Араб халифалигига карши халк озодлик харакатлари

Араб халифалигига карши халк озодлик харакатлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Араб ҳалифалигига қарши халқ озодлик ҳаракатлари Режа 1. Мовароуннаҳрда араблар зулмининг кучайиши. Халқ озодлик ҳаракатла ри 2. Муқанна қўзғолони ва унинг оқибатлари 3. Араблар ҳукмронлигининг тугаши. Сомонийлар давлатининг ташкил топиши

www.arxiv.uz Халифаликнинг ҳарбий юришлари. 632 йилда Пайғамбаримиз Муҳаммад саллоллоҳу алайҳи вассалам вафотидан кейин унинг энг яхши сафдошларидан бири Абу Бакр халифалик тахтига ўтиради. У 632-634 йилларда мамлакатни бошқаради. Ундан кейин Умар (634-644), Усмон (644- 656), Али (656-661) тахтни эгаллаб ҳарбий юришларни қизитиб юборадилар. Халифа аскарлари 634 ва 642 йилларнинг орасида Мисрни эгалладилар. 633- 634 йилларда Месопотамиядаги Хир шаҳри босиб олинди ҳамда Сурияга қарши ҳарбий юриш уюштирилди. Ҳатто Византия қўшинига зарба берилди. Сурия ва Фаластин ҳам бўйсиндирилди. Шу тариқа араб халифалиги борган сари кучайиб, жаҳон даврасида салоҳиятли ўринни эгаллаб борди. 651 йилда халифалик қўшини бир қатор жанглардан кейин Эронни босиб олди. Бу ерга кўп араблар ўрнашиб ислом динини тарғибот қилдилар. Натижада мамлакатда асрлар мобайнида ҳукм сураётган зардўшт (оташпарастлик) дини тобора сиқиб чиқарилди. Араб тили давлат ва илмфан тили сифатида намоён бўлди. Пировардида Эрон ислом динини Туркистон ва бошқа мамлакатларга тарқалишида муҳим ўрин эгаллади. Халифа ҳукмдорлари Эрондан кейин Туркистонни эгаллаш учун ҳаракатни бошлаб юбордилар. Араб қўшини 651 йилда Марв шаҳрини эгаллади. Шундан кейин улар Амударёни кечиб ўтиб, бир неча маротаба ўлканинг ички томонларига ҳарбий юришларни уюштирганлар. Бу вақтларда Эрондаги Хуросон вилоятида арабларнинг қароргоҳи ташкил этилиб, у ерга 50 минг араб кўчириб келтирилган эди. Булар қўшиннинг асосини ташкил этиб, босқинчилик урушларини олиб борганлар. Хуросоннинг пойтахти Марв шаҳри эди. Худди мана шу жойдан Туркистонга ҳужумлар уюштирилиб турилган. Буларга Хуросон вилоятининг ҳокимлари бошчилик қилганлар. Улардан бири — Убайдуллоҳ ибн Зиёд Бухорога ҳужум қилганда қаттиқ жанг бўлган. Бу Наршахий асарида қуйидагича таърифланган: «Араб қўшини Жайҳун дарёсидан ўтиб Бухорога келган вақтда Бухоро подшоҳи, угли Тағшода кичик ёшли бўлганлиги туфайли, бир хотин киши эди. Убайдуллоҳ ибн Зиёд Пайканд ва Ромитанни олиб кўп кишиларни асир қилди. Тўрт минг бухоролик асирни шахсан ўзига олди. Бу воқеа эллик учинчи йилнинг охири ва эллик тўртинчи йилнинг бошида (ноябрьдекабрь 673) бўлган эди. У Бухоро шаҳрига етгач, аскарларини саф қилиб, палаҳмонларни шаҳарга тўғрилаб қўйди. Хотин туркларга одам юбориб, улардан ёрдам сўради ҳамда Убайдуллоҳ ибн Зиёдга ҳам одам юбориб етти кун муҳлат талаб қилди ва: «Мен сенинг итоатингдаман», — деб, кўп ҳадялар юборди. Шу етти кунда турклардан ёрдам келмагач, Убайдуллоҳ ибн Зиёдга қайтадан одам юбориб, яна етти кун муҳлат суради. (Ниҳоят) турк лашкари етиб келди ва бошқалар ҳам йиғилишиб лашкар кўпайди; кўп урушлар қилдилар ва охири кофир (ватан ҳимоячи)лари енгилиб қочдилар, мусулмонлар (араблар) уларнинг орқаларидан бориб кўпларини ўлдирдилар. Хотин қалъага кирди. У (йиғилиб келган) лашкарлар ўз вилоятларига қайтдилар. Мусулмонлар қурол, кийим-

