоти. Асосий омиллар. Т. 2001 йил, 209 бет.

O'xshashlar

Хронология фани предмети, мақсад ва вазифалари

Музейшунослик фaнининг предмети, мақсади ва вазифалари

Икки дарё оралиғи (Месопотамия)нинг қадимги цивилизацияси

Бошқарув асосларининг шаклланиши ва давлатларнинг ташкил топиши

Узбекистоннинг маънавий, маданий тараккиёти