Абулгози Баходирхон - Tarix - Referatlar

Абулгози Баходирхон

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Абулғози Баҳодирхон Кимки бул водийга келса, бошига давлат келур, Юрса ким омад йўлидин омаду ҳиммат келур , Шоҳлар ноғорасидин еткай қулоққа бу нидо: Ки, сарой подшолари навбатма-навбат келур. Хоразмда ҳукмронлик қилган ҳукмдорлар ичида ўз ихтиёри билан тахтни ўғлига топшириб тарих ва тиббиётга оид асарлар битган ягона ҳ укмдор Араб Муҳаммадхонинг ўғли Абулғози султон 1643 йилда Хива хонлиги тахтига чиққан. У 1603 йил 23 августда Урганч (ҳозирги Кўҳна Урганч)да дунёга келган бўлиб, у туғулмасидан 40 кун олдин отаси Ўрол казаклари ва Дашти Қипчоқ қозоқларининг босқинини даф қилган эди. Шу боис онаси – Ёдгорхон авлодидан бўлган Жонғозининг қизи Меҳрбону мансуб уруғнинг номини ғозийлар деганлари учун хон ўғлига Абулғози исмини қўйганди. Абулғози 6 ёшида онасидан жудо бўлди. Балоғатга етгач, 16 ёшида отаси унга Урганчнинг ярмини бошқаришни топширди. Аммо бир йилдан кейин акаси Ҳ абаш султон билан ораси бузилиб, Хивага отаси олдига кетди. Хивада бироз тургач, Абулғозига Кот ҳокимлиги лавозими топширилди. Юқорида қайд қилинганидек, 1621 йилда отаси Араб Муҳаммадхон билан бирга акалари Ҳабаш ва Элбарс султонлардан зарба еган Абулғози аввал Кот, кейин эса Бухорога қочди. Самарқандда Абулғозини қабул қилган Бухоро хони Имомқулихон унга илтифот кўрсатди ва кўнглига таскин берди. Акаси кетидан келган укаси Шариф Муҳаммадни ҳам саройда яхши қабул қилдилар. Исфандиёрхон ёрдамга чорлаган пайтида Имомқулихон сени ўзим олиб бораман дея, Абулғозига 3 марта рухсат бермади. Исфандиёрхон юртни олгач, икки йилдан бери Бухорода турган укаларини ёнига чорлади. Абулғози ва Шариф Муҳаммадхон Имомқулининг рухсати билан Урганчга келдилар. Исфандиёрхон Хива, Ҳазорасп ва Котни

www.arxiv.uz ўзи олиб, Урганчни Абулғози ва Вазирни бошқаришни Шариф Муҳаммадга берди. Орадан яна бироз вақт ўтгач, 1627 йилда ака-укалар ўртасида низо чиқди. Туркманлардан ёлланган қўшин билан Урганч сари юрган Исфандиёр зафар қучиб, Муҳаммад Шариф яна Бухорога, Абулғози эса Туркистонга – Эшимхон олдига кетдилар. Абулғози Туркистонда Эшимхон (1629 йилда вафот қилган) ҳ узурида 3 ой турди. Сўнгра Туркистонга келган қозоқлар хони Турсунхон уни Тошкентга олиб кетди. Икки йил ўтгач, Турсунхонни ўлдирган Эшимхондан рухсат олган Абулғози 1630 йилда Бухорога Имомқулихон олдига жўнади. Бир вақтлар Имомқулихон Турсунхон билан душман бўлиб, Абулғозига бир неча бор ғаними қошида бўлганини киноя қилди. Абулғози эса Исфандиёрхоннинг Хивани тарк этиб Ҳазораспга келганини эшитиб, туркманларга таяниб Хивага келди. Абулғози туркманлар ёрдамида акаси Исфандиёр ва укаси Муҳаммад Шарифни енгди. Сулҳ тузилгач, Абулғози Хивада 6 ой давомида ҳоким бўлиб турди. Шу ўртада Исфандиёр укасини Эрон тасарруфига тушиб қолган Нисо ва Дарунга босқинчилик юриши уюштиришда айблади. Ака - ука орасида норозилик кучайиб, Хива яқинидаги Гулланбоғ қишлоғида жанг бўлди. Абулғози одамлари енгилгач, унинг ўзини Ичан қалъа Аркида қўлга олдилар. Исфандиёрхон буйруғи билан Абулғози Эронга жўнатиб юборилди. Махсус соқчилар билан Обивард ҳокимига келтириб топширилган Абулғозини Хуросон бегларбегисига етказдилар. Бу вақтга келиб шоҳ Аббос (1587 - 1629) вафот этган бўлиб, унинг ўрнига набираси Сафи (1629–1642) Ҳ амадонда подшоҳ қилиб кўтарилган эди. Янги шоҳ Абулғозига илтифот кўрсатиб, Исфахон шаҳри яқинидаги Таборак қалъасидан бир ҳовли ва 10 минг танга ҳадя қилди. 1630 - 1639 йилларда Исфахонда назорат остида яшаган Абулғози бир неча ўзига садоқатли одамлар билан яширин равишда йўлга чиқиб, Хоразмга қайтишга ҳаракат қилди. Сафар узоқ чўзилиб, Хуросондаги Маҳин қишлоғи ва Манғишлоқда 3 йилгача қолиб кетди. Бу даврда Манғишлоқни қолмиқлар