www.arxiv.uz кечак, тилла ва кумушдан ишланган нарсалар ва асирлардан иборат кўп ўлжани қўлга киритдилар. Улар Хотин (ҳукмдор)нинг бир пой этигини ҳам пайпоғи билан топиб олдилар. Этик ва пайпоқ тилла ишлатиб тикилган ва қимматбаҳо тошлар билан безатилган эди, баҳо қилганларида икки юз минг дирҳам турди». Кўриниб турибдики, Бухорода босқинчилар билан ватан ҳимоячилари ўртасида урушлар бўлган. Шубҳасиз кўп одамлар ўлдирилган ёки жароҳатлантирилган. Уларнинг ғалаба қилишининг сабаби шундан иборат бўлганки, ўлкада тарқоқлик ва парокандалик ҳукм суриб, давлат анча заифлашиб, турк ҳоқонлиги инқирозни бошидан кечираётган эди. Аммо шунга қарамай араб истилочилари асосан турк ҳоқонлиги билан кўп йиллар мобайнида кураш олиб борди. Бухоро ҳукмдори — Хотин, яъни аёл киши жанг майдонларида бевосита қатнашганки, босқинчилар унинг қимматбаҳо этигини ўлжага олганлар. Тўрт минг кишини асирга олиниши шу ҳақда гувоҳлик берадики, ватан ҳимоячиларининг сони анча кўп бўлиб, онаюрт мустақиллигини сақлаш умумхалқ курашига айланган. Убайдуллоҳ ибн Зиёд ғалаба қозонгандан кейин унинг «Фармони билан дарахтларни кесдилар, қишлоқларни вайрон қилдилар, шаҳар ҳам хатарда эди; Хотин одам юбориб омон тилади, бир миллион дирҳам баробарига сулҳ тўзилди. (Хотин) мол юборди. Убайдуллоҳ ибн Зиёд молни олиб қайтди ва мазкур тўрт минг бухоролик асирларни ҳам ўзи билан олиб кетди». Афтидан Убайдуллоҳ ибн Зиёд гарчанд ғалабага эришган бўлсада, лекин шаҳар ичидаги Хотин яширинган қалъани забт эта олмаган. Хотин бу ердан туриб у билан сулҳ тузган ва белгиланган бойликни юборган. Босқинчилар яроғ-аслаҳа, олтин, кумуш, кийим ва кўп асирларни олиб орқага қайтганлар. Хуросон вилоятининг ҳокими этиб тайинланган Сайд ибн Усмон ҳам Бухоро ва бошқа жойларга бостириб киради. У 676 йилда Бухорода Самарқанд, Шаҳрисабз ва Қаршидан келган 120 минг кишилик ватан ҳимоячилари билан жанг қилади. Аммо самарқандликлар нима учундир жанг майдонини ташлаб кетганлар. Афтидан ўзаро чиқишмовчилик орқасидан самарқандликлар Бухородан чиқиб кетганлар. Натижада босқинчилар устун келиб, Хотин подшоҳни сулҳ тузишга ва товон тўлашга мажбур этадилар. Гаров сифатида 80 бухоролик нуфузли кишилар Сайд ибн Усмон қўлига топширилади. Сайд ибн Усмон Бухорони босиб олгандан кейин Самарқандга бориб урушни давом эттиради. «Шундай қилиб, дейилади Наршахий асарида, Сайд Бухоро ишларидан фориғ бўлгач, Самарқанд ва Сўғдга бориб кўп жанглар қилди ва зафар унинг томонида будди. У вақтда Самарқандда бирор подшоҳ йўқ эди. Сайд Самарқанддан ўттиз минг кишини асир қилиб, кўп молни қўлга тушириб (қайтди). У Бухорога етиб келганида Хотин одам юбориб: «соғсаломат қайтиб келдинг, энди гаров (80 киши)ни бизга қолдириб кет», деди. Сайд эса «Ҳали сендан хотиржам бўлганим йўқ, токи Жайҳундан ўтгунимча қўятур», деди. Марвга ётганида эса «Нишопурга етгунимча қўятур», деди. Нишопурга ётганида «Куфага етиб олай», деди ва ундан Мадинага олиб кетди. Мадинага ётганидан кейин, Сайд ғулом (қуллари)га буюриб (у гаровга берилган одамларнинг) қилич ва камарларини ечтирди ва

