Диннинг ибтидоий шакллари 2 - Sotsiologiya - Referatlar

Диннинг ибтидоий шакллари 2

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1 . Тотемизм. 2. Фетишизм. 3. Анимизм. 4. Шоманизм. 5. Сеҳргарлик (магия).

www.arxiv.uz Кейинги бир - икки аср давомида фанда қилинган ажойиб кашфиётлар туфайли диннинг илк шакллари бундан 30-40 минг , балки ундан бир неча ўн минг йиллар аввал келиб чиққанлиги исботланибгина қолмай , хатто хозирги даврда яшаётган айрим қолоқ халқлар турмушида уларнинг ҳамон сақланиб келаётганлиги аниқланган . Атоқли диншунос олим С.А.Токарев таклиф қилган таснифга кўра, ибтидоий диннинг энг қадимги шаклларидан бири тотемизм бўлиб, у юқори палеолит, яъни илк уруғчилик жамияти даврида пайдо бўлган. «Тотем» ёки «О, тотем» аслида Шимолий Америкада яшовчи туб ахолиси индеецларнинг алгонкин қабиласи тилидан олинган сўз бўлиб, «унинг уруғи» деган маънони билдиради. Тотемизм тушунчаси айрим шахснинг ёки бир уруғ, қабиланинг қандайдир ҳайвон ёки ўсимлик билан, баъзан эса жонсиз моддий буюм ёки табиат ходисалари билан ғайритабиий яқинлиги, ҳатто қон-қариндошлик алоқаси бор деган эътиқодни англатади. 1 Ана шундай ҳайвон ёки ўсимликлардан бири уруғ ёки қабила учун тотем яъни муқаддас хомия деб қабул қилинган. Тотемизмнинг асл ватани ҳисобланган Австралияда, масалан, бир уруғ кенгуру тотемига тегишли бўлса, унинг аъзолари кенгуруни «бу менинг акам», «менинг отам» ёки «биродарим», деб ҳисобланган. Уруғ ва қабилалар ўз тотеми номи билан, масалан, туяқуш уруғи, илон уруғи, бургут уруғи, қурбақа уруғи, балиқ уруғи каби номлар билан юритилган. Уруғ аъзолари тотем ҳисобланган ҳайвон ёки ўсимликни ўлдириш, отиш, овлаш, беҳурмат қилиш ёки нобуд қилиш, таомга ишлатиш тақиқланган. Бундай одатга Табу дейилган. Кейинчалик бу тақиқлар йўқола борган ва тотемнинг фақат баъзи қисмлари – калласи, буйраги ёки жигарини истеъмол қилиш тақиқланган. Тотем ҳисобланган ҳайвонни сўйиш вақтида ундан узр сўраганлар, гуноҳини соқит қилишга уринганлар. Тотемга кейинчалик ёмғир, қуёш, ой, шамол, чақмоқ ва бошқалар ҳам киритилган. 1 Қаранг. Жабборов И., Жабборов С. Жаҳон динлари тарихи. 45-бет.

www.arxiv.uz Шундай қилиб ибтидоий одам ўзини табиатдан ажратмаган, ўзи ва уни ўраб олган борлиқдаги нарса ва ходисалар орасида қон-қариндошлик мавжуд деб тасаввур қилган. Ҳозирда қўлланилиб келинаётган мучал йиллари ҳам тарихан тотемизм билан боғлиқдир. Чунончи, сичқон, сигир, йўлбарс, қуён, балиқ, илон, от, қўй, маймун, товуқ, ит, тўнғиз йиллари шу жумладандир. Тотемизмнинг айрим унсурлари баъзи халқларда сақланиб келмоқда. Масалан, Хиндистонда сигир, илон, маймун ва филни, австралияликлар кенгуруни ҳамон муқаддас ҳайвон деб эъзозлаб келинаётганлигини кўришимиз мумкин. 2. Фетишизм. Фетишизм ҳам энг қадимги, яъни ибтидоий дин шаклларидан бири. Фетишизм – португалча «фетишо», французча «фетиш» сўзидан олинган бўлиб «сеҳрли нарса», «сеҳрли буюм» деган маънони билдиради. Фетишизм – жонсиз нарсаларда қандайдир ғайритабиий куч бор деб уларга ишониш, сиғиниш, улардан мадад кутиш демакдир. Фетишизм хилма-хил шаклда намоён бўлиб келган ва у хозирги барча динларда ҳам учрайди. Бундай фетиш тош, таёқ, дарахт, бирорта нарса, моддий буюмлар бўлиши мумкин. Бундай фетишлаштирилган буюмлар кейинчалик тумор, санам, бут қабилар бўлган, улар хозир ҳам учраб туради. Ибтидоий одамлар мазкур буюм-фетишлар мўжизали, ўзларининг ҳаётига таъсир қилиш қобилиятига эга эканлигига ишонганлар, ундан мадад ва ёрдам кутганлар. Шундай қилиб фетишизмнинг моҳияти ибтидоий одамларнинг даҳшатли табиат кучлари олдида ожизликлари натижасида хурофий қўрқинч туйғулари асосида қандайдир ғайритабиий кучдан мадад кутиш, унинг ҳимоясига умид боғлашдан иборат диний хис-туйғудир, деб айтишимиз мумкин. Икона (худо тасвирига), «муқаддас» дарахт ва тошлар, азиз авлиёлар уларнинг қабрларига, ҳар хил туморларга, кўзмунчоқ ва бошқаларга

