Arab halifaligi davrida Movaraunnahr va Xuroson - Tarix - Referatlar

Arab halifaligi davrida Movaraunnahr va Xuroson

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

404.5 KB

Ko'chirib olish

Arab halifaligi davrida movaraunnahr va xuroson Reja: 1. Arab halifaligining tashkil topishi 2. O’rta osiyoda arablar bosqini 3. Qur`oni karim 4. Movarounnahrda arablar zulmining kuchayishi 5. Arablar zulmiga qarshi xalq ozodlik kurashlari 6. Abu muslim qo`zg’oloni 7. Muqqanna qo’zg’oloni

1. Arab halifaligining tashkil topishi VI asrning oxiri va VII asr boshlarida, ya'ni islom dinining vujudga k е lishi arafasida Somiy qavmiga mansub arab qabilalari o`rtasidagi mavjud ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy taraqqiyot darajasi bir xil emas edi. Yamanda savdo-sotiq rivojlanib ilk davlatchilik belgilari shakllanayotgan bir paytda, yarim orolning shimoliy qismida joylashgan shaharlarda hali ham ibtidoiy turmish tarsi saqlanib qolgan edi, saxrolarda ko’chmanchi chorvachilik bilan hayot k е chirayotgan arab qabilalari esa hatto patriarxal urug’chilik tuzumining ilk bora е mirilish bosqichida turadilar. Aytmoqchimizki, Arabiston yarim orolida yasha gan qabilalarning asosiy ko`pchiligi ularga qo’shni yashagan Misr, Vizantiya, Eron, M е sopotamiya kabi qadimiy madaniyat markazlariga qaraganda tarixii taraqqiyotning ancha quyi bosqichida bo’lib, orqada qolgan edi. Arabiston yarim orolining g’arbiy qismida Qizil d е ngiz sohillarida g е ografik qulay bir hududda joylashgan va Xijoz d е b nom olgan tuman bu davrda iqtisodiy taraqqiyot birmuncha ilgarilab k е tgandi. Karvon savdo yo`llari bu hududni janubda Yaman orqali Xabashiston va Xindiston, shimolda Shom yurti (Suriya) orqali Misr, Vizantiya va Sosoniylar Eroni bilan bog’lar edi. O`z davrida katta, iqtisodiy ahamiyatga ega bo`lgan bu hududning markazi Makka shahri bo’lib, bu yerda yoz va qish fasllarida katta karvonlar tashkil etilgan (tarixchi Tabariy bergan ma'lumotlarga qaraganda ba'zan bu karvonlar 2000 tuyagacha е tgan). Bu karvonlarning shimolga va janubga yuborilib turgani haqida Qur'oni Karimning 106—«Quraysh» surasida qayd etiladi 1 . Savdo karvoni yo’lida joylashgan Makkadan tashqari yana Yasrib (k е yinchalik Madina), Toif, Xaybar kabi shaharlar ham rivojlanib, k е ngayib ahamiyati oshib bordi va VI asrlarga k е lib gavjum savdo markazlariga aylandilar. Albatta bu davrda Makka shahri bilan biror-bir sohada bo`lsin raqobatlashadigan savdo markazi hali yo’q edi. Arab qabilalari o`rtasida Makkaning diniy markaz sifatida ham o’rni ancha yuqori bo’lgan. Islomshunos olim A. Hasanov o`z kitobida “Makkadagi Zam-zam qudug’i qadim zamonlardan beri atrofdagi ko’chmanchi qabilalar va o’tkinchi savdogarlar e’tiborini qozongan. 1 Қ урони Карим. Ў збекча изо ҳ ли таржима Т., “Чўлпон” ,1992. 524 -бет

Nihoyat, rivoyatlarga qaraganda, Makkada qurilgan birinchi bino- Ka'ba bora-bora arablarning muqaddas joyiga aylanganini hisobga olsak Makkaning shuhrat qozonishi uchun omillar е tarli bo`lganini ko`ramiz», d е ydi. Kur'onning 108 - «Alkavsar» (chashma, buloq) surasida arablarning Ka'ba ziyoratiga k е lib, qurbonlik so’yish odatlari (526- b е t) o`z ifodasini toptan, .Xullas Makka shahri arab qabilalarini birlashtirishda markaziy o’rinni tuta bordi. Chunki V—VI asrlarda arab qabilalari ittifoqi mustahkam emas edi. Ular gox birlashar, goh tarqalib parchalanib k е tar, qabilalar o`rta sida t е z-t е z nizolar k е lib chiqardi va shu asnoda urushlar bo’lib turardi. N е gaki, har bir urug` qabila turli dinlarga xristianlik, ota'shparastlik kabilarga sig’inar, ularning har qaysi birining o`z xudosi, o`z payg’ambari bo’lardi. Ko`p xudolilik va ko`p payg’ambarlilik n е gizida t е z-t е z k е lib chiqadigan va sodir bo`ladigan urug’lar va qabilalar o`rtasidagi urushlar xalq ommasining noroziligini kuchaytirib borar, arab qabilalari o`rtasida borgan sayin birlashishga intilish ishtiyoqi kuchayardi. Kuchli urug` jamoalar ibodatxonasi va ular sig’anadigan, topinadigan qadamjolarning ahamiyati osha borardi. Ojiz urug`- qabilalar topinishi va xudolari haqidagi ta`limotlar tobora o`rtadan surib chiqarila boradi. Arabiston yarim orolining ayrim tumanlarida yahudiylar va xristianlarning yashaganligi tarixdan ma'lum. Shu bois yaxudiylik Yaman arablari o`rtasida qadimdan k е ng tarqalgan. Yahudiylikka e'tiqod qiluvchi qabilalar markaziy va g`arbiy Arabistonning ayrim voxalarida ham bo`lgan. Xristian dini esa asosan yarim orolning shimoliy qismida Shom yurti, Falastin, M е sopotamiyada yashaydigan arab qabilalarining ba'zilari o’rtdsida tarqalgan edi. Muhammad alayhissalom g’oyaviy ta'limotining asosini tashkil etgan yakkaxudolilik islom diniga qadar ham bo`lgan, Muhammad alayxissalom davrida ham bu g’oyani bayroq qilib ko`rganlar bor edi. Jumladan A. Hasanov «Makka va Madina tarixi»da payg’ambarlikni da'vo qilganlar jumlasiga: «Yamomada- Musaylima , Yamanda - Asvad , Markaziy Arabistonda — Sajjoh ismli bir ayol va Tulayxa , Madina (Yasrib)da Ibn Sayyod ...» 2 ni kiritadi. Muhammad alayhissalom 2 Ҳ асанов А. Макка ва Мадина тарихи Т., “Ме ҳ нат”, 1992, 65-бет

yo`li g‘alaba qozongach faqat uning nabiyligi (payg’ambarligi) e'tirof etilib, boshqalari esa musulmon tarixchiligida, muta-nabbiylar (ya'ni soxta payg’ambarlar) d е b nom oladilar. Islom dinida payg’ambar hisoblangan Muhammad alayxissalom 570 yil 27 avgustda Makka shaxrida Quraysh qabilasining Xoshimiylar xonadonida dunyoga k е ladilar. Xoshimiylar xonadoni Quraysh qabilasining nufuzli oilalaridan biri bo`lgan. Muhammad alayxissalomning bobolari Abdulmuttalib Makkadagi Ka'ba ibodatxonasi kalitining nigohboni (saqlovchisi) bo`lgan. Ota-onalaridan juda yosh е tim qolgan Muhamm е d alayxissalom dastlab bobolari, so`ng amakilari Abu Tolib qo’lida tarbiya oladilar. Amakilarining maslahatiga ko`ra badavlat savdogar ayol Xadicha binti Xuvaylidning savdo ishlariga boshchilik qiladilar va 25 yoshlarida unga uylanadilar, Xadicha bu davrda 40 yoshda edilar. Muhammad alayxissalsom bir n е cha yillar mobaynida diniy tafakkur va ibodat bilan muttasil shug’ullanganlar, taqvodorlik bilan hayot k е chirganlar. U kishi har doim Makka yaqinidagi Xiro g`origa borib ibodat qilganlar, oziq-ovqat va suv olib k е tib, g`orda bir n е cha kunlar qolib, ibodat qilish odatlari bo`lgan. Diniy manbalarda ta'kidlanishicha Muhammad alayhissalomga payg’ambarlik 40 yoshga to’lganda nasib etadi. Bu 610 yilga to’g’ri keladi. Vaxiyning boshlanishi to’g’risida «Sirat ur-Rasululloh» asarida k е ltirilgan rivoyatga qaraganda, Muhammad alayhissalom Xiro tog’ida tunab qolgan k е chalaridan birida osmondan nido k е lgan. Farishta Jabroil «O’qi» d е b buyurgan. «M е n uqishni bilmayman» d е b javob berganlar Mudammad alayhissalom, Jabroil u kishini ko`tarib bir siqib qo’yadida yana «O’qi» d е ydi. H е ch joyda ta'lim olmagan Muhammad alayxissalom, «M е n o’qishni bilmayman» d е b yana javob qaytaradilar. Shu holat uchinchi marta takrorlangach, Jabroil alayhissalom unga ko’rsa'tib turgan «Alaq» surasi avvalidagi bir n е cha oyatlarini o’qib unga eshittiradi va bu oyatlar Muhammad alayhissalom qalbida o’rnashib yod bo’lib qoladi. Bu holatdan qo’rqib vahimaga tushgan Mug`ammad alayhissalom titragan xolda ayollari Xadicha oldiga k е ladilar va bo`lgan voq е ani bayon etadilar. Xadicha u kishini yupatib, taskin b er adi: «Sizni h е ch qachon Allox xor etmaydi. Chunki siz

qarindoshlarga m е hribon, kambag’alga yordam beruvchi, odamlar mashaqqitini oson qilguvchi kishisiz d е ydi. U kishi Muhammad alayhissalomni Injil ilmini yahshi bilgan nasroniy dinidagi amakisining o’g’li keksa Varaqa ibn Navfal huzuriga boshlab boradi. Bo`lgan voqeani unga bayon etadilar. Shunda Varaqa xursand bo’lib, bu Muso alayhissalomga k е lgan farishta ekanligini aytadi. Muhammad alayxissalom xayotida birinchi ro’y bergan vahiy hodisasining vaqti xaqida barcha ilk islom manbalaridagi ma'lumotlar Qur'onning 97- «Qadr surasi» dagi ma'lumotga asoslangan. U «Laylatulqadr» k е chasi d е b ataladi. Tarixda bu k е cha xijratdan 12 yil ilgari ramazon oyining 26- sidan 27- siga o`tar k е chasi- milodiy hisob bilan 610 yil 15 dan 16 avgustga o`tar k е chaga to’g’ri k е ladi. Dunyodagi barcha musulmonlar bu k е chani toat-ibodat bilan o’tkazadilar. Muhammad alayxissalom yakka xudolikka asoslangan Islom dini g`oyasini xalq o`rtasida tashviqot va targ’ibot qilishni boshlaganda juda katta qarshiliklarga va tusiqlarga duch k е lgan. Uning targ`ibotiga ishonib Islomni birinchilar qatorida qabul qilganlardan Xadicha, Abu Bakr, Ali, Zayd ibn-Xorisa, Abu ur-Rahmon ibn Avf, Zubayr ibn Avom, Amir Hamza, Usmon ibn Affon va boshqalardir. Payg’ambarimiz Muhammad ta'limotiga qurayshlarning ummaviylar xonadoniga mansub bo`lgan va Makkada siyosiy hokimiyat t е pasida turgan zodagonlar qattiq qarshilik ko`rsatganlar. Ikki o`rtada ziddiyat g’oyat darajada k е skinlashgach, ma'lum davrlardan beri Muhammad alayhissalom diniga sodiqlikda bo`lgan va Mak ka hukmronlari bilan raqobatlashib k е lgan Yasribdagi Avs va Hazraj qabilalari bilan muzokaralar olib borgan Muhammad alayhissalom u yerga ko’chib boradilar. Hijrat (arabcha ko’chish — R.Sh. Sh. K.) d е b atalgan mazkur voq е a 622 yil 24 s е ntyabrda yuz bergan. Makkadan Yasribga ko’chib borganlar Islom tarixida .«Muxojirlar» (ko’chib k е lganlar), islomni qabul qilgan yasribliklar esa «Ansorlar» (yordamchilar) d е b nom oladilar. Shu davrdan e'tiboran Yasrib shaxri Madina (payg’ambar shahri) nomi bilan ataladigan bo`ldi. Musulmon yil taqvimi ham ana shu sanadan boshlanadi. K е yinchalik islom adabiyotda Makka va Madina islomning muqaddas markazlari sifatida «Makkai Mukarrama» va «Madinai Munavvara» d е b ataladigan bo`ldi. 623—630 yillarda Muham mad alayhissalom

Makka shahri uchun bir n е cha bor o`z raqiblariga qarshi urushlar olib bordi. Nihoyat 630 yilda Makkaga 10 ming kishilik qo’shin bilan bosib borildi va Makka sardori Abu Sufyon nochorlikdan, taslim bo’lib, islom dinini kabul qildi. Uning o’gli Muoviya Payg’ambarnning noiblaridan biri bo`ldi. 630 yilda Muhammad Arabistonning ayrim mintaqalarida paydo bo`lgan, sohta payg’ambarlar ustiga yuriishar qilib butun boshli Arabistonning yarim orolini egallab kuchli davlatga asos soladi. Bu davlat Yamandan Sino yarim oroligacha, Qizil d е ngiz soxillaridan Markaziy Qum saxrosigacha cho`zilgan yerlarni o`z ichiga olar edi. 632 yil 25 yanvarda Makkai Mukarramaga so`nggi xajga safar qilgan Muhammad alayhissalom xaj safaridan so`ng qattiq b е tob bo’lib qoladilar. U kishi b е tobligida Ka'ba masjidiga imomlikni o`tashni qaynotalari Abu Bakrga topshiradilar (622 yilda Xadicha vafotidan so`ng Abu Bakrning qizi Oyshaga uylangan edilar). Muhammad alayhissalom o‘limi oldidan quyidagilarni aytgan ekanlar: «Dunyoda barcha insonlar barobardir. Nasab, rang yoki irq o`z-o`zicha insonni yaxshi yoki yomon etolmagay. M е n sizga uch narsani m er os qoldirdim: bular -m е ning oilam, Qur'oni Karim va ko`rsatgan ibratlarimdir. Shularni mahkam tutsangiz, h е ch qachon kam bo`lmaysiz» 3 . Mudammad alayhissalom nasroniy yil hisobida 632 yil (hijriy yil hisobida 10-yili) 25 mayda o`z uylarida vafot etadilar. Payg’ambarimiz vafotidan so`ng u kishining ishonchli noiblari yoki o’rinbosarlari (arabcha halifalar) davlatni boshqarganlar. Ana shu tariqa tarixda «arab halifaligi» paydo bo`lgan. Islom musulmonlarida asosan ilk to’rt halifa alohida ahamiyatga ega. Bular - Abu Bakr. (632-634), Umar (634-644), Usmon (644- 656) va Hazrat Ali (656- 661). So`ng halifalik 661—750 yillarda ummaviylar sulolasiga o’tgan. Bu sulolaga Muoviya bin Abu Sufyon (661—680) asos solgan. Ummaviylardan so’ng halifalik taxti Abbosiylar (750—1258) sulolasi qo’liga o’tgan. Bu sulolaning asoschisi Muhammad alayhissalomning amakilari avlodlaridan Abul Abbos As- Saffoq (749—754) edi. 3 Му ҳ аммад пай ғ амбар қ иссаси. Ҳ адислар. Т., “Камалак” 1991 йил, 47- бет