www.arxiv.uz уларда бор бўлган кимхоб кийимлар, тилла ва кумушларнинг ҳаммасини олдирди. Кийимлар эвазига уларга шолча (кийим)лар бериб экин экиш ишларига банд қилиб қўйдилар. Улар бундан жуда хафа бўлиб: «Бу киши бизга бермаган яна қандай хўрлик қолди? У бизни қул қилиб олиб оғир ишларни буюрмоқда, биз хўрлик билан ўлгандан кўра бир йўла фойдали иш қилиб ўлайлик» дедилар ва Сайднинг саройига кириб эшикларни маҳкам беркитдилар. Сайдни ўлдирдилар ва ўзларини ҳам ўлимга топширдилар. Бу (воқеа 680683 йилларда) бўлган эди». Бундан минг йил муқаддам битилган ушбу мисралар халифаликнинг ҳарбий юришларини асл мақсадини янада кенгроқ очиб беради. Авваламбор унинг вакиллари мол-мулк ва асирларни қўлга киритиш учун курашганлар. Шу боис уларнинг тажовўзларини қароқчилик деб баҳолашга барча асослар мавжуд. Ўша мисраларда бухороликларнинг эрксеварлиги яхши баён этилган. Зеро, улар зулм ва ҳақсизликка қарши бош кўтариб, онгли равишда ўзларини ўлимга маҳкум этиб, қаҳрамонлик намуналарини намойиш этганлар. Хуросон вилоятига ҳоким этиб тайинланган Муслим ибн Зиёд ҳам Туркистонга кўз олайтириб катта бойликни қўлга киритишга аҳд қилди У 704 йилда урушга отланганда Бухоро, Самарқанд ва Туркистон шаҳарларининг ҳукмдорлари иттифоқ тузишиб, биргаликда курашдилар. Самарқанд подшоҳи Тархун 120 минг аскар билан, Туркистон шаҳридан Бидун бошчилигида жангчилар келдилар. Авваламбор халифаликнинг бир ҳарбий қисми Бидун қўшинининг ҳужумига йўлиқди. Бу жангда халифалик аскарларидан тўрт юз киши ўлдирилди, қолганлари қочишга улгурдилар. Кейинги тўқнашувда ҳам Бидунни қўли баланд келаёганда у ўлдирилди. Бу ҳолат ватан ҳимоячиларини сардорсиз қолишига олиб келиб уларнинг кучини заифлаштирди. Пировардида босқинчилар ғолиб келдилар. «Ўлжалар тақсимланганда ҳар бир отлиқ аскарга икки минг тўрт юз дирҳамдан тегди». Бундан ташқари Бухоро ҳукмдори Хотиндан сулҳ бўйича кўп моллар олинди. Шундан кейин Муслим ибн Зиёд «чўнтаги»ни тўлдириб Хуросонга жўнади. Халифалик томонидан Туркистонни тамомила буйсиндириш Хуросон ҳокими Қутайба ибн Муслим зиммасига тушди. Унинг ҳарбий юришларининг тафсилоти Наршахийнинг асарида анча яхши берилган. Унда кўрсатилишича, Қутайба ибн Муслим 706 йилда Амударёдан ўтиб Бухоронинг яқинидаги Пайканд шаҳри томон йўл олган. Бундан хабардор бўлган пайкандликлар қаттиқ тайёргарлик кўрдилар. «Қадимги вақтда Пайкандни, дейди ўша муаллиф, Шористон деганлар ва мустаҳкамлигидан уни «жез шаҳар» деб ҳам атаганлар. Қутайба жуда қаттиқ жанглар қилди; Мусулмонлар эллик кунгача (ҳисорни олиш учун) чора тополмай, заҳмат чекдилар ва (охири) ҳийла ишлатдилар. Бу гуруҳ (аскарлар) девор тагидан минорга ва ҳисорнинг ичкариси томон лаҳм қазиб, отхонадан чиқдилар, (сўнг) деворни кавлаб раҳна очдилар; мусулмонлар ҳануз ҳам ҳисорга кела олмаётган эдилар, (энди) раҳна орқали ичкарига кирдилар. Қутайба: «ҳар ким шу раҳнадан ичкарига кирса унга хуни баҳосида (мукофот) бераман, агар у ўлдирилса (мукофотни) унинг фарзандларига бераман, деб қичқирди.