www.arxiv.uz эгаллаган бўлиб, уларнинг ҳукмдори Абулғозини бироз меҳмон қилгач, милодий 1643 йилда Урганчга жўнатиб юборди. Орадан олти ой ўтиб, йилқи йилининг бошида Исфандиёрхон вафот этди. Бундан бир йил олдин иниси Муҳаммад Шариф ҳам дунёдан ўтган эди. 1643 йилда Орол ўзбеклари Абулғозини хон қилиб кўтардилар. Аммо Хоразмнинг барча ҳ удудларини бир вақтда бирлаштириш имкони бўлмади. Чунки Исфандиёр нинг ўғиллари Юшан ва Ашраф султонларга берилган ерлар Бухоро хони Нодир Муҳаммад таъсирида эди. Шу боис Абулғози бир неча бор Хива устига юриб, бўйсунмаган одамларни қирди. Хива қаъласи яқинида Бухоро хони невараси Қосим султон қўшинлари билан бўлган жангда Абулғози лашкарлари жасорат кўрсатиб, ғалаба қозондилар. Қосим султон бошлиқ бухороликларнинг Хива остонасидаги мағлубиятидан хабар топган Нодир Муҳаммад 1644 йилда Хоразмга Ёқуб Тавсат исмли амалдорни юборди, аммо у ҳам енгилди. Шу орада Бухоро беклари Нодир Муҳаммадни тахтдан ағдариб, ўрнига ўғли Абдулазизни кўтардилар. 1644 йилда Абулғози Хивага келиб, хон тахтига расман чиқди. Хон барча туркманларнинг гуноҳини ўтгани ва уларнинг ўз ерларига қайтиб келишлари мумкинлиги ҳақида хабар тарқатди. Аммо хоннинг асл ниятини билмаган туркман оқсоқоллари келиб ундан маслаҳат олдилар. Абулғози Ҳазорасп яқинидаги қумда ўтирган Ғулом баҳодир, Динмуҳаммад ва Ўрус ўнбеги қўл остидаги туркман йигитларини нобуд қилишни режалаштирганди. Бир неча кундан кейин хон Ҳазораспга бориши ва туркманлар билан маслаҳат йиғини қилиб, уларга ош беришини эълон қилди. Шундан сўнг Абулғози Ҳазорасп қалъаси яқинида чодир қуриб ўтирди. Унинг қароргоҳига 2 мингга яқин туркманлар йиғилгач, уларни қириб ташлаш ва ўғил - қизларини асир олиб Хивага жўнатишни буюрди. Хоразм воҳасидаги туркманларни тор - мор келтиргандан кейин Абулғози 1646 йилда Тажан воҳасидаги туркманлар устига юриш қилди. Уларни ҳам жазолаб, кўпларидан ўлжа олиб қайтди. Кейинчалик Тажандан