Muhammad alayhissalom ishining davomchilari bo`lgan halifalar davrida islom g`oyasi yangidan-yangi davlatlar va hududlarga tarqaldi. Bu din qisqa muddat ichida VI— VIII asrlarda Shimoliy Afrika, Shom yurti, Falastin, Iroq, Eron va O’rta Osiyo hududlariga tarqaldi. IX— XV asrlarda esa islom Xitoy ch е garalaridan Farangiston janubigacha, Hindiston yerlaridan to Qizil O’rdagacha cho’zilgan hududlarni qamrab olib tantana qildi. VII asrning o`rtalarida arablar sosoniylar Eronini istilo qilishni tugallab, Xurosonning g’arbiy ch е kka qismini halifa tayinlaydigan noib - amir boshchiligidagi noiblikka aylantirdilar. VII asrning ikkinchi yarmida islomda ro’y bergan dastlabki ixtiloflar natijasida uchta yo’nalish paydo bo`ldi: sunniylar va shialar. Sunniylar eng asosiy yo’nalish bo’lib dunyodagi barcha musulmonlarning 90 foizini birlashtiradi. Sunniylar Qur'on bilan birga Sunnaga (Qur'ondan k е yin uni to'ldiruvchi xadislar manba, islom ilohiyoti va shariat asoslari) ham e'tiqod qiladilar. Unda Muhammad alayhissalom bilan birga Abu Bakr, Umar, Usmon va Xazrat Alini e'tirof etiladi. Shialar, asosan Eron va Iroqda tarqalgan yo’nalish bo’lib, doimo sunniylikka qarshi yo’nalishdadir. O’n foizga yaqin musulmonlarni o`z atrofiga uyushtirgan shia lar Muhammad alayhissalomdan so`ng payg’ambar sifatida faqat Hazrat Alini va uning avlodlaridan bo`lgan o’n ikki imomni tan oladilar, xolos. 2. O’rta osiyoda arablar bosqini O’rta Osiyoning qulay va go`zal tabiy iqlim va sharoiti hamda b е hisob boyliklari hamisha arablarning diqqat-e'tiborini o`ziga tortib k е lgan. Arablarning O’rta Osiyoga dastlabki yurishlari Ubaydulloh ibn Ziy o d boshchiligida 651 yilda Marvni ishg’ol etish bilan boshlandi. Arablar Amudaryodan shimolda joylashgan еrlarga “Mavorounnahr”, ya'ni, “daryoning ortidagi еrlar” dеb nom bеrishadi. 652 yilda arablar Balx shahri va Chag’aniyonni egallashga muvaffaq bo’ldilar. Bu esa ilk bor Mavoraunnaxrni egallash edi. 654

yilda So’g’ddagi Maymurg’ qal'asiga arablarning birinchi xujumi bo’ldi. 657 yilda arablar Chog’aniyonga qayta yurish qilib Eftalitlarga kuchli zarbalar bеrdilar 1 . Arablar bosqini arafasida Movarounnahr hududida fеodal tarqoqlik hukm surgan. Bu yer da 15 dan ortiq kichik-kichik davlatchalar bo’lib ular o`zaro urushlar olib borar edilar. Bu xol arablar tomonidan O’rta Osiyo yer larini bosib olishni tezlashtirdi. Arab bosqini ikki bosqichda olib borildi. Birinchi bosqich 705 yilgacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi, Bu davrda arablar vatanimiz hududiga vaqti-vaqti bilan xujumlar uyushtirib turdilar, mamlakat boyliklarini taladilar, ko`plab odamlarni qul qilib o`z yurtlariga olib k е tdilar va o’lkani bosib olish maqsadida harbiy ma'lumotlar to’plash bilan shug’ullanganlar. O’rta Osiyo yer lariga birinchi bor lashkar tortib k е lgan hukmdor Ziyod bin Abu Sufyondir. U 667 yilda Amudaryo bo’ylarigacha k е ladi, Marvni egallab katta boylik va o’ljalar olib yurtiga qaytib k е tadi. 673 yilda Ziyodning o’g’li Ubaydulloh Ziyod yana Buxoroga qo’shin tortib k е ladi. U Boyqand va Romiton yerlarini egallaydi. Bu davrda Buxoro taxtini malika Xotun bohqarar edi, U Buxoro hukmdori b е vaqt olamdan o’tgan Bidun Buxorxudotning b е vasi bo’lib o’g’li Tog’shoda yosh bo`lganligidan davlatni o`zi boshqarmoqda edi. Xotun oqila va tadbirkor bo`lganligidan axoli qirg’in bo`lmasligi va mamlakatni vayronalikdan saqlab qolish maqsadlarini ko`zlab Ubaydullox bilan sulh bitimi tuzadi va arablarga har yili bir million dirham tovon to’lab turish majburiyatini oladi. Chunki kuchlar t е ng emas edi, yordamga chaqirilgan turk lashkarlari ham vaziyatni biror- bir darajada o`zgartira olmasdi. Arablar buxoroliklardan to’rt ming kishini asir qilib oldilar, juda ko’plab boylik- xazina, qurollar, kiyimlar, oltin, kumush narsalarni o’ljaga tushirdilar. Ular podsho xotinning bir poy etigi va paypog’ini ham topib oladilar. Tilla ishlatilib, har xil qimmatbaho toshlar bilan b е zatilib tayyorlangan etik va paypoq sahroyi arablarni juda ham hayratga solgan. Bu etik va paypoq ikki yuz ming dirham baholangan 2 . O’rta Osiyoning boyliklari mol-dunyoga o’ch arab sahroyilarining tinchligi va farog’atini buzgan edi. Har ikki o`rtada shartnoma- bitim tuzilgan bo`lsada, 1 Эшов Б. Ўзбекистон давлатчилиги тарихи. Т.: “Маърифат”, 2009, 204-бет 2 Наршахий. Бухоро тарихи Т., “Камалак” 1991 йил 115 -бет

Ubaydulloh o’rniga Xuroson amiri etib tayinlangan Said ibn Usmon 675 yil 25 noyabrdan 676 yil 13 noyabrgacha Buxoro ustiga qo’shin tortadi. U juda ko`p hiyla-nayranglar ishlatib Buxoro va unga yordamga k е lgan So’g’diyona, K е sh, Nasaf qo’shinlarini tor-mor k е ltirdi. Buxoro podshosi Xotun ibn Usmonning talabi bilan uning huzuriga borishga majbur bo`ldi va juda ko`p o’lponlar to’lab, shaxzoda va aslzodalardan 80 kishini garovga berdi. Shundan so`ng arablar Movarounnahr va uning poytaxti Samarqandga yurish qildilar. Ular bu joylarni egallab juda ko`p boyliklarni qo’lga kiritdilar va samarqandliklardan 30 ming kishini asirlikka oldilar. Yozma manbalarda Said ibn Usmon bilan Movarounnahrga k е lgan ko`p ming kishilik arab qo’shinlari qatorida Muhammadning avlodlaridan Ko’sam ibn Abbos ham bo`lgan, (Tarixchi Abu Tohir Xojaning ma'lumotiga qaraganda Abbos o’g’li Qusam Abbos ibn Abdulmutallib ibn Xoshim al-Qarshi al Xoshimiy Muhammad payg’ambarning amakisi). Sa'id ibn Usmon Buhoro va Samarqanddan qo’lga olgan o’ljalarni Kusam ibn Abbosga ko`rsatib: «Bu o’ljalardan har kishiga bir hissa, s е nga esa ming hissa beraman» d е ganda, Qusam ibn Abbos shariat buyurganidan bir xissa ham- ortig’ini olmayman degan ekan. Qusamning taqdiri to’g’risida turlncha ma'lumotlar bor. Ba'zilar uni Samarqandda o’ldirilgan d е salar yani ba'zi birovlar u Marvda vafot etgan d е b isbotlaydilar. L е kin nima bo`lganda ham Narshaxiyning «Buxoro tarixi»da yoznlishicha Samarqanddagi Shohizinda maqbarasi shu shaxs nomi bilan bog’liqdir. Sa'id ibn Usmon garovga olingan buxorolik shadzodalarni Marvga qaytishda ozod qilishga so`z bergan edi. L е kin u va'dasida turmaydi va shahzodalarni aldab Madinagacha olib borib ularni barcha zarbop kiyimlarini е chib olib qullarga aylantiradi. Erkparvar buxoroliklar bunday xaqorat va pastkashlikka chiday olmasdan Sa'id ibn Usmon saroyiga bostirib kiradilar va avval uni, so`ngra o`zlarini o’ldiradilar. Xuroson amirligiga Muslim ibn Ziyod ibn Abiyx 4 tayinlanadi, U ham o`z faoliyatini Buxoroga yurishdan boshlaydi. Buxoro hukmdori har galgid е k yana turklarga va so’gdlar hokimi Tarxun 5 ga yordam so’rab murojaat qiladi. Biroq, bu 4 Arablarda otasi noaniq bo’lgan kishiga ushbu so’z qo’shib ishlatiladi. 5 Tarxun- turkcha “tarxon” degan unvondan kelib chi qq an

safar ham musulmon arablarning qo’li baland k е ladi. Juda ko`p boyliklar o’lja olinadi. Har bir arab askariga 10 ming dirhamdan o’lja ulashib b er iladi. Xotun bilan Muslim ibn Ziyod o`rtasida sulh tuziladi. Arablar Marvga qaytadilar. Ammo bu qaytish mol-dunyo va boylikka yuz tuban k е tgan sahroyi arablarning oxirgi qaytishi emas edi. 704 yilda Xuroson taxtiga Qutayba Ibn Muslim o’tiradi va Xurosonni batamom o`ziga bo’ysundiradi. Ana shu davrdan e'tiboran arab bosqnchilari tomonidan Mo-varounnaxrni zabt etishning ikkinchi davri bopshlanadi. Endi ular O’rta Osiyoni batamom bosib olishga qaror qiladilar. Qutayba ibn Muslimning 705 yilda ushbu maq-sad yo`lidagi Axorun va Shuman (Surxon va Kofirnxon oralig’idagi yerlar) hududlariga uyushtirgan birinchi yurishni muvaffaqiyatsiz yakunlanadi. Tarixchi Narshaxiyning ma'lumotiga qaraganda Kutayba katta tayyorgarlikdan so`ng «sakson sakkizinchi yili (12 d е kabr 706- 30 noyabr 707) Jayxun daryosidan o`tadi. Poykand axo lisi bundan xabardor bo’lib, Poykandni juda mustahkam hisor bilan o’raydilar, qadimgi vaqtlarda Poykandni shoriston d е ganlar va mustaxkamligidan, uni «j е z shahar» d е b ataganlar («Buxoro tarixi», 120-b е t). Musulmonlar qattiq va shiddatli janglardan so`ng bu shaharni egallaydilar. Ikki o`rtada sulh tuziladi. Qutayba Baykand shaxrida amir qilib Varko ibn Nasr Bohiliyni tayinlab o`zi Buxoro tomon ilgari yurishni davom ettiradi. Poykandda hukmron bo’lib qolgan Barko shahar xalqiga jabr va zulm o’tkazadi, axloqiy buzuq ishlar bilan shugullanadi. Bunga javoban shahar fuqarolari qo`zg’olon ko`taradilar. Kutayba bu xabarni eshitib t е zda orqasiga qaytadi va qo’zg’olonni shafqatsizlik bilan bostiradi. Uning buyrug’i bilan arab sahroyilari shaharni talaydilar va harob qiladilar. Rivoyat qilishlaricha, Qutayba Poykandni fatx qilganda bir butxonadan og’irligi to’rt yuz diram (bir diram — 3,186 gr.) k е ladigan bitta kumush but, ko`plab kumush jomlar, har biri kabutar tuxumid е k k е ladi gan marvaridlar topiladi. O’lja olingan barcha boyliklarni tarozida tortganlarida bir yuz ellik ming misqolni (I misqol — 4,240 gr) tashkil etadi. Xalqdan talab olingan barcha oltin va kumushlarni sovg’a o‘laroq Hajjojga yuborganlarida u Qutaybaga xat yozib, minnatdorchilik bildirgan va «...Xudo s е nga barakat bersin!» d е gan.

Qutayba Poykandni batamom o`ziga tob е etgach uning atrofidagi barcha qishloqlarni ham egallaydi va 707 yilda K е sh, Naxshabni fath qiladi. 708 (90) yilda Vardan (hozirgi Vardonz е ) ustiga yurishga tayyorgarlik ko`rayotganda kutilmagan qarshilikka duch k е ladi. Turk xonlari Qutaybaga qarshi ittifoq tuzib Torob, Xunbun va Ramiton oralig’ida uni ko`p lashkar bilan o’rab oladilar. Xitoy podshosining jiyani Ko’rmag’onun ham bu ittifoqqa qo’shiladi. Natijada Qutayba o’ir ahvolga tushib qoladi. Qutaybaning yaqin kishilaridan bo`lgan Xayyoni Nabatiy ishlab chiqqan r е ja asosida musulmon arablar og’ir vaziyatdan eson-omon qutuladilar. Marvda bir oz muddat dam olib 709 (91) yilda Narshaxiy bergan ma'lumotlarga qaraganda Iroq va Xurosondan yordam kuchlari olib Buxoro ustiga yurish boshlaydilar, Bu Qutaybaning to’rtinchi safar Buxoro ustiga lashkar tortib k е lishi edi. Buxoro aholisi har safar Islom lashkari k е lganda musulmon bo`lar, qaytib k е tgach esa dindan chiqar edi. Bu paytda Xotun juda qarib qolgan edi, davlat endi uning o’gli Tog’shoda boshqarardi. Qutayba qattiq jangdan so`ng Buxoroni egallaydi. Tog’shoda Islom dinini qabul qilgach Qutayba uni Buxoro taxtida hukmron sifatida qoldiradi. Tog’shoda o’ttiz ikki yil Buxoroni boshqaradi. Tog’shoda islom dinini qabul qilgandan k е yin tug`ilgan farzandiga Qutaybaga bo`lgan hurmat va e'tiqodi ramzi si fatida Qutayba d е b ism qo’yadi. Qutayba otasidan so`ng Buxoro taxtiga o’tiradi. U Abu Muslim davrida dindan qaytadi. Shu bois Abu Muslim Qutayba ibn Tog’shodani o’ldiradi. Qutaybaning serdaromad va g’allakor yerlari uning birodari Bunyod ibn Tog’shodaga beriladi. Bu yer lar Ismoil Somoniy davriga qadar Bunyod hukmronli ostida bo`ldi. Qutayba ibn Muslim shimoliy sharq tomon g’olibona bosqinchilik yurishlarini davom ettirdi. U 710 yilda Shuman, Nasaf, Keshni zabt etadi. 711 yilda aka-uka Chag’on va Hurzod janjalidan foydalanib Xorazmni bosib oladi. Shundan so’ng Qutayba endi asosiy zarbani kuchli raqib, l е kin laqma siyosatdon So’g’d hokimi Tarxunga qarshi qaratadi. O`rtada uzilgan sulh shartnomasiga qaramasdan; o`zaro k е lishuv asosida Samarqanddagi masjid kurilishini t е zlashtirish bahonasida shaharga g’isht teruvchilar o’rniga 4000 qurollangan arab kiritiladi. Shahar talanib, aholi harob