www.arxiv.uz (Шундан кейин) ҳар ким ичкарига киришга қизиқди ва (ниҳоят) ҳисорни олдилар. Пайканд аҳолиси омон тилади. Қутайба сулҳ тўзиб, мол олди ва Варқо ибн Наср Бохилийни уларга амир қилдида, ўзи Бухорога қараб юрди... Қутайба Хунбун (қишлоғига) келганида унга: «Ҳисорнинг кишилари қўзғолон қилиб амирни ўлдирди», деган хабарни етказдилар. Қутайба лашкарига: «Боринглар, Пайкандни талон-тарож қилинглар. Уларнинг қонларини (тўкишни) ва молларини (олишни) ҳалол қилдим», деб буйруқ берди. У қайтиб Пайкандга келди ва у ерда кимки урушга яроқли бўлса ҳаммасини ўлдирди, қолганларини асир қилиб олди. Шундай қилиб, Пайкандда ҳеч ким қолмади ва Пайканд хароб бўлди». Пайканд шаҳрининг аҳолисини талай қисми савдогарчилик билан шуғулланиб, Хитой, Каспий денгизи ва бошқа жойларга қатнаб турганлар. Шу боис шаҳар ўзининг беқиёс катта бойлиги билан арабларни жуда ҳайратлантирган. Олтин ва бошқа қимматбаҳо ўлжаларнинг ҳисобини қилиш анча қийинчилик туғдирган. Бошқачароқ айтганда араблар Пайкандни эгаллаб, «жиққа мой»га ботганлар. Зеро «Қутайба Пайкандни фатҳ қилганида бир бутхонада оғирлига тўрт юз дирҳам келадиган битта кумуш бут топган. У яна бир кумуш жомлар топиб олган ва уларнинг ҳаммасини жамлаб тарозида тортганида бир юз эллик минг мисқол чиққан. У ҳар бири кабутар тухумидек келадиган иккита марварид ҳам топиб олган. Қутайба бу қимматбаҳо нарсаларни йиғиб ҳалиги иккита марварид билан биргаликда Ҳажжожга (халифаликнинг шарқий қисмининг ноиби)га юборди ва унга Пайканднинг фатҳ этилганлиги ҳақида хат ёзиб, у икки дона марварид қиссасини ҳам қайд қилиб ўтди». Қутайба Пайкандни талон-тарож ва вайрон қилиб атрофжойлардаги қишлоқларни эгаллашга киришди. У Хунбун, Тароб, Ромитан сингари қишлоқларида ва тан ҳимоячилари билан қаттиқ жанглар қилишга мажбур бўлди. Ҳамда бу ерларни ўзига бўйсиндирди. Ўша вақтларда араблар орасида «токи биз (араблар) бу ерда эканмиз бу турклар биз билан уруш қиладилар», деган ибора юрарди. Ҳақиқатан ҳам Бухоро, Самарқанд ва бошқа жойларнинг туб аҳолиси туркийлар халифаликнинг ашаддий душманлари сифатида намоён бўлган эдилар. Қутайба 708 ва 709 йилларда Бухорога қайта ҳужум қилганда қаттиқ жанг бўлиб икки томонидан кўп одамлар ўлдирилди. Аммо у шаҳарни сўнгги тўртинчи юришидагина эгаллашга муваффақ бўлди. «Қутайба ва унинг еронлари, — дейди Наршахий, — яна Бухорога бордилар; Бу унинг Бухорога тўртинчи марта келиши эди. У жанг қилар, мол олар, айрим вилоятларни талар, баъзи кишиларни ўлдирар, баъзиларни асир ҳамда қул қилиб олиб шу тарзда то Марвгача борар ва яна Бухоро вилоятига қайтиб келар эди... Қутайба тўртинчи марта келиб Бухорони олганида у (қуйидаги) шартларга биноан сулҳ тузди; Бухороликлар ҳар йили юз минг дирҳам халифага, ўн минг дирҳам Хуросон амирига, уйлар ва экин ерларининг ярмини мусулмонлар (араблар)га берадиган бўлдилар. Яна шаҳардан ташқарида турувчи бухороликлар арабларнинг отлари учун беда, ўзлари учун ўтин ва (бошқа) зарур нарсаларни бериб турадиган бўлдилар». 1 Қутайба Бухорони