www.arxiv.uz сиғиниш, уларни муқаддас деб билиш фетишизмнинг бизгача етиб келган қолдиғидир. 3. Анимизм. Анимизм ҳам ибтидоий дин шаклларидан биридир. Анимизм – лотинча «анима» сўзидан олинган бўлиб, жон, руҳ деган маънони англатади. Бу ном инглиз этнографи Э.Тэйлор томонидан киритилган. Анимизмнинг моҳияти киши руҳининг, жонининг борлиги ва унинг ўлмаслигига ишонишдир. Анимизмда руҳлар табиий ходисларни бошқаради, унга таъсир ўтказади деб ҳисобланади. Бу руҳлар ё саҳий ёки кишилар бахтига, ҳаётига таҳдид солувчи бўлиши мумкин деб тасаввур қилинган. Ибтидоий одамлар вафот этган кишиларнинг руҳлари абадий, ўлмас деб ҳисоблаб, уларга сиғинганлар. Улар ўз таналари тузилишини, киши ўлиши, туш кўриши ва жасадлари билан боғлиқ ходисаларни тушуна олмай, жонни мавжуд бир нарса деб билиб, киши ўлиши билан жон танани тарк этиб кетади, бошқа нарсаларга яъни ҳайвонларга, ёш чақалоқ болаларга ўтади деб тасаввур қилганлар. Уйқуни жоннинг киши танасини вақтинча ташлаб кетиши, тушни эса киши ухлаб ётганда жоннинг бошқа ўлиб кетган кишиларнинг жони билан учрашуви деб билганлар. Анимизмга эътиқод қилганлар одам ўлгандан сўнг жон танадан чиқиб кетади ва ўлмайди, абадий яшайди деб ҳисоблаганлар. Шу асосда руҳнинг ўлмаслиги тўғрисидаги тасаввурлар юзага келган. Шу билан бирга ибтидоий одамлар ҳар бир нарсанинг ўз руҳи-жони бор деб тасаввур қилган. Қадим Туркистонда марҳумнинг жонини, руҳини «арвоҳ» деб аташган. Арвоҳ эса узоққа кетмай шу жойда айланиб юради, уйдаги барча ишлардан хабардор бўлиб туради деб ўйлаганлар. Арвоҳларни рози қилиш, ғазабини келтирмаслик мақсадида ҳар хил қурбонлик маросимларини ўтказганлар.

www.arxiv.uz Ўтган аждодлар арвоҳига сажда қилиш, уларни хотирлаш, табиат ва табиат кучларига сиғиниш натижасида муқаддас жойлар, авлиёларнинг қабрлари вужудга келган. 4. Шоманизм. Шомонизм ҳам кишилик жамиятининг энг қадимги даврларидаги динларидан биридир. «Шомон» тунгусча сўз бўлиб «ўта ҳаяжонланган», «жазавали киши» деган маънони англатади. Бу диннинг руҳонийси шомон ҳисобланган. Шомонизмда айрим кишилар алоҳида илоҳий қудратга эга эканлигига ишонадилар. Шомонлар ўз қавмларини, одам яхши ва ёвуз руҳлар, арвоҳлар паноҳида, ҳомийлигида яшайди, одамнинг соғлиғи, бахти ва тақдири шуларнинг қўлида, деб ишонтирадилар. Шомонлар одамлар ва руҳлар ўртасида воситачилик қила олиш қудратига эга бўлган кишилардир. Одамлар шомонлар келажакни олдиндан айтиб бериш, узоқ жойлардаги воқеаларни билиш, касалликларни даф этиш, табиат ходисаларини ўзгартириш ва бошқаларга қодир деб қараб уларга ишонганлар. Шомонлар ғайритабиий қобилиятига эга бўлиб, ашула айтиш, рақсга тушиш, ноғора, чилдирма чалиш йўли билан жазавага тушиб, ёвуз ва саҳий руҳлар билан бевосита алоқа ва муносабатда бўлиш орқали касалликларни даволаш, табиат кучларини жиловлаш, пол боқиш амалларни бажаришган. 1 Шомонлар одамлар диққатини ўзига қаратиш учун турфа расм- русмларга риоя қилишган, турли буюмлар осилган махсус кийимларни кийишган, қўнғироқли чилдирма ва ноғоралардан фойдаланганлар. Хулоса шуки, шомонизмнинг тотемизм, фетишизм, анимизмдан фарқи бор. Бу динларда одамлар ҳайвонлар, ўсимликлар, турли буюмлар ва руҳларга сиғинган бўлса, шомонизмда одамлар одамга-шомонга ишонган ва сиғинган. 5. Сеҳргарлик (магия). 1 Қаранг. Абдурахмонов А. Саодатга элтувчи билим. Тошкент, «Мовароуннаҳр», 2002. Тўлдирилган иккинчи нашри, 230-бет.