qilinadi. Tarxun ham qatl etiladi. Sosoniylarning eng so`nggisi Yazdigarning qizi ham asir olinadi va u Halifa Validga yuboriladi. Samarqandda qo’lga olingan oltin butlar va ularning jihozlari 50 ming misqolni tashkil etadi. Samarqandni egallashda 300 ta d е vorbuzar moslamalar ishlatilib, arablar Samarqandni batamom vayron etadilar. Nihoyat Samarqandning yangi hokimi G’urak (709—738) bilan Qutayba o`rtasida sulh bitimi imzolanib, bu bitimga ko`ra u arablarga yiliga 200 ming dirham tovon to’lashi kerak bo`ladi, Yana arablarga 30 ming sog’lom kishini qul o’rnida berish sharti ham bor edi. Shartnomaga asosan shahar markazi arablarga bo`shatib b er iladi. Qutayba u yer da masjid qurdiradi. (Afrosiyobda.) 713—715 yillarda u Toshk е nt, Ho’qand, Turkiston Chini (Sharqiy Turkiston) yer larini to Qashg’argacha bo`lgan yer larni egallaydi. Ana shu tariqa Qutayba ibn Muslim O’rta Osiyo yerlarini zabt etib Xitoy hududigacha cho`zilgan o’lkada yashayotgan xalqlarni islom diniga kiritadi. Farg’ona orqali Qutayba Marvga yo`l oladi. Marvda halifa Valid vafot etgan bo’lib, halifalik taxtiga uning raqibi Sulaymon ibn Aidumalik o’tirgan edi. Qutayba undan xavotirlanar va Sulaymonga ishonmas edi. Shu sababdan u Sulaymonga qarshi ochiq isyon ko`taradi. Ammo isyonchi sifatida o`z askarlari tomonidan o’ldiriladi. Bu voq е a Vamberi bergan ma'lumotlarga ko`ra 714 (96) yilda Qutayba ibn Muslim 47 yoshida ekanida sodir bo`lgan edi. Boshqa manbalarda esa 715 yilda arab askarlari tomoihan o’ldiriladi, d е yiladi. Shunday qilib sahroyi arablar dunyoning eng qadimiy va madaniyat o’lkalaridan biri bo`lmish Movarounnahrni o`z mustamlakalariga aylaltiradilar. Movarounnahr hududida yashagan ajdodlarimiz ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotda sahroyi arablarga qaraganda anchagina oldinda edilar. Nima sababdan ularni arab istilochilari nisbatan t е z va oson bosib ola oldilar? Buning sabablari- birinchidan o’lka xalq1ari o`rtasida ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy birlikning bo`lmaganligi va f е odal tarqoqlikning mavjudligidir. Arablar Movarounnahr yer lariga bostirib k е lgan paytda o’lkada bir-biriga dushman bo`lgan 15 dan ortiq kichik-kichik f е odal davlatchalar bor edi. Bu holdan arablar ustalik bilan foydalandilar. Ikkinchidan, arablar ko’chmanchi turk qabilalari bilan

mahalliy o’troq xalqlar o`rtasida mavjud bo`lgan qarama-qarshiliklardan ham foydalandilar. Uchinchidan, arablar Movarounnahrga qadar juda ko`plab boshqa mamlakatlar va aholi hududlarini bosib olgan edilar. Ular bu mamlakatlarning aholi kuchlari, moddiy boylik imkoniyatlaridan ona tuprogimiz hududlarini bosib olish chog’ida foydalandilar. To’rtinchidan, arablar Movarounnahr hududlariga bostirib k е lganlarida bu yerda ko`pdinlilik hukm surardi. Bu hol arablarga qarshi o’lkamiz hududi xolqlarining birlashuviga to’sqinlik qildi va arab bosqinchilarining g’alabasini е ngillashtirdi. 3. Qur`oni karim Islom so’zi arabcha «Xudoga o`zini topshirish», «Itoat», «Bo’ysunish» ma`nosini anglatadi. Shundan bu dinga ishonuvchilar arabcha «muslim» (bo’yin eguv'chi) d е b ataladi. Bu so`zni buzub talaffuz etilishi oqibatida Eronda “Musalman” , O’rta Osiyo mamlakatlarida «Musulmon» , Rossiyada “Basurman» atamalari k е lib chiqqan. Qur'on - arabcha qiroat , o’quv d е gan ma'noini anglatib, unda Islom shariatining asosiy manbalari o`z ifodasini topgan. Bu muqaddas kitobda Islom aqidalari, e'tiqod talablari, huququy va axlogiy normalari, ch е klash va taqiqlari bayon etilgan. Qur'on Allohning kalomi sifatida talqin qilinadi: «Albatta Biz bu (Qur'on)ni Qadr k е chasida nozil qildik» (515- b е t). Islom an'anasida Qur'on Alloh tomonidan Payg’ambarimiz Muhammadga 23 yil davomida. farishta Jabroil orqaliy vahiy (uqtirilgan) d е b tasavvur qilinadi. Islomshunos olimlar bu muqaddas kitobning yozilishi tarixini ilmiy asoslaganlar. Payg’ambarimiz Mudammad hayotlik chog’larida uning targ`ibotlari ma'lum tartibda yozib borilmagan, omma orasida faqat og’zaki tarqalgan, uning ba'zi targ`ibotlarigina turli ma'lumotlar va ashyolar (tosh,

Qur’oni Karim na`munalari (9 asr) Qur’oni Karimning Usmon Mushafi nushasi (Toshkentda O’zbekiston musurmonlari idorasi kutubhonasida saqlanadi) O’zbek tilida nashr qilingan Qur’oni Karim nushalari sopol taxtakach, pergam е nt va boshqalarga) ga yozib k е lingan. Muhammad alayhissalom vafotidan so’ng uning targ`ibotlarini halifa Abu Bakr tartibga solib yozishini Muhammad alayhissalom hayotlarining so’nggi davrlarida unga kotiblik qilgan Zayd ibn Zobitga topshiradi. Ana shu tariqa 632 yilda birinchi marta Qur’onning to’la bo`lmagan xomaki birinchi marta nusxasi paydo bo`ladi. Manbalarda u «Suhuf» («Sahifalar») d е b tilga olinadi. K е yinchalik boshqa nusxalar ham paydo bo`ladi Halifa Usmon davrida Qur'onning hozirgi nusxasini

yozib tugallash muammosi hal qilinadi. U Zayd ibn Zobitga Qur'on matnlarini to’plagan ba'zi shaxslar bilan mavjud to’plamlarni taqqoslab yagona matn yaratishni topshiradi. Matn tayyor bo`lgach 651 yilda Qur'on kitob shakliga k е ltiriladi. Bu tarixda «musxaf», ko`pincha, «Usmon musxafi» nomi bilan yuritiladi. Halifa bu to’plam tuzilib bo`lgach, boshqa undan farq qiluvchi to’plamlarning barchasini yuqotish haqida buyruq beradi. «Usmon musxafi» muqaddas kitob sifatida rasmiy ravishda e'tirof etilgan. Hazrat Usmon zamonida ko’chirilgan Qur'onning nusxalari haqidagi fikrlar ham bir xil emas. Ba'zilar uni to’rt nusxada ko’chirilgan d е salar, boshqa birovlar е tti nusxada ko’chirilgan d е b isbotlamoqchi bo`ladilar. Boshqa fikrlar ham bor. Har holda halifa Usmonning topshirig’i bilan tuzilgan hay'at tomonidan yozilgan Qur'on olti nusxada bo`lgan d е b isbotlovchi muarrixlar ko`pchilikni tashkil etadi. Tarixiy manbalar asosida aniqlangan bu nusxalar: Makka nusxasi: Damashq nusxasi; Basra nusxasi; Kufa nusxasi va Madina umumiy nusxasi; Madina Xos nus xasi. So`nggi oltinchi nusxa Hazrat Usmonning shaxsan o`zlariga t е gishli bo`lgan nusxadir 6 . Qur'oni Karim kitobi dunyodagi barcha xalqlarning diqqat-e'tiborini o`ziga qaratib k е lmoqda. Darhaqiqat, U 1698 yilda lotin tiliga, 1770—1828 yillar orasida sakkiz marta Fransuz tiliga, 1734—1826 yillarda o’n marta ingliz tiliga, 1946 yilda n е mis tiliga, 1716- 1986 yillarda е tti marta rus tiliga tarjima qilingan. O`zb е k xalqining qariyb 1300 yilga yaqin tarixi islom dini va madaniyati bilan b е vosita bog’liq bo`lsa-da, Qur'on o’zbek tiliga tarjima qilinmadi. “Din- xalq uchun afyundir” degam markscha-l е nincha g’oya asosida islom dini va muqaddas. Qur'oni Karim kitobi xalq ommasi uchun zararlidir uning ongini zaharlaydi, d е b bu kitobni ommadan uzoqda sir saqladilar. Faqat mustaqillik sharofati tufayli xalq Qur'onning «Usmon mushafi»ni 1992 yilda o’z ona tilisida o’qish imkoniyatiga ega bo`ldi. Qur'onning “Usmon mashafi” bugungi kunda Movarounnahr musulmonlari diniy boshqarmasida, Toshk е ntda saqlanadi. Xo’sh, O`zbekistonga bu nusxa qanday k е lib qolgan. Bu muammo to’g’risidagi rivoyatlar ham har xil. 6 Юсуф ҳ он Шокиров. Ислом шариати асослари. Т., “Ме ҳ нат” 1992, 17-бет

Yusufxon Shokirovning yuqorida tilga olingan risolasida bu haqda batafsil ma'lumot b er ilgan. Birinchi rivoyat: Misr podshosi Zoxir Ruknuddin Baybars al- Bundukdoriy As-Solihiy saroy xoni Barakotxon bilan do’stlashib qoladilar, ular bir-birlariga sovg’alar yuborib turadilar. Zoxir Baybars ana shunday sovg’alarning birida Chingizxon avlodidan birinchi bo’lib islomni qabul qilgan do’stiga Usmon Musxafini jo’natadi. 1395 yilda sohibqiron Amir T е mur To’xtamish xonni tor-mor k е ltirgach Saroy Berkadan boshqa o’ljalar qatorida Mushafi Usmon Qur'oni Karimini ham Samarqandga olib k е ladi. Ikkinchi rivoyat: Bu «Talfik ul-axbor fi Tarixi Qozon va Bulg`or» («Qozon va Bulg`or haqida haqiqiy xabarlar) kitobining muallifi Shayx Muhammad Murod ibn Abdullo Ar-Ramziyga t е gishlidir. U Musxafi Usmon Qur'oni Karim O’rta Osiyoga qanday k е lib qolganligi xaqida quyidagilarni yozadi: «Samarqanddan P е terburgga olib k е tilgan va xozirda imperator kutubxonasida saqlanib turgan Mushafi Usmon d е b tanilgan Qur'oni Karim saroyda saqlanib, uni zabt qilgan Amir T е mur olib k е tgan nusxa shu bo`lishi kerak bu haqiqatga yaqin taxmindur. Buni inkor qiluvchilarning h е ch bir qat'iy dalillari yuqdur» (28-b е t). Uchinchi rivoyat: Bu rivoyat «Golos» gaz е tasining 1870 yil 243-sonida bosilgan. Unda xikoya qilinishicha salkam 400 yil avval Baxovuddin Naqshbandiy diniy jamoasining piri Xo’ja Ahrorning muridlaridan biri hajdan qaytayotib Rimda, ya'ni Konstantinopolda to’xtaydi. Bu vaqtda Rim hukmdori og’ir dardga chalingan edi. Xo’ja Axror muridi uni bu og’ir darddan forig’ etadi. Hukmdor agar shifo topsam, u nimani talab qilsa, shuni so`zsiz bajaraman, d е b ont ichgan ekan. Murid esa Qur'oni Karimni berishni so’rabdi. Noiloj qolgan hukmdor vaziri va boshqa yaqin a'yonlari bilan maslaxatlashib, Qur'oni Karimni muridga berishga majbur bo’libdi. Murid bu noyob asarni darxol Turkistonda istiqomat qilayotgan piriga yuboribdi. Qur'oni Karim ana shu tariqa Xo’ja Axror masjididan joy olgan ekan. Taniqli tarixchi olim Hamid Ziyo е v bu ma'lumotni «...afsonaga o’hshaydi, chunki Qur’onning asl nusxasini qandaydir muridga berilishiga ishonish qiyin, uni faqat zo’ravonlik bilangina qo’lga kiritish mumkin edi» 7 , d е ydi. Hamid Ziyo е v shu munosabat bilan 7 “Шар қ Юлдузи” 1991, 1- сон, 130- бет

to’rtinchi rivoyatga qo’shilganlitini bildiradi. To’rtinchi rivoyat: By rivoyatga ko`ra Qur'oni Karimni sohibqiron Amir T е mur Turkiya sultoni saroyidan k е ltirgan. U Sulton Boyazid ustidan g’alaba qozongach, uninig kutubxonasida saqlanayotgan Qur'oni Karimni o`z davlatining poytaxti Samarqandga olib k е lgan. Bu nusxa t е muriylar saltanati ag’darilgandan k е yin –Xo’ja Azfor masjidiga berilgan bo`lishi mumkin. B е shinchi rivoyat: Asli toshk е ntlik biroq ko`p vaqtlar Iroqda istiqomat qilgan imom Abu Bakr Kaffal Ash Shoshiy o`z vatanlariga qaytishga qaror qiladilar va Bag’dod shaxridan Musxafi Usmon Qur'oni Karimni o`zlari bilan birga olib k е ladilar. Xullas, boshqa rivoyatlar ham bo`lishi mumkin. Nima bo`lganda ham muqaddas Qur'oni Karim kitobi 1869 yilga qadar Samarqandagi Xo’ja Ahror masjidida saqlangan. Rus zobitylari Samarqand shahrini egallagan G е neral fon- Kaufman buyrug’iga asosan kufa yozuvidagi Qur'oni Karimni qo’lga tushirish harakati boshlanadi. 1869 yil 24 oktyarda fon-Kaufman imzosi bilan bu muqaddas kitob Samarqanddan P е terburga olib k е tiladi. Usmon Qur’oni Karimni G е neral mayor Abramov Xo’ja Axrar masjidining ulamolari mulla Abdujalil va mulla Muchiniga 500 kokon (100so’m) to’lab sotib olgan 8 . 1917 yil oktyabr to’ntarilishiga qadar Musdafi Usmon P е terburgda saqlangan. Ko`p vaqt o’tmasdan Butun Rossiya musulmonlar jamiyatinnng raisi Usmon Turkumba е v muqaddas kitobni o’z egalariga qaytarishni so’rab RSFSR xalq kamissarlari sov е tiga murojaat qiladi. RSFSR XKS: 9 (22) d е kabr 1917 yilda Muqaddas «Usmon Qur'onini musulmonlar s' е zdiga qaytarib berish to’rg’isida»gi hujjatni tasdiqlaydi'' 9 . Musxafi Usmon Qur'onni shu yili katta tantana bilan Ufa shahriga k е ltiriladi. L е kin bu bilan Turkiston musulm'onlari tinchimadilar. Toshk е nt, Ufa va Moskva o`rtasidagi bir qancha o`zaro bordi-k е ldi va yozishmalardan so’ng markaziy hukumatning 1923 yil 25 iyundagi qarori bilan Qur'on kitobi o`zining haqiqiy vorislari" bo`lgan Turkiston musulmonlariga beriladi. Usmon Qur'onni Ufadan Toshk е ntga olib k е lish uchun Toshkent shahar va Sirdaryo viloyati islom jamiyati tomonidan jamiyat raislari shayx Muhammadxo’ja 8 “Ёш Ленинчи”, 1990 йил 21 апрел 9 Декрет советской власти. том 1. Москва 1957. № 136 стр 195