www.arxiv.uz ваҳшиёна равишда бўйсиндириб ва талаб бўлгандан кейин 710 йилда Несеф (Қарши) ва Кеш (Шаҳрисабз)ни эгаллади. Қутайба Самарқандца подшоҳ Тархун билан сулҳ тўзиб ўлпон тўлашни унинг бўйнига қўйган эди. У 710 йилда мана шу ўлпонни ундириш мақсадида укаси Абдураҳмонни юборган эди. Тархун ўлпонни тўлаганда жамоа аҳли нафратланиб норози бўлади. Натижада у тахтдан туширилади. У бунга чидай олмай ўзини ўзи ўлдиради. 710 йилда Гурек тахтга ўтириб халифаликнинг босқинига қарши курапши қизитиб юборади. У ёрдам сўраб Тошкент ва Фарғона ҳукмдорларига хат жўнатади. Тошкент қўшини келаётганда йўдда пистирмада турган араб қўшини томонидан тор-мор этилади. Бундан ниҳоятда руҳланган араблар 712 йилда Самарқандга ҳужум қилиб қаттиқ жанглардан сўнг ғалабага эришадилар. Сўнгра ҳар икки томон ўртасида самарқандликлар учун ниҳоятда катта талафот келтирувчи сулҳ тўзилади. Бунга кура подшоҳ Гурек ҳар йили 2 миллион 200 минг дирҳам тўлашни, 300 минг соғлом кишиларни беришликни зиммасига олади. Шунингдек барча олтин ва кумушдан ясалган нарсалар бир жойга тўпланиб душманлар қўлига топширилди. Улар оловда эритилиб қуйма ҳолига келтирилганда оғирлиги 50 минг мисқолни ташкил этган. Қутайба Гурекни халифаликнинг вассали сифатида тахтда қолдириб ва ҳарбий қисмни ўрнаштириб Самарқанддан кетади. Аммо кўп ўтмай шаҳар аҳолиси қўзғолон кўтаради, лекин Қутайба қўшин билан келиб уни ваҳшийларча бостиради. 712—713 йилларда Панжакент ҳукмдори Деваштичнинг ташаббуси билан Самарқанд, Тошкент ва Фарғона сингари шаҳарларнинг халифаликка қарши қаратилган иттифоқи тўзилади. Бу қатор мағлубият ва катта талафотларга қарамай озодлик кураши тўхтамаганлиги ҳақида далолат беради. Қутайба қўшинининг катта қисмини Тошкентга, уни иккинчисини Хўжанд ва Фарғона томонга сафарбар этади. Гарчанд душман кучлари ғалабага эришган бўлсаларда, лекин озодлик курашини тўхтатолмади. Шу боис 714 йилда Қутайба Тошкентни эгаллайди. Сўнгра у Сайрам ва Чимкентни буйсиндиради. 715 йилда яна Фарғонага бостириб кириб ғалабага эришади. У бу ерда кўрсатилган йили сафдошлари томонидан.уюштирилган исён орқасида 55 ёшида ўлдирилган. Унинг қабри Фарғонадаги «Работи Сарханг» деган жойда, Коҳ номли қишлоқда жойлашган. Қутайба ўн йил давомида қўшин билан Туркистон бўйлаб кёзиб ўн минглаб кишиларнинг ҳаётига зомин бўлди. У кўп шаҳар ва қишлоқларни вайронага айлантирди. Наршахийнинг сўзи билан таърифлаганда: «У кўп жиду-жаҳид қилиб, ҳар кимники шариат ҳукмларини бажаришда камчилик содир бўлса уни жазолар эди. У масжиди жоме бино қилди ва одамларга жума намозини ўқишга буйруқ берди». Дарҳақиқат Қутайба қўлини қонга белаб, ўлкада илк бор ислом динини илдиз отдириб ва масжид қуриб зардўшт динига зарба берди. Аммо ислом динини туб аҳолининг онгига сингдириш ва ривожлантириш ниҳоятда қийин кечди. Чунончи «Бухоро аҳолиси ҳар сафар (ислом лашкари келганда) мусулмон бўлар, араблар қайтиб кетганида эса улар яна диндан қайтар эдилар. Қутайба ибн Муслим уларни уч марта мусулмон қилган, улар эса яна диндан қайтиб