www.arxiv.uz қочган ва Хивадан борган туркманлар Қизил Арвотнинг жанубий - шарқий тарафидаги Боми баурма деган жойда тўпланганини этишган Абулғози яна қўшин йиғди. Туркманлар ўз бола - чақаларини Қорақусти деган ерга жўнатиб, ўзлари тошдан қалъа қуриб, Боми бурмада жанг қилишга тайёр турдилар. Туркманлар ҳарчанд уринмасинлар, бу тўқнашувда ҳам хон қўшинлари ғалаба қилди. Шундан кейин хон буйруғи билан Қорақустига юборилган навкарлар туркманларнинг мол - мулкини талаб, бола-чақаларини асир қилиб Хивага қайтдилар. Келгуси йили Ж анубий Хоразмдаги йирик қалъа ҳисобланган Котни қолмиқларнинг қўшут уруғидан бўлган Дурди Тойши одамлари талаб кетди. Уларнинг изидан қўшин билан таъқиб қилган Абулғози 15 кун деганда Югрукбош деган жойда талончилар орқасидан етди. Ярим кунлик жангу - жадалдан кейин қолмиқлар қочиб кетдилар. Бироз дам олгач, хон қўшинлари яна бир ҳафта давомида қолмиқларни таъқиб қилишни давом эттирди. Натижада қолмиқлар кўплаб от ва туялари, босқинчилик билан талаган мол - мулкларидан айрилиб, фақат бир қисми жон сақлашга муваффақ бўлдилар, холос. Хивага қайтган Абулғози Атрек дарёси бўйида яшаётган туркманларнинг Одий сардор бошлиқ байраж уруғи устига юриш қилди. Мўлжалланган жойга етиб келдик , деган фикр билан хон озуқа ва ем - хашакнинг 3 кунлигини олиш ва қолган қисмини, орқага қайтган вақтда зарур бўлади деб, белгиланган жойда қолдиришга буйруқ берди. Аммо хиваликлар байраж уруғи овулини топа олмасдан, 7 - 8 кун йўл юрдилар. Натижада лашкарлар орасида очлик бошланди. Йўлда тўп - тўп бўлиб қолаётган 10 минг қўшиндан Абулғози билан 400 киши қолди, холос. Шу вақтда така туркманлари савдогарларига дуч келдилар. Уларни қувиб борган хон аскарлари Хонмирзо исмли туркманнинг овули устидан чиқдилар. Овулни бўйсундириб, бироз озуқа олиб қайтаётган Абулғози одамлари байражлар элига савдо ишлари билан кетаётган Авнаш исмли така туркманнинг карвонига дуч келдилар. Олинган маълумотлар асосида хон

www.arxiv.uz байражлар устига юриш қилди. Абулғозининг шу жангги ҳақида Урганчжий шундай ёзганди: “Андағ уруш бўлдиким, ҳаргиз мундағ бўлмай эрди. Ногоҳ хони жаннат маконнинг бир қули Одий байрамни милтиқ билан узуб йиқитди. Андин сўнг ўттиз йигит кўтарила от солдилар. Тақи туркманларни ўлтуруб, ўғлон - ушоқини ўлжа ва асир қилиб, хонга олиб келдилар. Хон ҳам бу йигитларга инъомлар берди. Тақи бир неча кундин сўнг фатҳ ва нусрат билан қайтиб Хевақга тушдилар”. Кейинги йили Абулғози туркманларнинг йимрайли (эмирэли) ва сариқ уруғларини бўйсундирди. Йирмалиларни Қўжаота деган ердан топиб, бўйсундирган хон Динор қудуғи олдида дам олаётганди. Шу вақтда Баякбор сариқ исмли туркманлар хон қўшинларидан бехабар, қудуқдан сув олиш мақсадида, келиб қолдилар. Икки ўртадаги бироз тўқнашувдан кейин хиваликлар туркманларни асир қилиб, мол - мулкини ўлжа олдилар. Урганжий кейинги йилларда ҳам хон лашкарлари туркманларни кўп марта талагани ва ҳар гал катта ўлжа билан қайтгани ҳақида ёзиб қолдирган. Хонликнинг шимолий ва шарқий ҳ удудлари х авфсизлигини таъминлаш ҳам Абулғозининг эътиборида турарди. 1655 йилда қолмиқларнинг турғавут уруғидан Мерган Тўйши ва Ўқчуртаба Тағул исмли етакчилари Ҳазораспнинг бир қанча қишлоқларини талагандан кейин, Садвар ва Дарғанота қишлоқлари аҳолисининг мол - мулкини талон-тарож этди. Бу ҳақдаги хабарнинг аниқлигини билиш ва қолмиқлар х авфи тўғрисида Бухоро хони Абдулазизни огоҳлантириш ниятида Ёдгор иноқ бошлиқ бир гуруҳ амалдорлар элчи қилиб жўнатилди. Хиваликлар Дарғон ота яқинида Амударёдан ўнг қирғо ғиг а ўтдилар, аммо қолмиқларни учратмадилар. Абулғози қолмиқларнинг 10 кун олдин юртига қайтиб кетганлиги ҳақидаги ахборотга қарамасдан уларни таъқиб қилишга қарор қилди. Эрдар тоғи яқинида дуч келинган бир гуруҳ қалмиқлар берган маълумотларга қараганда , молларни ҳайдаб кетаётган қолмиқлар яқин орада эканлиги маълум бўлди. Натижада кечаси билан тинмай юрган хиваликлар саҳар пайтида яна бир гуруҳ қолмиқлар орқасидан етиб олдилар.