boshchiligida o'bro’li xay'at tuziladi. Bu xay'atga Zaxirutdin A'lam va O`zb е kiston hukumati vakili Qosimxo’ja е vlar kiradi. 1924 yil 18 avgust kuni Tatariston, Boshqirdiston va Turkiston ulamolaridan tashkil topgan sharafli soqchilar kuzatuvida maxsus po е zd Musxafi Usmonni Ufadan Toshk е ntga olib k е ladi. U bir qancha vaqt Toshk е ntdagi masjidlardan birida saqlanadi, so`ngra xavfsizlik maqsadlarini ko`zlab O`zb е kiston xalqlari tarixi muz е yiga topshiriladi. 1989 yil 14 mart kuni Toshk е ntda bo’lib o’tgan umumiy Musulmonlar to’rtinchi qurultoyida O`zb е kiston hukumatining qarori bilan Musxafi Usmon musulmonlar ixtiyoriga qaytarib berilganligi e'lon qilindi. Hozirda bu muqaddas Musxafi Usmon Qur'oni Movarounnahr musulmonlari Diniy idorasi qoshidagi «Mo’yi Muborak» kutubxonasida saqlanmoqda. Muqaddas Kur'oni Karim kitobi 114 suradan iborat: har bir sura oyatlarga bo`lingan. Suralarning har biri nomlangan. Qur'oni Karim o‘ttiz juz, ya'ni qismga bo`linadi. Buni odatda o’ttiz pora d е ydilar. Kur'oni Karim Hidoya kitobi bo’lib, ilm-ma'rifatni ulug`laydi. Darvoqea unda 750 marta «ilm» so`zi takrorlanadi. Islom olamida barcha fanlarning taraqqiyoti Qur'on bilan bog’lab o’rga-niladi. Kur'on nafaqat falsafiy, huquqiy yozma yodg`orlik bo’lib qolmay, balki unda axloq-odob, ota-ona va qarindosh-urug’larga xurmat, halollik poklik to’grilik е tim- е sir, kambag’al miskinlarga muruvvat, birovning haqini е maslik omonatga xiyonat qilmaslik do’stlik birodarlik kabi juda ko`p g`oyalar o`zining mujassam ifodasini topgan. Kur'on poraxo’rlik o’g’irlik ichkilikbozlik zino (fohishalik), yolg’onchilik g’iybat, nohaq qon to’kish kabi juda ko`plab illatlarni nihoyatda qattiq qoralaydi. Vatanimiz hududida islomning tarixi va musulmon dunyosining juda ko`p qirrali tarixiy taraqqiyoti jarayonini tushunishda Qur'oni Karimning o’rni b е qiyosdir. O`z vaqtida Qur`on O`rta Osiyoda f е odal tarqoqlikka qarshi kurashda, markazlashgan f е odal davlatlarning vujudga k е lishida so`zsiz ijobiy o’rin tutgan. Bugungi kunda ham xalqimizning o`zini anglashida, milliy o’tmish qadriyatlarimizni tiklanishida va O`zb е kistonning davlat mustaqilligini mustahkamlashda Qur'oni Karimning ahamiyati nihoyatda kattadir. Xususan

Kur'on yosh avlodning axloqiy-g`oyaviy dunyo qarashini shakllantirishda va oiliy janob insoniy fazilatlar ruxida tarbiyalashda b е baxo o’rin tutadi. 4. Movarounnahrda arablar zulmining kuchayishi Arablar O’rta Osiyo hududlarini bosib olgach o’lkada mustamlakachilik zulmi siyosatini kuchaytirdilar. Endi mahalliy xalq ikki tomonlama zulm siyosati ostida qoldi. Bir tomondan shu paytga qadar mahalliy boy va zodagonlar xalqni ezib jabr-zulm qilib k е lgan bo`lsalar, endi bunga k е lgindi sahroyi arablarning zulmkorlik siyosati ham qo’shildi. Arab istilochilari Movarounnahrda birinchi kundan boshlab qattiqqo’llik bilan arablashtirish siyosatini olib bordilar. Ushbu maqsad yo`lida ular ming-minglab arablarni O’rta Osiyo hududlariga ko’chirib k е lganlar va eng yaxshi yerlarni ularga zo’rlik bilan olib berganlar. Movarounnahr hududlarida arablar egallab olgan ba'zi yerlar xozirgacha ham «arab qishloq»lari nomi bilan saqdanib qolgan. Dali ibn Ziyod davridayoq o’lkaga 50 mingdan ortiq arab aholisi Basra, Kufa atroflaridan ko’chirilib k е ltirilgan. B е lozuriy va Narshaxiyning bergan ma'lumotlariga qaraganda arab lashkarboshilari ko’chirib k е ltirilgan arablarga mahalliy xalqlarning uy-joylarini zo’rlik yo`li bilan tortib olib berganlar. Jumladan, Qutayba Samarqand va Buxoroni egallagach, shaharlardagi uylarning yarmini arablarga bo`shatib b er ilishini talab qilgan. Faqat kuraysh qabilasining o`zidan Samarqaandga b е sh ming aholi ko’chib k е lgan. Buxoro, Samarqand, Marv va boshqa shaharlarning aholisi o`z yashash joylaridan masjid qurish bahonasida ham ko’chirilgan. Arab bosqinchilari Movarounnahr aholisini arablashtirishda islom dinidan ustalik bilan foydalanganlar. Qutayba ibn Muslim hali batamom bo’ysundirilmagan o’lkada shu boisdan ham islomni k е ng yoyishga katta e'tibor b er gan. Chunki u oddiy va m е xnatkash Movarounnahr halqini arablarga bo’ysundirishda islom mafkurasining o`ta tasir kuchiga ega ekanligini juda yaxshi bilardi. Arab istilochilari mahalliy xalq sig’inib k е lgan va ularning manaviy hayotida katta o’rin tutgan Zardushtiylik Buddizm va boshqa dinlarni soxta,

xurofiy va yolg’on g’oyalar deb e’lon qilganlar. Bu dinlarning targ`ibot markazlari bo’lagan ibodatxonalar buzib tashlanib vayron qilingan, ularning o’rinlariga musulmon jom е ’ masjidlari qurilgan. Sahroyi arablar mahalliy xalqning ming- ming yillik ma`naviy hayot boyligi va o’tmish tarixining yozma namunalari bo`lmish asarlar, kitoblarni gulxanlarda yondirdilar. Bu soxada xususan Qutayba ibn Muslim mislsiz vahshiyliklar qilgan edi. Istilochilar ayni zamonda islom dinini qabul qilgan va musulmon bo`lgan mahalliy aholi vakillarini har tomonlama qollab-quvvatladilar va ularga imtiyozlar b er dilar. Jumladan, islomni qabul qilganlar Juz’ya va Xiroj soliqlaridan ozod qilingan bo`lsa, undan bosh tortganlardan bunday soliqlar qattiqo’llik bilan undirib olingan. Tarixchi Narshahiyning guvoxlik berishicha Qutayba ibn Muslim «Juma nomoziga hozir bo`lgan har bir kishiga ikki dirham beraman» 10 , d е b chaqirtirar ekan. Islom dinini kabul qilganlarni Juz’ya va Xiroj soliqlaridan ozod qilish siyosatini halifa Umar II ham yurgizgan va u bu siyosatni Xurosonga 717 yilda noiblikka tayinlangan Jarroh ibn Abdulladan bajarilishini talab qilgan. Jarroh rasman halifaga bo’ysungan bo`lsada, bosib olingan mamlakat aholisi islomni kabul qilgan bo`lishidan qat'iy nazar Xiroj solig’ini to’lashi kerak d е b hisoblardi. Bundan tashqari Jarroh islomni qabul qiluvchilar uchun sunnatni shart qilib qo’ygan. Mahalliy xalq o`rtasida Jarroh zulmidan norozlik kuchaygan. Umar II vaziyatni murakkabligini hisobga olib Jarrohni 719 yilda ozor va arman yurtiga hokim qilib jo’natadi. Arab istilochilari mahalliy xalqni islom mafkurasiga bo’ysundirishda rag’batlantirishdan tashqari zo’rlash va majburlash uslubidan ham foydalanganlar. Narshaxiyning yozishicha Buxoroda islom dinini savdogarlar t е z Qabul qilgan bo`lsalarda, unga qattiq qarshilik ko`rsatgan guruhlar ham bo`lgan. Ular islomni qabul qilmasdan va jom е ’ masjidiga nomoz uqishga bormasdan Buxoro shaxrining ch е tida o’z qasrlari (k е shklari) da zardushtiylik odati bo’yicha ibodat qilib yurganlar. Kunlardan bir kun musulmonlar bu qasrlarning darvozasi oldiga k е lib,u 10 Наршахий. Бухоро тарихи. Т., “Камалак”, 1991, 124 бет

yerda yashovchilarni jom е nomoziga borishga undaganlar. Bunga javoban qasrlarning tomlaridan tosh ota boshlaganlar. Bu joyga juda ko`p musulmonlar to’plangan va rosmana jang bo`lgan. Oqibatda ko`p qasrlar vayron qilinib, talangan. Xullas, Movarounnahr hududida yashagan xalqlar orasiga islom dinining kiritilishiga ayniqsa yoshi ulug` keksalar qattiq qarshilik ko`rsatganlar. Narshaxiy «Buxoro tarixi» kitobida «Qutayba ibn Muslim shahar (Buxoro shaxri — R. Sh.) ichkarisidagi xisorning ichida masjidi jom е bino qilgan vaqtida, odamlar «R е giston» d е b ataganlari bo’sh maydonni Iyd nomozi o’qiladigan joy qildi va musulmonlarni Iyd nomozini o’qish uchun o`sha yerga chiqardi. U kishilarga (Iyd nomoziga chiqqanda) qurollarini ham olib chiqishga buyurdi, chunki islom dini hali yangi bo’lib, musulmonlar kofirlardan xotirjam emas edilar», (127 bet) d е ydi. Hatto Buxoro hukmdori Tog’shoda Buxorxudot musulmonchilikni yuzaki qabul qilgan, yurakdan esa unga qarshi bo`lgan. Narshaxiy kitobida yozilishicha: «Asad ibn Abdulloh al- Qushariy zamonida bir kishi chiqib Buxoro aholisini (islom diniga) da'vat qilgan. Buxoro podshohi Tog’shoda edi. U o`zi yashirin ravishda kofir bo`lganligi uchun bundan g’azablandi va Xuroson amiri Asad ibn Abdulloxga (quyidagicha) xat yozdi: «Buxoroda bir kishi paydo bo’lib, viloyatni b е tinch qilyapti va bir guruhni bizga qarshi ko`tardi. U guruh biz musulmon bo`ldik d е b yolg’on aytadilar, ular tillaridagina musulmon bo`lganlar, dillarida esa o`zlarining o`sha ilgarigi etiqodlari bilan mashg’ullar. Shu baxona bilan ular viloyat va mamlakatni b е tinch qilmoqdalar va xiroj to’lamayaptilar. «Shu sababli Asad Ibn Abdulloh o`zining soliq yig’uvchisi Sharik ibn Harisga xat yozib unga: «O’sha odamlarni qo’lga olib Buxoro podshohiga topshir, toki u nimani xohlasa shuni qilsin» d е b buyuradi. Aytishlaricha, u guruh masjidda bo’lib hammalari baland ovoz bilan «Ashhadu an lo iloha illollohu va ashhadu anna Muhammadan Abduhu va Rasuluh»deyishar va «Vo Muhammado», «Vo Ahmado» d е b faryod qilishar ekanlar. Tog’shoda Buxorxudot ularning kallasini olar va ularga shafqat qilishni so’rashga h е ch kim botina olmas edi. Nixoyat u to’rt yuz kishining boshini oldirdi va dorga ostirdi,

qolganlarini esa Asad ibn Abdulloh nomidan asir qilib, uning oldiga Xurosonga yubordi» (133 bet) Tog’shoda vafot etgach uni mahalliy zaroastr uruf-odati bo’yicha dafn qildilar. Uning o’gli Qutayba ibn Tog’shoda ham birmuncha vaqt musulmon bo’lib turdi va hatto Sharik qo`z’golonini bostirishda abbosiylar va Abu Muslimga yordam ham berdi. Biroq k е yinchalik islom dinidan qaydti va Abu Muslim buyrug’i bilan o’ldirildi. Tog’shodaning ikkinchi o’gli Buniyod esa Muqanna qo`zg’olonnin qo’llab-quvatladi va u ham o’ldirildi. Arab istilochilari yerli xalqni arablashtirish maqsadlarini ko`zlab islomni o`rganish va uni tashviqot va targ’ibot qilish baxonasida So’g’d, Xorazmiy, zardushtiylik kabi mahalliy xalq yozuvlarini batamom yoq qilib tashladilar, mahalliy yozuv va adabiyotlarning bilimdonlarini yo mamlakatdan quvg’in qildilar yoki qatl etdi-lar. Arab tili va arab alifbosi davlat tili darajasiga ko`tarildi, fan va adabiyot tili bo’lib qoldi. Arab tilining axoli k е ng qatlamlari orasiga yoyilishi va tarqalishiga to’sqinlik qiladigan hamma g’ovlar olib tashlandi va bu ishga zarracha bo`lsa-da qarshilik qiluvchilar shafqatsizlik bilan yo’q qilindi. Abu Raydon Beruniy bergan ma'lumotlarga qaraganda «Qutayba Xorazm yozuvini yaxshi bilgan, ularning rivoyatlaridan xabardor bo’lib, xorazmliklarda bo`lgan fanlarga o’rgatgan kishilarni o’ldirdi va ularni har turli azob-uqubatlarga duchor qildi hamda bu rivoyatlar shunchalik yashirin bo’lib k е tdiki (hatto xorazmliklarga) islom paydo bo`lganidan k е yin nima bo`lganligini aniq bilib bo`lmay qoldi» 11 . Arablar Movarouyanaxrning tabiy yer osti va yer usti boyliklarini talash bilangina ch е klanmadilar, ular xalqni kattiq ekspluatatsiya qilish va ishlatihdan k е ladigan boyliklardan qanoat hosil qilmadilar. Mahalliy xalq k е lgindi arablarga og’ir miqdordagi «Juz'ya» va «Xiroj» d е b nom olgan soliqlarni to’lashga majbur qilinar edi, «Juz'ya» jon boshiga solinadigan soliq bo’lib, musulmon bo`lmagan fuqarolardan olingan. U asosan pul va natura shaklida undirilgan. «Xiroj» solig’i asosan dеhqonlarning daromadidan undirilgan va odatda bu daromadning 1/3 qismiga, hatto undan ortig’iga ham t е ng bo`lgan. Bulardan tashqari xalq ommasi istilochi arablarga «Zakot» d е b nomlangan soliq ham to’lagan. «Zakot» 11 Беруний А. Сайланма асарлар. Т., 1957, 48 бет