www.arxiv.uz кофир бўлган эдилар. Бу тўртинчи марта (келганида) Қутайба жанг қилиб Бухоро шаҳрини олди, кўп қийинчиликлардан кейин (бу ерда) ислом динини юзага чиқарди ва ҳар турли йўллар билан уларга қийинчиликлар туғдириб дилларида мусулмончиликни ўрнаштирди». Бу ерда шуни унутмаслик керакки, Туркистонда ислом динининг тарқалиши катта тарихий воқеа ҳисобланади. Чунки у зардўшт динига нисбатан такомиллашган ва илғор дин эди. Зардўшт дини эса ибтидоий жамият бўзилиб, эндигина давлат пайдо бўлганда юзага келган эди. Ҳали сиёсий ва ижтимоийиктисодий ҳаёт ислом дини пайдо бўлган даврга нисбатан анча орқада эди. Шу боис зардўшт динининг ожиз томонлари кўп бўлиб, тобора ривожланаётган жамиятнинг эҳтиёжини қондира олмас эди. Шунинг учун ҳам у ҳар жиҳатдан замонавий ва келажаги порлоқ ислом динига қарши курашишга кучи етмади. Ҳатто араб халифалигига қарши курашнинг мағлубиятга учратилишига зардўшт динини ожизлиги ҳам сабаб бўлган эди. Эндиликда у «ошини ошаб, ёшини яшаб», жамият тараққиётини таъминлашга қодир бўлмай қолди. Шунинг учун ҳам зардўшт дини қанчалик вақтларнинг ўтиши билан шунчалик кўп четга сурилди. Натижада VIII—IX асрларда ислом дини бутун Туркистон ўлкасини қамраб, маънавий ҳаётнинг таркибий қисмига айланди. Унинг ўлкада тарқалишининг ижобий томони шундан иборатки, у мамлакатда кўпдинликни бартараф этди. Маълумки мамлакатда зардўшт динидан ташқари христиан, будда, шомон динидаги кишилар бўлиб, турмуш ва маънавиятда «ола-булалик» ва тарқоқлик мавжуд эди. Бу ҳолат урф-одат ва ҳис-туйғуларда хилма хиллик туғдириб жамиятнинг бирдамлиги ва ҳамкорлигига путур етказмоқда эди. Ислом дини эса бу ҳолатни бартараф этиб бир хилдаги маънавият ва турмуш тарзини ҳаётга жорий этиб жамиятни илғорлаштиришга кенг имкониятларни яратди. Аммо ислом динини кириб келиши туб аҳолининг ватанга содиқлиги ва эрксеварлигига тамомила алоқаси йўқдир. У халифаликка қарши қаҳрамонона курашганда биринчи навбатда она юрт мустақиллиги ва озодлигини сақлашни асосий мақсад қилиб қўйган эди. Олдинги саҳифаларда кўрсатилганидек халифаликнинг қўшини илк бор 651 йилда Туркистонга бостириб кириб Марв шаҳрини эгаллади. Мана шу вақтдан то 715 йилгача, яъни 65 йил мобайнида халифалик ўлкага бир неча бор ҳарбий юришларни уюштирганда туб аҳоли ислом дини ҳақида тўла тасаввурга эга ҳам эмас эди. Бундан ташқари арабларнинг ўзи ҳам то Қутайбагача ҳарбий юриш қилганларида ислом динини тарқатиш эмас, балки кўпроқ бойлик ва асирларни қўлга киритишни назарда тутган эдилар. Шунинг учун ҳам улар бу ниятга эришишлари биланоқ Хуросонга қайтиб кетаверганлар. Ватан ҳимоячилари мана шундай босқинчилик ва талончиликка қарши курашиб, мустақиллик ва озодликни қўлдан бой бермаслик учун ҳеч нарсадан тоймадилар. Ватан озодлиги учун курашларда минглаб кишиларнинг қони тўкилди. Шаҳар ва қишлоқлар харобага айлантирилди. Ҳатто 720—722 йилларда ҳам озодлик кураши давом этиб, жанглар қизғин тус олди. Пировардида босқинчилар ғолиб келиб, ўз ҳукмронлигини