www.arxiv.uz Ибтидоий дин шаклларидан яна бири сеҳргарликдир. Сеҳргарлик одамга, ҳайвонга, табиатга маълум мақсадни кўзлаган ҳолда ғайритабиий йўл билан таъсир этиш учун қилинадиган ҳатти-ҳаракатлар, дуолар ва ишлардир. Сеҳргарлик ёлғон ва кўзга кўринмайдиган сеҳрли алоқа ва таъсирларнинг табиатда мавжудлигига ишонтириш, айрим холларда одам билан табиат орасидаги муносабатларга ҳам ўзаро таъсир ўтказиш, бир одамнинг иккинчи бир шахсга таъсир қила билиш қобилиятига эга эканлигини уқтиришдан иборат диний эътиқоддир. 2 Сеҳргарлик йўли билан кўпинча ҳавф-хатардан сақланиш ёки душманга зарар етказиш мақсадида узоқ масофадан бўлсада, жисмоний хамда ножисмоний таъсир ўтказишга ҳаракат қилинган. Бу иш билан жодугарлар, азойимхонлар, фолбинлар, дуохонлар, бахшилар шуғулланганлар. Сеҳр-жоду қилишнинг турлари турли-туман бўлиб, унга асосан қуйидагилар киради. Бировга ёки душманга зиён-заҳмат етказиш, харбий сеҳргарлик, муҳаббат сеҳргарлиги, иситма-совутма, касалликдан даволаш сеҳргарлиги, ёмон ёки ёвузликдан қўриқлаш сеҳргарлиги ва бошқалар. Сеҳргарлик барча динларда ҳам муҳим ўрин олганлиги билан ажралиб туради. Хулоса шуки, сеҳргарлик одам, ҳайвон ва табиатга ғайритабий йўл билан таъсир ўтказиш мақсадида маълум кишилар томонидан бажариладиган ҳатти-харакатлардир. 6. Марказий Осиё халқлари ҳаётида ибтидоий динларнинг намоён бўлиши хусусиятлари. Биз юқорида кўриб чиққан ибтидоий динларнинг деярли ҳаммаси Марказий Осиёга тарқалган. Масалан, халқимизнинг қадимий аждодлари қалдирғоч, мусича, лайлак, кўкқарғаларни муқаддас ҳисоблаб, уларга сиғинганлар, уларни асраб-авайлаб, озор бермай, яшаши ва кўпайишига 2 Қаранг. Жабборов И., Жабборов С. Жаҳон динлари тарихи. 48-бет.

www.arxiv.uz кўмаклашганлар. Ана шундай муқаддас ҳисобланган баъзи ҳайвон ва қушларнинг суяк қисми, тиши, тирноғи, пати ва хакозоларни тумор шаклида ишлатиб келганлар. Булар асли тотемистик диний эътиқоднинг намоён бўлиш шаклидир. Халқимиз томонидан хозирда ҳам седана, тасбеҳ, кўзмунчоқ, қалампирмунчоқ, исириқни, дарахтлардан: ёнғоқ, чинор, анжир, қайрағоч ва бошқаларни табаррук деб билиш, муқаддаслаштириш эса фетишистик диний эътиқоднинг кўринишларидир. Марказий Осиё халқлари орасида кенг тарқалган анимистик тасаввурлар билан узвий боғланган азиз-авлиёлар, муқаддас жойлар, табиат ва аждодлар руҳига сиғиниш, арвоҳларни эслаб улардан мадад сўраш, улар учун худойи, жонзот сўйиб қурбонликлар қилиш, ис чиқариш, мозорлардаги қабр устига шам ёқиб қўйишлар ҳам ибтидоий диний тасаввурларнинг ўзига хос равишда намоён бўлишини билдиради. Хулоса қилиб айтганда, бундай эътиқодлар асосан йўқолиб кетган бўлса ҳам, сарқитлари ҳали хануз сақланиб келмоқда.

www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР 1. И.Каримов. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т ., « Ўзбекистон », 1996 й . 2. И.Каримов. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т., «Ўзбекистон», 1996й. 3. И.Каримов. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т., «Ўзбекистон», 1996й. 4. И.Каримов. Истиқлол ва маънавият. Т., «Ўзбекистон», 1994й. 5. И.Каримов. Халоллик ва фидоийлик-фаолиятимизнинг асосий мезони бўлсин. Т., «Ўзбекистон», 1994й. 6. И.Каримов. Юксак малакали мутахассислар – тараққиёт омили. Т., «Ўзбекистон», 1995й. 7. И.Каримов. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари. Т., «Ўзбекистон», 1995й. 8. И.Каримов. Ўзбекистон буюк келажак сари. Т., «Ўзбекистон», 1998й. 9. И.Каримов. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т., «Ўзбекистон», 199й. 10. И.Каримов. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., «Ўзбекистон», 1999й. 11. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Диншунослик» фанига кириш

Сиёсий хокимиятни амалга ошириш шакллари

Сиёсий партиялар 2

Миллий динлар 2

Антик дунё социологияси (2)