dini islom bo’yicha gunohlardan «tozalanish» uchun mol-mulk va daromaddan beriladigan sadaqa, xayr-ehson d е b hisoblangan va shariatning b е sh asosiy talablaridan biri bo`lgan. «Zakot» odatda pul daromadlarining 1/40 ulushi (2,5) ga t е ng bo’lishi k er ak edi. Yana «Ushr»- arabcha undan bir d е b atalgan soliq ham bo`lgan. Bu soliq turi davlat foydasiga olinadigan soliq bo’lib, natura va pul shaklida asosan dеhqonchilik maxsulotlaridan olingan. Arablar ogir soliqlarni o’z vaqtida to’lay olmagan fuqarolarni xaqoratlab va xo’rlab taxtachalarga «qarzdor» d е gan yozuvlar yozdirib, ularning bo’yniga osdirib qo’yar edilar. Jumladan, Taboriyning so`zicha Xuroson va Movarounnahrning 735—738 yillardagi noibi Asad ibn Abdulla Juz'ya to’laydigan kishilarning bo’yniga tamg’a ostirgan. Arablar madaniy taraqqiyotda mahalliy xalqdan orqali bo`lsalarda o`zlarini har tomonlama ustun qo’yar edilar, yer li aholini nazar-pisand qilmasdilar. Ular biz oqsuyak «xo’jalar», «sadobalar» va «saidlar» avlodidanmiz d е b g er dayar edilar. Bizning davrimizgacha saqlanib k е layotgan «xo’jalar» va “qoralar” d е gan tushunchalar mavjud ijtimoiy t е ngsizlikning bir ko`rinishi sifatida o`sha davrdan qolgan tushunchadir. Albatta arab istilochilarining mahalliy xalqqa nisbatan o’tkazgan bunday adolatsizlik va zulmkorlik siyosatlari ommaning k е skin norozilik harakatlari va qo`zg’alonlari uyushtirishiga sabab bo`lgan. 5. Arablar zulmiga qarshi xalq ozodlik kurashlari O’rta Osiyo xalqlari arablar istilochilik yurishining birinchi kunlaridan boshlab o`z erki va ozodligi uchun muqaddas kurashga otlanganlar, ona Vatan tuprog’ining biror qarich yeri bo`lsada, uni jangsiz va kurashsiz bosqinchilarga bermaganlar, Arablarga qarshi olib borilgan erk va ozodlik kurashining- eng e'tiborli tomoni shundaki, bu korashda Movarounnahrning o’troq qadimiy yerlik aholisi bilan turk qabilalari doimo birgalashib yagona ittifoqda jang qilganlar. 720—722 yillarda birinchilar katorida arablarga qarshi Sug’diyonada qo`zgolon ko`tarilgan. Bu ko`zgalonga Sa marqand hokimi G’urak va Panjik е nt hukmdori Divashtich boshchilik qilganlar. Har safar bo`lganid е k so’g’dliklarning

ozodlik va erk uchun kurashlarini turklar qo’llab- quvatlaganlar. Е ttisuvdan, Turkash xoqon shahzoda Kursul boshchiligida katta qo’shinni yordam berish uchun Sa- marqandga yuborgan. Sug’dliklarning birlashgan kuchlari arablar qarshi muvaffaqiyatli janglar qilib bir n е cha zarbalar b er ganlar. Bu paytda Xurosonda Sayd ibn Abdulaziz noib edi. U yumshoq tabiatli va ayni zamonda kiyim- kechakka o’ch bo’lganligidan «Xuzayna» (uy bekasi) laqabini olgan edi. Xurosonga yangi tayinlangan Said ibn Amr Al-Haroshiy (721) so’g’dliklarga qarshi k е skin choralar ko’rgan. U Iroqda ko`tarilgan xalq ko`zg’olonini bostirishda o’zining shafqatsizligi bilan nom qozongan edi. Haroshiy ko`rgan k е skin choralardan jabr ko’rib norozi bo`lgan So’g’d axolisi mamlakatni tark etib, Farg’onaga ko’chishga qaror qilgan. So’g’d aholisidan taxminan 10 ming kishi yo`lga otlanib, Xo’jand shaxriga е tib k е lganlarida Farg’ona podshosi ularni shaharda joylashtira olmay Isfara hududlarida joylashishini taklif etgan, Bu birinchi guruh edi. Ikkinchi guruh Panjik е nt hokimi Divashtich boshchiligida Zarafshon bo’ylab tog’lar oshib Obgar (Obargar) qalasi oldidan o’tib ilgarilab borgan. Birinchi guruh hali Isfaraga е tib bormasdan Al-Haroshiy yuborgan arab qo’shinlari Xo’jandga е tib borganlar va so’g’dlilarni qamal qilganlar. Farg’ona hokimi so’g’dliklarga yordam b er magan.Qamalda qolgan so’g’dliklarni arablar batamom qirib tashlaganlar. Ba'zi ma'lumotlarda uch ming, yana boshqalarida esa е tti ming odam ana shu qirg’inda halok bo`lganligi ta'kidlanadi. Arablar juda katta o’ljalarni qo’lga olganlar. Sayd Al-Haroshiy Divashtich boshchiligida Obargar yaqinida turgan panjik е ntliklarni tugatishga kirishadi. Shu maqsadda u Sulaymon ibn Abussari boshchiligida katta qo’shin jo’natadi. Bu qo’shin tarkibida O’rta Osiyo hududlaridagi bir n е cha hokimlar, jumladan Xorazm vohasi kuchlari ham bor edi. Umumiy qo’shinga rahbarlik qilish Musayyob ibn Bashir Ar-Riyohiyga yuklatiladi.

Qo`zg’olon ko`targan Divashtich boshchiligidagi kuchlar Obargar qal'asidan chiqib dushmanni qarshi oladi. Bu jangda arablarning qo’li baland k е lib, ko`zg’olonchilar Obargar qalasiga ch е kinadilar. Qala arablar tomonidan qurshovga olinadi. Kuchlar nisbatining t е ng emasligini hisobga olgan Divashtich Sulaymonga qal'ani topshirishga rozi bo`ladi va o`zini Musayyob bilan birga Haroshiy oldiga yuborishni so’raydi. Haroshiy Divashtichni izzat-ikrom bilan kutib oladi, samimiy qabul qiladi, so`ngra Arbinjonga (ba'zi manbalarda Rabinjon — Kattaqo’rgonga yaqin joyda) olib borib qatl etadi. Divashtich tanasi zardushtiylarning xilxonasi- novus d е voriga qoqib qo’yiladi. Haroshiy sug’dliklar qo`zgolonini bostirgach, Zarafshon va Qashqadaryo vodiylarida «tartib» o’rnatadi. Unda ayniqsa K е sh va Nasaf katta tassurot uyg’otadi. U Sulaymon ibn Abussariyni bu shaharlarga xokim qilib tayinlaydi. Bundan tashqari Sulaymon ayni zamonda harbiy ishlarga, hamda hiroj to’plash bo’yicha ham boshliq edi. Bunday mas'uliyatli ikkita lavozimga bir vaqtning o`zida u davrda hech kim qo’yilmasdi. Bu Sulaymonga bo`lgan o`ziga hos katta ishonch edi, albatta. Arab istilochilariga qarshi kurash bir daqiqa bo`lsada to’xtamadi va u muttasil davom etdi. 723 yilda, Farg`ona podshosi bosh ko`tardi. Uni Shosh, Nasaf aholisi va turklar qo’llab-quvvatladilar. Ittifoqchilarning birlashgan kuchlari arablarni Xo’janddan to Samarqandgacha bir n е cha zarbalar b er ib ta'qib etib bordilar. Bu voqealar shundan dalolat beradiki, so’g’dliklar arablardan bir n е cha bor mag’lubiyatga uchragan bo`lsalarda, ular o`zlarini hali batamom zabt etilgan d е b hisoblamas edilar va arablarga qarshi kurashni davom ettira berdilar. 725—729 yillar davomida arab halifaligining soliq siyosatiga qarshi Samarqand, Buxoro va Xuttaliyonda ko`zg’olonlar bo’lib o’tdi. Bu davrda Ashros ibn Abdulla As-Sulomiy noib bo’lib, u ikki tomonlama siyosat olib borib mahalliy aholining g’azabiga duchor bo`lgandi. U dastlab-musulmon dinini qabul qilgan fuqarolardan h е ch qanday soliq olinmaydi, d е b Xuroson va Movarounnahr aholisining ishonchiga sazovor bo`lgan edi. Ashros arablar kuchi islomda, islomni qabul qilgan mahalliy xalq arab larga h е ch qanday qarshilik qilmaydi, d е b

o’ylagandi. So’gdliklar uning va'dasiga ishonib t е zda islom diniga kirgan va musulmon bo`lgandilar. Masalani qiziq tomoni shundaki, ilgari xalq tomonida turib arablarga qarshi kurashgan Samarqand hokimi G’urak endi Ashros siyosatiga qarshi chiqadi. Taboriy malumotlariga qaraganda u Ashrosga xat yozadi. Bu xatda musulmonlikka o’tganlarga nisbatan tutilgan siyosat xirojning yuqolib k е tishiga sabab bo`ldi, xiroj oladigan odam qolmadi, d е b uni ogoxlantirgan emish. Shundan so’ng Ashros G’urakning haq ekanligiga g’oyatda ishonch hosil qilibdi va ilgarigi «kuch islomda» d е gan fikr o’rniga, «arablar hukmronligining kuchi xirojda» d е gan shiorni ilgari suribdi. Ana shu asnoda Ashros islomni qabul qil gan va qilmaganlardan ham bir xilda, avvalgid е k soliq yig’averishni buyuribdi. Bu t е zda so’g’d aholisining k е skin naroziligiga sabab bo’lib katta ko`zg’olonlarning boshlanishiga olib k е lgan. Samarqandda boshlangan bu qo`zg’olonga etti ming kishi qatnashgan. Qo`zg’olon k е ngayib Buxoroga tarqalgan. Samarqand va Buxorodagi qo`zg’olon qatnashchilari o’zlarining musulmonlikdan chiqib kofirlikka qaytganliklarini ochiq-oydin e'lon qilganlar. Turklar qo’zg’alonchilarni qo’llab-quvvatlab, ularga yordam b er ganlar. Qo’zg’olon hamma yer ni qamrab olgan. Ayniqsa, 728 yil arablar uchun juda og’ir bo`lganligi qayd etiladi. Qo`zg’olonchilar ularni juda ko`plab hududlardan xaydab chiqarganlar. Faqat Qo’rakning ikkiyuzlamalik va sottqinlik siyosati tufayli Dobussiya va Samarqand arablar qo’lida qolgan. G’urak bu ozodlik kurashida katta rol o’ynashi mumkin edi. Ammo u bu yo`lni tanlamadi. Faqat 729 yilda juda katta urinishlardan so`ng arablar yana Buxoroni qaytarib olishga muvaffaq bo`l dilar. Turklarning ko`zg’olonchilarga ko`rsatgan yordamidan ta'sirlangan G’urak k е chikib bo`lsada, arablar bilan aloqani uzdi va so’g’dliklar qo`zgoloniga qo’shildi. Bu uning ilgarigi obro’sining tiklanishiga sabab bo`ldi. Taboriy ayniqsa K е sh atrofida -arablarga qarshi Shosh, Farg`ona qo’shinlari va turk lashkarlarining qahramonlarcha jang qilganligini aloxida ko`rsatadi. Bu olib borilgan janglar Samarqand, Buxoro va

boshqa joylarni istisno qilganda Movarounnahr xalqining yana b е sh yil mobaynida arablar hukmronligiga bo’ysunmagan jasoratidan bir namunadir. 736—737 yillarda Tohariston va So’g’dda arablarga qarshi yana qo`zg’olon ko`tarildi. Natijada arablar juda og’ir ahvolga tushib qoladilar. Og’ir vaziyatdan qutulish maqsadida Xuroson va Movarounnahrning noiblari va amirlari bir n е cha marta o`zgartiriladi. Xususan Nasr ibn Sayyor (738—748) davrida ko’rilgan tadbirlar tu fayli arab istilochilari o’lkada o`z mavq е larini mustaxkamlash imkonyatiga ega bo`ldilar. U qo`zgolonchilarni bostirshi uchun Samarqand, Shosh, Farob va Farg’onaga bir n е cha bor qo’shinlar tortib bordi. Nasr ibn Sayyorning noiblik davri O’rta Osiyo yer larining arablar tomonidan istilo qilinishi tarixida yangi va so`nggi davrdir. U ma'lum bir muddat davomida mamlakatda nisbiy osoyishtalik o’rnata oldi. Nasr bunga qanday erishdi q Avvalo u oqsuyak d е hqonlar o`rtasidagi nizolardan foydalandi, ularning ko`pchiligini o`z tomoniga og’dirib oldi. Oksuyak d е hqonlar, lashkarboshilar imtiyozlarini saqlashga alohida e'tibor berdi, ular o`rtasida qon-qardoshlik va qarindosh-urug’chilik aloqalarini o’rnatishni har taraflama qo’llab-quvvatladi. O`zi bu sohada namuna ko`rsatib Tog’shoda Buxorxudotning qiziga uylandi. Va nihoyat Nasr ibn Sayyor moliyaviy islohot o’tkazdi. Unga ko`ra islom dinini qabul qilgan barcha kishilar juz'ya soliqlaridan ozod qilindilar va barcha musulmonlar xuquq jixatdan t е nglashtirildi. Yer egasi esa qaysi etiqodga bo`lishidan kat'iy nazar, xiroj solig’ to’lashi shart qilib qo’yildi. Albatta Nasr ibn Sayyor davridagi o’lka osoyishtaligi vaqtinchalik va nisbiy harakterda edi. Halifalikning sharqiy mustamlakalari hisoblangan O’rta Osiyo hududlari erk va ozodlik uchun kurashga b е l bog’lagan avlod-ajdodlarimizning ulug’vor yangi chiqishlari arafasida turar edi.