www.arxiv.uz мустаҳкамлади. Бунга халқнинг қарши турмаслиги ёки жанг қилмаганлиги эмас, балки озодлик курашларига мардлик, жасоратлик, билимонлик билан раҳбарлик қиладиган кимсани йўқлиги асосий сабаб бўлди. Агар мана шундай фазилатларни ўзида мужассамлаштирган давлат арбоби ёки лашкарбоши бўлганда озодлик курашининг ғалабага эришиши турган гап эди. Шунингдек мамлакатда ҳукм сураётган тарқоқлик ва парокандалик ҳам катта зиён келтирди. СОМОНИЙЛАР ДАВЛАТИНИНГ ТАШКИЛ ТОПИШИ Халифалик Туркистонни Хуросон вилоятининг таркибига киритиб, у ерга тайинланган ҳоким орқали ўлкани бошқариб турди. Аммо унга гоҳ Туркистонда, гоҳ Хуросоннинг ўзида кўтарилган қўзғолонларга қарши курашишга тўғри кедци. Ҳатто баъзан Хуросоннинг ўз мустақиллигини тиклаган вақтлари ҳам бўлди. Бироқ халифалик ўз ҳукмронлигини тиклашга муваффақ бўлган эди. Умуман айтганда олдий халқнинг ҳам, юқори табақа вакилларининг орасида ҳам халифалик ҳукмронлигига қарши кучлар мавжуд эди. Натижада қонли тўқнашувлар содир бўлган халифалик Хуросон вилоятининг ҳокими орқали Туркистондан ҳар йили катта ҳажмда маблағ олиб турган. Масалан, Самарқанд — 326 минг дирхам, Фарғона — 280 минг дирхам, Тошкент — 607 минг дирхам, Усрушана — 50 минг дирхамни солиқ тарзда халифа саройига юбориб турган. Бундай ҳажмдаги тўловлар ўз даври учун салмоқли маблағ ҳисобланган. Халифалик томонидан мустақиллик ва озодликни барбод этилиши, зулм ва адолатсизлик нафақат меҳнаткаш оммани, балки маҳаллий юқори табақанинг илғор вакилларини ҳам курашга отлантирган эди. Бундай кишилардан ташкил топган Сомонийлар сулоласининг фаолияти алоҳида аҳамият касб этади. Бу сулоланинг асосчиси Сомон қишлоғи бошлиғи Сомонхудот ҳисобланиб, Хуросон ҳокими Маъмуннинг ҳурматига сазовор бўлган. Ҳатто, ҳоким унинг невараларини Туркистон вилоятларига раҳбар этиб тайинлади. Хусусан, Нух — Самарқандни, Аҳмад — Фарғонани, Яҳё — Тошкент ва Усрушананинг ҳокими бўлди. Даставвал улар халифаликнинг хизматини сидқидиллик билан адо этиб катта ишонч қозондилар. Учта ака-укалар бамаслаҳат ўлкани бошқардилар. Уларнинг тепасида Аҳмад Сомоний турган эди. Бу вақтга келиб, халифалик анча заифлашиб кеттанлиги туфайли Аҳмад Сомоний ўлка мустақиллигини тиклаш чораларини амалга ошириб борди. Бу сиёсатни унинг Фарғонада тўғилган ўғли Наср янада кучайтирди. 874 йилда у укаси Исмоилни Бухорога ҳоким этиб тайинлади. Бу ҳоким 893 йилда акаси Насрнинг вафотидан кейин бутун Мовароуннаҳрни ўз қўлига бирлаштириб мустақиллик сиёсатини юргизади. Бундан ғазабланган халифа Муътазид (892 —902) Исмоил Сомонийга қарши қўшин жўнатади. 900 йилда бўлган жангда Исмоил Сомоний душман қўшинини тор-мор этиб, Хуросонни ҳам эгаллаб, мустақилликни тиклайди. Бунда халқнинг қўллаб-қувватлаши ва қатнашиши муҳим ўринни эгаллади. VIII асрнинг иккинчи ярмида мамлакатнинг мудофаасига катта аҳамият берилган эди. Хусусан Бухоро воҳаси «Кампирак» номли узундан узун ва баҳайбат девор билан ўраб олинди. «Бу девор Конимех районида Қоратоғдан бошланиб, Зарафшон дарёсининг ўнг