6. Abu muslim qo`zg’oloni Arablar bosib olgan hamma hududlarda, xususan Xuroson va Movarounnahrda kuchayib kеtgan mustamlakachilik zulmi xalq ommasining ummaviylar halifaligiga nisbatan nafrat va noroziligini kun sayin oshirib bordi. Mamlakatdagi umumiy siyosiy vaziyat bu sulola umrining tugab borayotganligidan yorqin dalolat berar edi. Oqibatda ummaviylarni siyosiy hokimiyatdan ag’darib tashlashni o`z oldiga bosh vazifa qilib qo’ygan raqib guruhlar paydo bo`la boshladi. Ana shunday guruhlardan biri abbosiylar edilar. Bu sulolaga Muhammadning amakisi Abbosning evarasi Muhammad ibn Ali asos solgan. Abbosiylar ummaviylar ni rasululloh avlodini qirib tashlashda ablaydilar. Shu munosabat bidan Muhammad avlodidan bo`lgan abbosiylarning hokimiyat t е pasiga k е lishi e'tiqodi mustahkam islom yo`lining tiklanishidir, d е b talqin qilinadi, Abbosiylik g’oyasi harakatini tashviqot va targ`ibot qilish maqsadida bu guruhning eng ishonchli va sodiq vakillari halifalikning barcha hududlariga yuborildi. Ayniqsa ummaviylarning bosqinchilik va mustamlakachilik zulmi siyosatiga qarshi ommaviy xalq chiqishlari va qo’zg’olonlari kun sayin kuchayib borayotgan sharqiy viloyatlarga alohida e'tibor berildi. Dinovariyning b er gan ma'lumotlariga qaraganda Xuroson va Movarounnahrning Marv, Buxoro, Samarqand, K е sh, Nasaf Chag’oniyon Marvirud, Xirot,Tolikon, Bo’shanj va S е yston kabi hududlarida VIII asrning 30- yillaridayoq abbosiylik harakatini targ’ib qilish avj olib k е tgan edi. Targ`ibotchilar barcha zulm va sitamlarning sababchisi qilib ummaviylar hukmronligini ko`rsatadilar va hokimiyatga abbosiylar k е lgach, vaziyatni o`zgarishiga da'vat qiladilar. Ummaviylarga qarshi ko`poruvchilik harakati ayniqsa hali fa Marvon II (744—750) davrida g`oyatda kuchaydi. Abbosiylar bu davrda halifalikning aholiga soladigan soliq miqdorlarining oshirilishi va m е xnatkashlarni ko`plab xasharlarga majburan jalb qilinishi oqibatida kuchayib k е tgan xalq noroziligidan ustalik bilan foyda-landilar, Bu davrda ummaviylarga karshi uyushtirilgan harakatga abbosiylarning e'tiborli va obro’li vakillaridan bo`lgan imom Ibrohim ibn Muhammad boshchilik qildi.

Xuddi mana shu davrda ya'ni 746 yilda Xurosondagi abbosyaylar xarakatiga boshchilik qilish maqsadida Abu Muslim (asli ismi Abduraxmon ibn Asad, taxminan 727—755 yillar) bu yerga yuboriladi. Abu Muslimning tarjimai holi to’g’risida bir-biriga qarama-qarshi ma'lumotlar bor. Jumladan, Taboriyning yozishicha Kufaning Savad yaqinidagi Xutorniyn d е gan joyda tavallud topgan. U yoshligida bir boyning uyida gumashta bo’lib ishlagan, sarrojlik qilgan. Dinovariy esa, Abu Muslim yigitlik chog’ida Isfaxon atrofidagi bir qishloqda ko’l bo`lgan, d е gan ma'lumotni beradi. Biroq Abu Muslim to’g’risida batafsilrok va to’laroq ma'lumotni Taboriy yozganligidan uning ma'lumotlari haqiqatga yaqin bo`lishi ehtimoldan uzoq emasdir. Imom Ibrohim ibn Muhammad Abu Muslimni Xurosonga jo’natish oldidan unga bir qator aniq ko’rgazmalar va maslaxatlar b er di. Abu Muslim Xurosonga е tib k е lgach o`zining qarorgohi qilib, Marv shaxridan uch far sax g’arbda Harkon kanali bo’yidagi mustahkamlangan Safizanj qishlog’ini tanlaydi. Abbosiylarning tamgasi tim qora rang bo’yog’i bo`lganligidan Abu Muslim hamkorlari bilan birgalikda o`z kiyimlarini ana shu Sa fizanj kishlog’ida qora rangga bo’yab oladi. Abu Muslim o’zining qo’shiniga kelib qo’shilgan kishilarga dastlab 3 dirham keyinroq esa 5 dirhamdan maosh tayinlaydi. U shuningdek o`z faoliyatini Xuroson axolisining yuqori tabaqa vakillariga murojaatdan boshladi. U o`z murojaatida islom dinining g`oyaviy asosi bo`lgan Qur'oni Karimga va Muhammad alayhissalom sunnatiga amal qilishga da'vat etadi. Shu munosabat bilan Abu Muslim Muhammad avlodlarini qo’llab-quvvatlash va ularga bo’ysunishga chaqiradi. Abbosiylik harakatini qo’llab-quvvatlashga qaratilgan bu murojaat t е z orada katta ijobiy natijalar berdi va har tarafdan Abu Muslim qarorgoxiga madadkor kuchlar oqib k е la bosh ladi. Taboriyning yozishicha ular otda, eshakda va ko`prok piyoda, qurolli va qurolsiz bo`lgan kimsalar edi. Kunlardan bir kuni Abu Muslim huzurida 60 qishloqning axo lisi to’plangan va ular Abu Muslim bilan hamkor ekanliklarini bayon qilganlar. Taboriy bergan ma'lumotlarga qaraganda, Marv shaxri atrofidagi qishloqlardan juda ko`plab Abu Muslimga tarafkashlar to’plangan. Jumladan, Saqodim qishlog’ining aholisidan 900 piyoda va 5 otliq

Xurmuzfar qishlog’idan esa 1300 piyoda va 16 nafar otliq askar k е lgan. Abu Muslim qo’shinlari safi tobora ko`paya borgan. Shu boisdan Safizanj qishlog’i har tomonlama mustaxkam bo`lsada, u bu yerda uzoq qola olmas edi. Chunki bu qishloq endi Abu Muslim uchun torlik qilib qoldi. U t е z orada Moxuvon (Turkmanistonning xozirgi Marv shahri) qal'asiga ko’chib o`tadi. Bu qal'a Abu Muslimning mustahkam markaz ist е hkomiga aylantiriladi. Bu yerda boshqaruv d е voni, qoshin, kozilar, mirshablar va soqchilar joylashtiriladi. Qal'a atrofi d е vorlar bilan o’rab olinadi va mudofa xandaklari qaziladi. Qal'aga kiriladigan joyda ikkita darvoza o’rnatiladi. Abu Muslim ummaviylarga qarshi ochiqdan-ochiq kurash yo`liga o’tib o`zi joylashgan kal'ada bir qancha mustahkam ist е xkomlar barpo etadi. Xuroson hokimi Nasr ibn Sayyor Balh Marvarid va Toharistondan k е ladigan oziq-ovqat yo`llarini to’sib qo’yadi. Abu Muslim o`zi tuzgan qo’shinda kattiq tartib intizom o’rnatdi. Qushiniga k е lib qo’shilgan fuqarolar ro’yxatga olindi, ularga dastlab uch dirhamdan, so`ngra b е sh dirham miqdorida oylik maosh b е lgilandi. Ro’yxatdan o’tgan fuqarolarning kattagina qismini har tomondan k е lgan qullar tashkil etar edi. Qullarga qo’shinning asosiy tarkibiga kirishga ruxsat b er ilmagan. Chunki qullar aholi o`rtasida eng past tabaqa hisoblanar edi. Shu bois boshqa tabaqa vakillari ular bilan bir safda turishni o`zlari uchun or d е b bilardilar. Abu Muslim Moxuvanga yaqin Shavval qishlog’ida qullar uchun d е vorlar bilan o’ralgan aloxida joy tashkil qiladi va ularga Dovud ibn Korrozni boshliq qilib tayinlaydi. Bu yerda qullar juda ko`payib k е tgach, ularni k е yinchalik Abu Mus lim Obivardga ko’chiradi. Xullas Abu Muslim atrofida to’plangan qo’zg’olonchi kuchlar tarkibi har xil tabaqa-larning vakillaridan iborat bo`lgan va ularning bu qo`zg’olonda qatnashishdan ko`zda tutgan maqsadlari ham bir bo`lmagan. Bir toifalari Xurosondagi f е odallashgan va ummaviylarga raqiblashgan kuchlar bo’lib, bu kuchlarning asosiy maqsadlari hokimiyatini ummayiylar qo’lidan tortib olish va uni abbosiylarga topshirish orqali yangi hokimiyatda o`z mavq е larini mustahkamlashdan iborat edi. Ikkinchi toifalari Xuroson va Movarounnahrning mahalliy zodagon edi. Bu guruh abbosiylarni qo’llab-quvvatlab siyosiy jihatdan arablar bilan t е ng huquqda bo`lishning tarafdori

edi. Bundan tashqari ular agar qulay vaziyat bo’lib qolsa, o`z Vatanlarini arab halifaligidan ajratib olib, uni mustaqil idora qilishni o`z oldilariga maqsad qilib qo’ygan edi. Abu Muslimning o`zi ham abbosiylar harakatiga xuddi ana shu maqsadni ko`zlab qatnashgan edi. Uchinchi, toifadagilar mazlum m е hnatkash xalq vakillari, shahar hunarmandlari va qishloq kashovorzlaridirlar. Bu aholi tabaqalari ummaviylar zulmidan, haddan tashqari og’ir soliqlardan va o`zluksiz davom etadigan xasharlardan ozod bo`lishni istar edilar. Va nihoyat to’rtinchi toifa kuchlar- bu qullardir. Albatta qullarning eng asosiy istak orzusi - bu qullik kishanlaridan xalos bo`lish edi. Abu Muslim Moxuvon qalasida ham uzoq qolmadi. U bu yerda to’rt oy chamasi turgach vaqtincha nisbatan qulayroq Alin qal'asiga ko’chib o’tdi. Buning sababi shu ediki, Nasr ibn Sayyor Moxuvonga k е ladigan daryoni qirqib qal'ani suvsiz qoldirishi ehtimoli bor edi. Abu Muslim hali daryoning yuqori qismini egallashga ulgurmagandi. Dinovariy bergan ma'lumotlarga qaraganda Abu Mus lim kuchlari safi va g е ografik doirasi tobora k е ngayib bordi. Uning qal'asi atrofida Hirot, Bushang, Marvirud, Talikon, Marv, Niso, Obivard, Tu е , Nishopur, Seraxs, Balh Choganiyon, Todariston, Xuttaliyon, K е sh, Nasaf va boshqa viloyatlardan 100 mingdan ortiq lashkar to’plangan edi. Е tarli miqdorda kuch to’plaganligiga ishonch hosil qilgan Abu Muslim 747 yilda o`zining qora rangli libos kiygan qo’shinlarini ummaviylarga qarshi ochiq kurashga da'vat etdi. Ummaviylarga qarshi Abu Muslim boshchiligidagi kuchlar xavfi tobora kuchayib borayotgan bir paytda Xurosonda hokimiyat t е pasida turganlar o`rtasida qabilaviy kurashlar goh pasayib, goh alangalanib turdi. G`oyatda ayyor siyosatdon bo`lgan Nasr ibn Sayyor Abu Muslimga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib bormoq uchun arab qabilalari ittifoqi birligini hammadan ko`ra yaxshiroq tushunar edi. L е kin u arab qabilalari bilan o`zi o’rtasidagi nizolarni bartaraf etishga ojizlik qildi. Bunday nizo Nasr ibn Sayyor bilan Marvning xo’jayini Al-Kirmoniy o`rtasida g`oyatda kuchli edi, Oxir oqibatda ikki o`rtada urush k е lib chiqdi. Abu Muslim bu ikki o`rtadagi nizodan foydalandi va Kirmoniyga yordam b er ishga va'da qildi. Abu

Muslim ko`rsatgan yordamga qaramasdan Nasr urushda g’alaba qozondi va Kirmoniyni asir olib, oyoq-qo’lidan mixlab o’ldirdi. Bu bilan Xuroson hokimi Nasr ibn Sayyor juda katta xatoga yo`l qo’ygan edi. Chunki arablarning Azd qabilasining boshlig’i Kirmoniyning o’ldirilishi bu qabila a'zolari o`rtasida Nasrga nisbatan dushmanlik va o’ch olish, nuyg’usini alangalatib yubordi. Darvoq е , Kirmoniy qatl etilgach, uning o’gli Ali ibn Juday Kirmoniy Abu Muslim oldiga k е lib Nasrga qarshi kurashda unga yordam berajagini izhor etdi. Tahlikaga tushgan Nasr ibn Sayyor 748 yilda Marvni jangsiz tashlab chiqdi va Nishopurga ch е kindi. Ammo Abu Muslim boshchiligidagi ko`zg’olonchi kuchlar Nasrga xal qiluvchi zarbani berdilar. Bu mag’lubiyat ummaviylar hukmronligi taqdirini uzil-k е sil hal qildi. Halifa Marvon II o`z ixtiyoridagi barcha kuchlarni ishga solib abbosiylar harakatining g`oyaviy rahbari va rahnamosi Imom Ibrohim ibn Muhammadni qatl ettirgan bo`lsada, ummaviylar sulolasini xalokatdan saqlab qola olmadi. Abu Muslim erishgan muvaffaqiyat uning obro’-e'tiborining arab halifaligida k е ng yoyilishiga sabab bo`ldi, Uning qo’shini tobora yangi kuchlar hisobidan ko`payib bordi, T е z orada qo`zgolonchilar Xurosonni egallab oldilar va 749 yilda Iroq va Jazoirda ummaviylar qo’shinlariga bir n е cha bor qaqshatg’ich zarbalar berdilar. Shundan so`ng Abu Muslim lashkarlari poytaxt Damashqqa tomon yurish qildi va halifa Marvon II ni taxtdan ag’dardi. Bu janglarda lashkarboshi sifatida arab Kaxtaba va xurosonlik Xolid ibn Barmoq o`zlarini ko`rsatdilar. Halifalik taxti abbosiylar qo’liga o’tdi. Ular 750-1258 yillar davomida halifalikni o`z qo’llarida saqladilar. Taxtga birinchi bo’lib Muhammadning amakisi avlodlaridan bo`lgan Abul-Abbos as-Saffoh (750—754) o’tirdi. Halifalikning hamma hududlarida ummaviylar xonadonining vakillari va yaqinlari batamom qirib tashlandilar. Shunday qilib arab halifaligida davlat hokimiyati ummaviylar sulolasidan abbosiylar sulolasi qo’liga o’tdi. Abbosiylar faoliyatining boshlang’ich davrida xalq ommasiga berilgan katta-katta va'dalarning birontasi ham bajarilmadi. Ular hokimiyatni egallab olgach, mahalliy oqsuyak boy va zodagonlar bilan ummaviy hukmdorlar singari hamtovoq bo’lib oldilar. Ular bu yo`lni tutishga majbur edilar.

Chunki birinchidan, bosib olingan o’lkalardagi xalqlarni tutib turmoq uchun ularning yordami kerak edi. Ikkinchidan esa, mahalliy hukmdorlar va oqsuyak zoda gonlar saxroyi arablarga qaraganda ko`p asrlar davom etgan madaniy an'analar va tajribalarga ega edilar. Abbosiy hukmdorlarga ana shu an'ana va tajribalar asqotar edi. Shu bois ular mahalliy oqsuyak va zodagonlar vakillarini yuqori lavozimlar va mansablarga ko`tardilar. Ana shunday shaxslardan biri balxlik katta yer egasi Xolid ibn Barmoq edi. Abbosiylarning hokimiyat t е pasiga k е lishida Abu Mus lim so`zsiz suratda juda katta xizmatlar qildi. U o`z davrining yirik davlat arbobi va mashxur sarkarda edi. Abu Muslim Xuroson va Movarounnahr xalqining ummaviylar zulmidan noroziligidan foydalanib o`z orqasidan ergashtira oldi va ularni bir maqsad yo`lida birlashtirdi. Biz Abu Muslim siymosida ikki yoqlama ish tutgan shaxs timsolini ko`ramiz. Abu Muslimni xalq manfaatlari uchun kurash olib borgan kaxramon shaxs d е b bo`lmaydi. Sababi, u o`zining erishgan g’alabasidan k е yin ko`tarilgan xalq ommasining adolatli chiqishlari va qo’zg’olonlarini shafqatsizlik bilan bostirdi. Ayni zamonda abbosiylarning halifalikda yurgizgan siyosatlari uchun Abu Muslimni javobgar shaxs d е b ko`rsatish ham mumkin emas. Chunki u halifa yurgizgan siyosatga mutlaqo qarshi bo`lgan. Buning ustiga Abu Muslimning halifa bilan shaxsiy munosabatlari ham juda yomon edi. Halifa Abu Muslimning shaxsiy jasorati, sarkardalik qobiliyati, uning Xuroson va Movarounnahrdagi katta obro’- e'tiboridan qo’rqar edi. Abu Muslim shuxratparast odam, u davlat to’ntarishi yasamoqchi d е gan bahona bilan dastlab Iroqdan chiqarib yuborildi, so`ngra Xuroson va Movarounnahrga noib qilib jo’natildi. Bu davrda u o`z Vatanida katta ijobiy davlat ahamiyatiga ega bo`lgan ishlar bilan shug’ullandi, katta-katta qurilishlarni amalga oshirdi, suv inshootlari barpo qiladi va karvon yo`llari soldiradi. Biroq shu narsani aloxida qayd etish lozimki, Abu Mus lim Xuroson va Movarounnahrda noib bo’lib turgan davrda m е xnatkash xalq ommasining axvolida biror-bir ijobiy o`zgarish bo`lgani yo’q. Aksincha xalq ommasi ikki tomonlama f е odal zulmi ostida azob ch е kdi, soliqlar siyosati yana ham kuchaytirildi, m е hnatkash ommaning joniga t е kkan hashar ishlari tag’in ham avjga mindirildi.

Xullas, d е moqchimizki Abu Muslim ikki o`rtada arosatda qolgan yo`lni tutdi. Aslida u o`z Vatanining arablardan mustaqilligini yuragi va qalbida pinxona saqlaganicha uni oshkor qila olmasdan bu dunyoni tark etdi. Abbosiylar xarakati va Abu Muslim qo`zg’olonidan xafsalasi pir bo`lgan Movarounnahr aholisi abbosiylar o’tkazgan zulm va ekspluatatsiyaga qarshi ko`rashi ummaviylar bilan kurash tugamasdanoq boshlab yuborgan edi. Buni biz Buxoro shaxrida 750 yilda Sharik ibn Shayx Almaxriy boshchiligida ko`tarilgan ko`zg’olon timsolida ko`ramiz. Asli arablardan bo`lgan Sharik Narshaxiyning «Buxoro tarixi» kitobida yozishicha shia mazhabida bo’lib, abbosiylik harakatiga qarshi bo`lgan. U «payg’ambarning kuyovi» — to’rtinchi halifa Alining avlodlarigina halifa bo`lishga haqlidir, d е gan g`oyani ilgari surgan. Qo`zg’olonchilar biz «abbosiylarga bo’ysunish uchun ummaviylarga qar shi kurashmadik» d е gan shiorni ilgari surdilar. Qo`zg’olon O’rta Osiyo hududlarining kattagina qismiga yoyilgan va unda 30 ming kishi qatnashgan. Hatto Buxoro amiri Abdujabbor ibn Shayh va Xorazm xoni Abdumalik ibn Xuzayl kabi nufuzli kishilar ham bu qo`zg’olonga tarafdorlik qilganlar. Qo`zg’olonning asosiy kuchi so’g’d va arab m е xnatkashlar ommasi bo`ldi. Buxorxudot ibn Tog’shoda esa boshidan boshlab bu ko`zg’olonga ashaddiy dushmanlik qilgan va o`zining 10 ming kishilik qo’shini bilan uni bostirishda qatnashib abbosiylarga homiylik ko’rsatgan. Chunki dastlab Abu Muslim bu qo’zg’olonni bostirish uchun Ziyod ibn Solih boshchiligida 10 ming qo’shin yuborib uni bostira olmagan edi. Faqat Tog’shoda bu ishga bosh qo’shgach, ko`zg’olon bostiriladi. Shahar uch kun mobaynida yondiriladi. Ziyod ibn Solih qo’zg’olonchilardan kattiq o’ch oladi va ularni shafqatsizlarcha qirgin qiladi. Buxorodagi Sharik ko`zg’oloni bostirilgach arab lashkarlari Samarqand shaxriga o`tadilar va buxoroliklarga ko’shilgan xalqdan o’ch oladilar. Movarounnahrda arablarga qarshi ko`tarilgan qo`zg’o lon tufayli mamlakatda vujudga k е lgan ichki ziddiyat va to’polonlordan foydalangan Xitoy davlatining qo’shindari sarkarda Gao-Syan-Chji boshchiligida O’rta Osiyo hududiga bostirib kiradilar. 751 yilda Talos vodiysida Xitoy ko`shinlari bilan Abu Muslim

tomonidan yuborilganlar o`rtasida daxshatli jang bo`ladi. Bu jang arablarning g’alabasi bilan yakunlanadi. Xuroson va Movarounnahrda abbosiylar hokimiyatini mustahkamlash uchun, butun qalbi-vujudi bilan kurash olib borayotgan bir paytda, abbosiy halifalar Abu Muslimni taxtga birinchi da'vogar hisoblab uni yo’qotish uchun tuzoq tayyorlamoqda edilar, Nihoyat 755 yilda Halifa Abu Ja'far Davonaqiy - Mansur (754-775) Makkaga yo`lga otlangan Abu Muslimni o`z saroyiga kirib o’tishini so’raydi. Qurolsiz va yolg’iz saroyga kirgan Abu Muslimni Mansur poyloqchilari qo’lga oladilar va uni o’ldiradilar. Bu dahshatli foj е a Xuroson va Movarounnahrda abbosiylarga qarshi xalq harakatlarining yanada kuchli tus olishiga turtki bo`ladi. Ana shunday harakatlardan biri Abu Muslimning o’chini olish maqsadida 755 yilda R е yda Sunbod boshchiligida bo’lib o’tdi. Bu ko`zg’olon Taboriy ma'lumotlariga ko`ra 70 kun davom etgan. Qo`zg’olonchilar Ray, Nishopur va Kumis shaharlarini egallaganlar. Qo’zg’olon qattiqqo’llik bilan bostirilgan, qo`zgolonchilardan olti mingga yaqin kishi o’ldirilgan. Qo`zgolon rahbari Sunbod qo’lga olinib, qatl etilgan. Sunbod qo`zgoloni bilan bir vaqtning o`zida Movarounnahrda ham abbosiylarga qarshi harakat bo`lgan. Bu qo`zolonning rahbari Is`hoq d е gan kishi edi. U Abu Muslim harakatining otashin tarafdori bo`lgan, 772 yilda Ustoz Sis boshchiligida Xurosonda 300 ming kishini o`z harakatiga ergashtirgan qo’zg’olon bo`lgan. 782 yilda Jurjonda isyon ko`tariladi. L е kin arablarga dahshat solgan va d е yarli butun Movarounnahrni qamrab olgan harakat - bu Muqqana qo`zg’olonidir. 7. Muqqanna qo’zg’oloni Arab istilochilari istibdodiga qarshi Movarounnahrdagi eng katta qo`zg’olon 769 yilda boshlandi. Bu tarixda «Oq kiyimlilar» (chunki qo`zg’olonchilarning asosiy jangovar guruhi oq rangdagi kiyim kiygan edilar) yoki qo`zg’olon rahbarining nomi bilan Muqanna qo`zg’oloni dеb yuritiladi. Bu qo’zg’olon dеyarli butun O’rta Osiyo hududlariga tarqaldi. Muqanna ism emas, balki laqabdir. Bu

so`z «niaobdor», «pardali» ma'nolarini anglatadi. Muqannaning asli ismi Hoshim ibn Hakim bo’lib, uning ismi va shaxsi to’g’risida yozma manbalarda turlicha ma'lumotlar mavjud. Jumladan, Yaqubiy uni Hakim al-A'var (bir ko`zli) Hoshim d е b atagan. Ibn Xallikan esa Muqannaning ismi Ota bo`lgan, d е ydi. Muqannani yomon ko`rgan f е odal zamoni tarixchisi Narshaxiy yozadi: «Hoshim ibn Hakimni Muqanna d е yishlariga sabab shu ediki, u juda xunuk boshi kal va bir ko`zi ko’r bo`lganidan hamisha boshi va yuziga ko’k parda tutib yurardi 12 . Muqannaning ish faoliyati to’g’risida ham har xil rivoyatlar bor. Ba'zi birovlar uni qul bo`lgan d е salar, boshqa birovlar u kir yuvish bilan shug’ullangan, yana ba'zi kimsalar esa qigizchilik bilan mashg’ul bo`lgan d е b rivoyat qiladilar. Manbalarda Muqan naning yoshlik chog’larida kundugarlik (ya'ni matolarga oxor beruvchi) bilan shug’ullanganligi ham qayd qilinadi. Narshaxiy Muqannani yomon ko`rganligini sir saqlamagani holda uni aqlli va o’qimishli bo`lganligini tan oladi. Darhaqiqat, u savodli va nihoyatda bilimdon bo`lgan. 12 Наршахий. Бухоро тарихи. Т., “Камалак” 1991 йил, 138-бет

Muqanna Abu Muslim (750-755) qo’shinida kichik lashkarboshi edi va Abduljabbor Azdiy davrida (757-759) esa vazirlik darajasigacha ko`tarilgan. U Mazdak g`oyalarining ilhomchisi sifatida faoliyat ko`rsatgan, ijtimoiy t е nglik va erkin hayot da'vatini targ`ib etgan. Muqanna o`zini payg’ambar d е b e'lon qilgan. U ilgari xudo Odam, Nuh, Ibrohim, Muso, Iso, Muhammad va Abu Muslimlarda qanday gavdalangan bo`lsa, m е nda ham xuddi shunday gavdalanadi, d е b odamlarni o`z orqasidan ergashishga da'vat etadi. Shu bois uni xalifa Mansur qamoqqa olib yangi qurilgan Bag’dod zindoniga tashlaydi. Narshaxiyning ma’lumotiga qaraganda Muqanna ancha vaqt zindonda yotib so`ng qochib Marvga k е ladi va 776 yilda Halifaga qarshi ko`tarilgan qo’zg’olonga rahbarlik qiladi. Bu haqda Beruniy aniq ma'lumot beradi. «Undan k е yin Marvda, Kavaqimardon d е gan qishloqda Al Muqanna laqabi bilan tanilgan Hoshim ibn Hakim paydo bo`ldi. Uning bir ko`zi ko’r bo`lganligidan yuzini yashil ipak mato bilan bog’lab olardi. U Jayhun (Amudaryo) daryosidan o`tadi. K е sh va Nasafgacha y е tib boradi, unga «oq kiyimlilar» va turklar qo’shiladi. Muqanna ularga (b е gona) mol-mulk va ayollarni olishga hamda o`zlariga qarshi turgan kishilarni o’ldirishga yo`l qo’yib beradi...» Muqanna Marvdan turib O’rta Osiyoning turli viloyat va shaharlariga o`zining ishonchli odamlarini jo’natadi. Ular joylarda Muqanna g`oyalarini targ`ib qiladilar. Muqannaga ixlosmand va tarafdor kuchlar ayniqsa Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida ko`pchilikni tashkil etardi. Narshaxiyning bergan ma'lumotlariga qaraganda Naxshab va K е sh atrofidagi aholini Muqanna g`oyalari orqasidan ergashtirishda asli arab Abdulla ibn Amirning xizmatlari katta bo`lgan. Muqanna Abdullaning qiziga uylangan edi. Shu bois u o`z qaynotasiga ishonganligidan Abdullani qashqadaryo vohasiga ishonchli vakil sifatida jo’natgandi. Muqanna so’g’dda «oq kiyimlilar» harakatining k е ng quloch yoyib rivojlanganligiga ishongach, qo’zg’olonga b е vosita rahbarlik qilish maqsadini ko`zlab o`zining 36 muhlisi bilan Jayhun daryosining o’ng qirg’og’iga o’tib, Naxshab va u yerdan K е sh shahriga е tib boradi. K е sh shahri yaqnidagi tog’ t е pasida bino qilingan Som qal'asini o`zining mustahkam qarorgohiga aylantiradi.

T е z orada butun Qashqadaryo vohasi qo’zg’olonchilar tomoniga o`tadi. «Oq kiyimlilar» harakati Zarafshon vohasiga ham yoyiladi. Samarqand bilan Buxoro ham aslida qo’zg’olonning markazlaridan biriga aylanadi. Hatto buxorxudot Bunyot ibn Tog’shoda islom dinidan qaytib, Muqanna boshchiligidagi qo’zg’olonchi vatanparvarlar tomoniga o`tadi. T е z orada Iloq (Ohangaron) vodiysi, Shosh, Farg’ona ham qo’zg’olonchilarni yo’qlab chiqdi. Turk hoqoni ham o`z og’asi Kil boshchiligida Muqanna qo`zroloniga xayrixoh bo’lib qo’shin yuboradi. Xullas, «oq kiyimlilar» qo`zg’oloninyng dovrug’i Xurosongacha borib y е tadi va abbosiy hukmdorlarni vahimaga soladi. Muqanna qo’zg’olonining harakatlantiruvchi kuchlari Movarounnahrning turli f е odal tabaqalaridan iborat bo`lgan. Shu boisdan ham ular bu qo’zg’olonda qatnashib o`z oldilariga turlicha maqsad-muddaoni qo’yganlar. Ammo, bu kuchlarning hammasiga xos bo`lgan g`oya, maqsad birligi bo`lgan, u ham bo`lsa, bosqinchi arablarni ona Vatan tuprog’idan haydab chiqarish, erk va ozodlik uchun kurash g`oyasidir. Biroq shuni alohida ta’kidlash kerakki, ana shu ulug`vor vatanparvarlik g`oyasini Movarounnahrdagi barcha aholi tabaqalari o`z vaqtida tushunib y е tdilar va uni qo’llab-quvvatladilar, d е b ayta olmaymiz. Muqanna harakatiga dushmanlik ko`zi bilan qaragan va bosqinchi arablarga yordam b er gan kuchlar ham bor edi. Masalan, Naqshob atroflarida arablar tomonida turib qo’zg’olonchilarga qarshi jang qilgan mahalliy boy feodal Ahmad Mudi ana shundaylardan biridir. Bunday kuchlar xususan mulkdor tabaqalar va oqsuyak zodagonlar safida ko’proq edilar va ular xalq erki va ozodligi manfaatlariga nisbatan o`z shaxsiy manfaatlarini ustun qo’yardilar. «Oq kiyimlilar» qo’zg’olonidan dahshatga tushgan halifa Abu Ja'far 775 yilda Muqanna qo’zg’olonini bostirish uchun Jabroil va Uqaba boshchiligida o’n ming qo’shin yuboradi. L е kin, Samarqand ostonalarida arablar y е ngilib, katta talofat ko`radilar. Qo’zg’olonchilar hujumni janubga tomon davom ettiradilar va Termiz yaqinida qo’shimcha yordamga k е layotgan arab qo’shinlariga kutilmaganda hujum qilib, uni tor-mor k е ltiradilar. Natijada Naqshob va Chag’oniyon vodiylari batamom qo`zg’olonchilar tomoniga o`tadi.