www.arxiv.uz бетида Конимех, Қизилтепа, Ғиждувон, Шофиркон районларининг шимолидаги чўл чегарасини ўраб олган. Сўнгра ҳозир қум босиб қолган жойлардан ўтиб, Бухоро вилоятининг қадимги обод ерларини ғарб ва жануб томондан ўрайди. Сўнгра Қизилтепа районига чиқиб, Зарафшоннинг чап томони билан кетиб, Кармана билан Қизилтепа оралиғида дарё лабида тугайди. Деворнинг узунлиги тахминан 350 километрга яқин бўлиб кенглиги баъзи ерларда 2 метрдан ошиқроқ сақланган. Девор ҳам ғишт ва пахсадан қурилган бўлиб, бир қанча жойларда дарвозалари бўлган. Текширишларга қараганда, бу девор ҳақиқатан ҳам VIII асрнинг иккинчи ярмидаги обод, сувли ерларни ўраб олган. Обод ерларнинг майдони ўша вақтларда ҳозиргига нисбатан бир мунча кенг бўлган. Чунки Бухоро вилоятининг ҳозирги суғориладиган ерлари билан «Кампирак» девор чегараси ўтган оралиқдаги ерлар чўлга айланган катта майдонни ташкил қилади. Бу ерларда хароб бўлиб қолган кўҳна қишлоқ излари, уй жой қолдиқлари ва рўзғор буюмларининг синиқлари жуда кўп». Бу ниҳоятда катта ва узун девор Исмоил Сомоний вақтида таъмирлашни талаб этган. Бу ҳақда унга гапирилганда: «Мени ўзим Бухоро девориман», — деб жавоб берган. Бу билан Исмоил Сомоний ўзининг куч-қудратини англатиб, деворсиз ҳам Бухорони сақлашини баён этган. Ҳақиқатан ҳам у ақл-идрокли, мард ва жасоратли давлат арбоби бўлган эди. Шунинг учун ҳам у мамлакат мустақиллигини тиклашда ҳал қилувчи ўринни эгаллади. Исмоил Сомоний 907 йилда вафот этган. Унинг даврида мамлакатда тараққиёт кўзга ташланиб, пойтахт сифатида Бухоро шаҳрининг мавқеи жуда ошди. «У, — дейди Наршахий, — йигирма йил Хуросон амири бўлди. Ҳукмронлик муддати ўттиз йил эди. Худойи таоло уни раҳмат қилсин, негаки уни даврида Бухоро пойтахт бўлди, Сомонийлар сулоласидан чиққан ҳамма амирлар Бухорода турадиган бўлдилар. Ундан олдин Хуросон амирларининг ҳеч бири Бухорода турган эмас. У Бухорода туришни ўзи учун муборак деб ҳисоблар, унинг кўнгли Бухородан бошқа ҳеч бир ерда ором топмас ва у қаерда бўлмасин: «бизнинг шаҳар, яъни Бухоро, ана бундай, — ана шундай дер эди». Хуллас Исмоил Сомоний Мовароуннаҳр ва Эронни ўз ичига олган мустақил ва қудратли давлатни ташкил этиб, араб халифалигининг ҳукмронлигини тугатди.

www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР 1. И.А.Каримов "Маънавий юксалиш йўлида" Т., 1998 й 2. И.А. Каримов "Тарихий хотирасиз келажак йўқ" Т., 1 998 й 3. И.А. Каримов " Юксак маънавият енгилмас куч " Т., 200 8 й 4 . Наршахий "Бухоро тарихи" Т., 199 1 й 5 . А.Асқаров "Ўзбекистон тарихи" 199 4 й 6 . Азамат Зиё "Ўзбек дав латчи лиги т арихи" Т., 2000 й

O'xshashlar

Мугуллар истилосига карши халк озодлик харакатлари

ХIХ асрнинг иккинчи ярмида Туркистонда Чор Россияси мустамлакачилик сиёсатига карши миллий озодлик харакатлари

Мустабид шуролар хукмронлиги даврида миллий озодлик харакатлари

VI-XI асрларда Араблар

Чор Россиясининг Туркистонни босиб олиши. Чоризм истибдодига карши Туркистон халкларининг миллий озодлик кураши. Жадидчилик