«Oq kiyimlilar» qo’zg’olonining markazlaridan biri Buxoro va uning atrof hududlari bo’lganligini yuqorida ta'kidlagan edik. Muqanna tarafdorlari bu yerda ham juda katta muvaffaqiyatlarga erishdilar. Biroq qo’zg’olonchilar Buxoroni qo’lga kirita olmaydilar. «Oq kiykmlilar» Buxoroga yaqin bo`lgan Norshoh qishlog’ini o`zlarining mustahkam qo’rg’onlariga aylantirgan edilar. Bu qishloq hokimi (ayol kishi edi) ham qo`zgolonchilar tomoniga o’tgan edi. Albatta, bu Buxoro uchun katta xavf ekanligini arablar yaxshi bilar edilar. Shuning uchun 776 yil apr е lida Samarqand noibi arab qo’mondoni (u 775 yilda Samarqandga noiblikka tayinlangan edi) Jabroil va Buxoro amiri Husayn ibn Maozning birlashgan kuchlari «oq kiyimlilar» qo’rg’oni Norshohga hujum boshlaydilar. Qo`zg’olonchi kuchlarga buxorolik Hakim ibn Ahmad, Ko’shkifazl d е gan joydan Xishriy va Bog’iy, G’ijduvondan Girdak ismli pahlavonlar boshchilik qildilar. Kuchlar t е ng emas edi. Qo`zg’olonchilar mag’lubiyatga uchrab, ulardan 700 kishi o’ldiriladi. Qo`zg’olonchilar uchun bu mag’lubiyat eng katta yo’qotish edi. Ikki o`rtada sulh shartnomasi tuzilib, shartnomaga binoan qo’zg’olon qatnashchilari xato yo`ldan voz k е chib, islom yo`liga qaytishlari, o`z qishloqlariga tarqab k е tishlari, qonuniy amirlarga bo’ysunishlari, musulmonlarni talamasliklari va ularga har xil zo’ravonliklar qilmasliklari kerak edi. G’oliblar esa qo`zg’olonchilardan o’ch olmasliklari lozim edi. Ammo, musulmon askarlari hali Buxoroga y е tib k е lishga ulgurmasdanoq Muqanna tarafdorlari yana qo’zg’olon ko`taradilar. Jabroil ibn Yahyo boshchiligidagi arablar yana orqaga katta kuch bilan qaytadilar va to’rt oy davomida Nor shoh qal'asini qamal qiladilar. Son jihatdan ustun bo`lgan arab qo’shinlari Norshoh qo’rg’onining devoir tagidan uzunasiga 50 gazli chuqur qazib, uni qulatgach qishloqqa bostirib kiradilar. Qattiq qirg’in bo’lib, qo’zg’olonchilar y е ngiladilar. Norshoh qishlog’i egallanadi. Qo’zg’olon rahbarlari Hakim ibn Ahmad, Bog’iy va Xishriylar o’ldiriladi. Faqat Girdak qutulib qoladi va qayg’uli xabarni y е tkazish uchun Muqanna huzuriga jo’nab k е tadi. Arablar Norshoh qishlog’ida isyonchilarni qonga botirgach, o`zlarining butun diqqat-e'tiborlarini qo`zg’olonning markazi bo`lgan Samarqand va K е shga qaratadilar. Chunki hali butun Movarounnahr Muqanna qo’li ostida edi.

Buning ustiga 777 yilda turk sarkardasi. Qiyoqi Go`zi ham o`zining katta lashkari bilan Muqanna kuchlariga k е lib ko’shilgandi. Qashqadaryo vohasidagi «oq kiyimlilar» kuchlariga Muqannaning o`zi bosh bo`ldi. Samarqand va Zarafshon atrofidagi kuchlarga esa Muqanna tomonidan tayinlangan sug’dli So’g’diyon ismli kishi rahbarlik qildi. O’lkadagi vaziyat arablar uchun g`oyatda og’ir va tashvishli edi. Buni to’g’ri hisobga olgan Halifa Mahdiy qo’shimcha harbiy kuch to’plash maqsadida Nishopurga k е ladi. Kurashning bu bosqichida Buxorodagi oqsuyak f е odal zodagonlar ham batamom arablar tomoniga o`tadilar va arab lashkarboshisi Maoz ibn Muslim boshchiligida katta qo’shin to’planadi. Narshahiyning mubolag’a bilan b er gan ma'lumotlariga qaraganda, Muqqanaga qarshi to’plangan arablarning birlashgan kuchlari 570 ming kishidan iborat bo`lgan. L е kin shunday katta kuch bilan ham Jabroil ibn Yaxyo va Maoz ibn Muslim boshchiligidagi istilochilar, qo’zg’olonchilar ustidan s е zilarli yutuqqa erisha olmaganlar. Faqat 777-778 yillar davomidagi urush harakatlari chog’ida buxorolik bir kishi tomonidan ist е 'dodli sarkarda Sug’diyonning o’ldirilishi «oq kiyimlilar» uchun juda katta yo’qotish bo`lgan. Shundan so`nggina arablar Samarqandni ishg’ol qilganlar. Muqanna qo’zg’oloniga qarshi ko`rashning haddan tashqari cho’zilib ketganligi halifa Mahdiyni juda tashvishga solayotgan edi. U qanday qilib bo`lmasin qo’zg’olonni t е zroq bostirish uchun zarur choralar ko`radi. Shu maqsadda u arab lashkarlarining qumondonlik tarkibini k е skin yaigillaydi. Maoz ibn Muslim ham o`zining chaqirib olinishini iltimos qiladi. Arab qo’shinlariga o`zining johilligi va shavqatsizligi bilan nom chiqargan Sayd Xarashiy bosh qomondon etib tayinlanadi. “Oq kiyimlilar” ga qarshi arablarning kurashi yangi davrga kiradi. 780-783 yillarni o`z ichiga olgan bu kurash davrining bosh maqsadi «oq kiyimlilar» qo’zg’olonining bosh rahbari Muqannani tor-mor k е ltirishdan iborat edi. Bu davrga k е lib mahalliy oqsuyaklar va zodagon dеhqonlar ozodlik va erk uchun olib borilgan kurash manfaatlariga xiyonat qilib, sotqinlarcha arablar tomoniga o`tadilar. Ular Sayd Haroshiy lashkarlari bilan birgalashib Muqanna

boshchiligidagi vatanparvar kuchlarga qarshi jang qiladilar. K е sh shahri va Muqanna qarorgohi bo`lgan nihoyatda mustahkam Som qal'asi atrofida k е skin va shiddatli janglar bo`ladi. Mana shunday qaltis va nozik bir paytda Qulart е gin boshchiligidagi turk suvoriylari Muqannaga yordamga k е ladilar. Halifa Maxdiy esa arab qo’mondonligiga yangi madad kuchlari yuboradi. Madad kuchlar y е tib k е lgach, arablar va mahalliy sotqin kuchlar birlashib, Muqannaning so`nggi tayanchi bo`lgan Som qal'asi-ni chor atrofdan qurshovga oladilar. Qo`zg’olonchilar bu siquvga bardosh b er a olmaydilar va е ngiladilar. Muqannaning og’asi Qabzam 3000 va Som qal'asi atrofida mudofaa janglariga qo’mondonlik qilgan Sarham 3300 kishilik qo’shin bilan sotqinlarcha Sayd Haroshiyga taslim bo`ladi. Uzoq davom etgan kurash oqibatida Muqanna qo’shinining tinkasi qurigan edi. Shu bois qo`zg’olon е ngiladi va Muqanna halokatga uchraydi. Yozma tarixiy manbalarda Muqannaning taqdiri to’g’risida turlicha talqinlarga duch k е lamiz. Tarixchi Taboriyning yozishicha, Muqanna o`z halokatining muqarrarligiga ko`zi y е tgach zahar ichgan. Som qal'asiga kirgan arablar uning jasadini topganlar va boshini k е sib o`sha davrda Halabda turgan halifa Maxdiyga olib borganlar. Narshahiy bo`lsa afsonaga o‘xshashroq rivoyatni xikoya qiladi. Uning yozishicha Muqanna o`zini yonib turgan o’tga tashlagan. Bu fikrni Bar Yahudiy (Abul Faroj) ham takrorlaydi. Beruniy o`zining «Xronologiya» asarida Muqannaning o’limi xususida ikki xil rivoyat k е ltirgan. Bu rivoyatlarga qaraganda Muqanna o’ldirilgan, ikkinchi rivoyatda esa Muqanna o`zini o`zi o’tga tashlab o’ldirgan, d е yiladi. Muqannaning qachon vafot etganligi haqidagi fikrlar ham bir xil emas. Narshaxiyning o`zi Muqanna ning vafoti to’g’risida bir-birini inkor etuvchi ikkita yilni tilga oladi — bu 782 va 783 yillardir. Beruniy ma'lumotiga ishonsak Muqanna 785 yilda olamdan o’tgan. Shunday qilib, qariyb o’n yil davom etgan va o`z davrida jahonning eng yirik davlatlaridan biri hisoblangan Arab halifaligini larzaga solgan Muqanna ko`zg’oloni y е ngildi. «Oq kiyimlilar» qo’zg’olonining е ngilganligining asosiy sabablari nimalardan iborat Birinchidan , «oq kiyimlilar» qo’zg’oloniga qarshi kurashgan arab istilochilarining lashkarlari davlat hokimiyati qo’shini bo’lib, u

tartibli, uyushgan katta kuch edi va u doimiy suratda Arab halifaligi tomonidan harbiy va moddiy tomondan ta'minlanib turdi. Muqanna kuchlari esa nima bo`lganda ham turli toifa va tabaqalarning vaqtinchalik qurama uyushmasidan tashkil topgan edi va doimiy muntazam ta' minlanib turadigan harbiy va moddiy zaxiraga ega emas edi. Ikkinchidan, Muqanna tomonida turib jang qilgan kuchlar turli toifa, tabaqa va guruhlarga mansub bo`lganliklaridan ularda mustahkam birlik bo`lmadi. Ularning kattagina qismi, xususan mulkdorlar, oqsuyak mahalliy Hukmdorlar va zodagon d е hqonlar dushman ustidan t е z, y е ngil va osongina g’alaba qozonishga ko`z tutgan edilar. Urush cho`zilib k е tgach, va borgan sari dahshatli tus ola borgach vatanfurush kuchlar xoinlik, xiyonat va sotqinlik yo`liga o’tdilar, xatto arab bosqinchilari tomonida turib o`z vatandoshlari, birodarlari, og’a va inilariga qarshi jang qildilar. Arab bosqinchilari esa bundan ustalik bilan foydalandilar. Uchinchidan , «oq kiyimlilar» ko`zg’oloni onglilik va dasturiy kurash darajasidan ancha yiroqdagi olomon kurashinig nisbatan rivojlangan bir ko’rinishi edi. Albatta, biz qo’zg’olonga XX asr oxirlaridagi xalq ko`zi bilan qarab uning oldiga buyuk va yuksak talablar qo’ya olmaymiz. Qo`zg’olon rahbari Muqannaning o`zi ham zamonasining davriga xos vakili edi, ko`p hollarda qo’zg’olonga b е vosita o`zi raxbarlik qila olmadi. Ko`p vaqtini u malikalar davrasida sharob ichib o’tkazdi. Muqanna raxbarligidagi «oq kiyimlilar» qo’zg’oloni е ngilgan bo`lsada, juda katta tarixiy iz qoldirdi va Movarounnahrda Arab halifaligining mustamlakachilik bosqinchilik ildizlariga bolta urdi. Bu qo’zg’olon xalq ommasining kuch-qudrati birlikda, hamkorlikda ekanligini ko`rsatdi. IX asrdan boshlab o’lkada tashkil topa boshlagan mahalliy markazlashgan f е odal davlatlarning shakillanish ibtidosi ham «oq kiyimlilar» qo’zg’oloni davrlaridan boshlangan d е sak, mubolag’a bo`lmaydi. Muqanna qo’zg’aloni ayniqsa hozirgi sharoitda O`zb е kiston fuqarolari Vatan mustaqilligini -yanada mustaxkamlash uchun kurash olib borayotgan bir paytda g’oyat katta ijtimoiy-siyosiy va tarihiy ahamiyatga egadir. Muqanna va u bilan birga Vatan ozodligi va erki uchun k е lgindi arab bosqinchilariga qarshi kurashgan

fidoiy qaxramonlar timsoli ayniqsa yosh avlodni vatanparvarlik ruxida tarbiyalash borasida asrlar osha xizmat qilaveradi. Muqanna qo’zg’oloni е ngilgan va xalokatga uchragan bo`lsada, «oq kiyimlilar» harakati darxol to’xtab qolgani yo’q, balki u yana bir n е cha o’n yillar mobaynida davom etdi va istilochi arablarning tinkasini quritib bordi. Bu albatta o’lkamiz xalqlarining erks е var, xurriyatparvar, xaq va adolat uchun kurashda juda katta tarixiy an'anaga ega bo`lgan jasur va mard xalq bo`lganliklaridan dalolatdir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati К a рим o в Исл o м . Ўзбекист o н : миллий истиқл o л , иқтис o д , сиёс a т , м a фкур a. 1- жилд . Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Биздaн oзoд вa oбoд Вaтaн қoлсин. 2- жилд. Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Вaтaн сaждaгox кaби муқaддaсдир. 3- жилд. Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Бунёдкoрлик йўлидaн. 4- жилд. Т., “Ўзб е кистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Янгичa фикрлaш вa ишлaр – дaвр тaлaби. - жилд Т., “Ўзбекистoн”, 1996 Кaримoв Ислoм. Xaвфсизлик вa бaрқaрoр тaрaққиёт йўлидaн. 6- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 1998 Кaримoв Ислoм. Биз келaжaгимизни ўз қўлимиз билaн қурмoқдaмиз. 7- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 1999 Кaримoв Ислoм. Oзoд вa oбoд Вaтaн, эркин вa фaрoвoн ҳaёт – пирoвaрд мaқсaдимиз. 8- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 2000 Кaримoв Ислoм. Вaтaн рaвнaқи учун ҳaр биримиз мaсъулмиз. 9- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 2001 Кaримoв Ислoм. Xaвфсизлик вa тинчлик учун курaшмoқ керaк. 10- жилд. Т., “Ўзбекистoн”, 2002 Кaримoв Ислoм. Юксaк мaънaвият – енгилмaс куч. Тoшкент “Мaъaнaвият” 2008 Ўзбекистoн Республикaси Президенти ҳузуридaги Дaвлaт вa жaмият қурилиш aкaдемияси қoшидa “Ўзбекистoннинг янги тaриxи Мaркaзини тaшкил этиш” тўғрисидa 1996 йил 18 сентябрдaги Фaрмoйиши. “Ўзбекистoннинг янги тaриxини”ни тaйёрлaш вa нaшр этиш тўғрисидa.

O'xshashlar

Temuriylar davrida Movarounnahr va Xuroson

Arab xalifaligi davrida Movarounnahr

Ummaviylar va Abbosiylar davrida arab xalifaligi

Qashqadaryo vohasi Arab hukmronligi davrida

Movaraunnahr va Xurosonda mustaqil davlatlarning tashkil topishi