www.arxiv.uz Катта талофат бериб қочишни давом эттираётган қолмиқларнинг асосий кучлари Сангин работ деган жойга яшириндилар. Урушга юраги бетламаган қолмиқлар хонга одам юбориб, “Бухорога борамиз деб, адашиб сизнинг юртингизга бориб қолибмиз, бизни кечиринг” дея ялиндилар. Шундан сўнг талаган мол - ҳолларини олдига солиб, қиличларини бўйнига осиб хон олдига келган қолмиқларни кечирдилар. Улар бундан кейин ҳеч қачон Хива хони ерларига х уруж қилмасликка онт ичдилар. Хива хонлари авлодлари ни Бухоро ҳукмдорлари билан қариндош - уруғчилик муносабатлари бўлсада, улар орасида рақобатлар давом этарди. Бухоро хони Абдулазизнинг иниси Субҳон қ ули Абулғозининг укаси Шариф Муҳаммаднинг куёви эди. Балх ҳокими бўлган Субҳонқули Абулғозига одам жўнатиб, акасига қарши урушга даъват қилди. Абдуллахон даврида қариндош - уруғлари қони тўкилганлигини кўп марта эшитган Абулғози Бухоро устига юриш бошлади. Кўкардик деган жойга етганда хон Бекқули иноқни Қоракўл устига юборди. Ўзи эса 30 - 40 қишлоқни эгаллагач, Бухоро дарвозалари олдида пайдо бўлди. Шу орада Бекқули ҳам Қоракўлни эгаллаб, катта ўлжа билан келиб, хоннинг асосий лашкарларига қўшилди. Хивага қайтган хон лашкарларига алоҳида илтифот кўрсатди. Шу йили Абулғозининг ўзи Қоракўлга иккинчи бор юриш қилди ва Кўрдиш деган жойга тушди. Абдулазизхон Қаршида эканлигини ҳисобга олган б ухоролик амалдорлар 5 минг кишилик қўшин билан Қўрдушга келдилар. Икки ўртадаги жангу - жадаллар вақтида бухороликдан фақат 100 га яқин киши қочиб қутилди. Қоракўл қалъасига яширинганларни таъқиб қилган Хива лашкарлари шаҳарни талон - тарож этиб, аҳолини асир ва молларини ўлжа олиб Хивага қайтдилар. Келгуси йили Чоржўй ҳам шу тариқа бўйсундирилди ва халқи асир қилиб олиб кетилди. 1657 йилда Абулғози қўшинлари Қоракўлга юриш қилиб, Ёйчин ва Нарзам деган жойларни эгалладилар. Бундан х абар топган Абдулазизхон ўз лашкарларини Кўкардик деган жойга тўплади. Қосимхон бошлиқ қўшинлар юраги дов бермай Бухорога қайтиб кетди. Шундан сўнг, Абулғози Кармана

www.arxiv.uz устига юриш бошлади. Кармана аҳолиси ёв келди деган хабарни эшитмасдан бепарво яшарди. Зарафшон дарёсидан ўтган хиваликлар шаҳар аҳолисининг мол-ҳолини ўлжа олдилар. Орадан бироз вақт ўтгач, Абулғози буйруғи билан 15 минг кишилик қўшин орқага қайта бошлади. Хон билан бирга юзтача одам қолди. Қўшиннинг боши Туға булоқ деган жойга етганда катта бир ариққа дуч келган туяларни сувдан ўтказиш мушкул бўлиб қолди. Шу орада бухороликлардан мингга яқин лашкари яқинлашиб қолди. Абулғози бир қисм лашкарлари, туғ ва карнай-сурнайларни туякашлар тарафга юбориб, шовқин- сурон солиб душманни чалғитиб туришни буюрди. Ўзи эса ёнидаги ўттизга яқин сипоҳилар билан ёвга ҳамла қилди. “Худо ёр” деб қичқириб ҳужум қилган хиваликлар важоҳатидан чўчиган бухороликлар қоча бошлашди. Орадан бироз вақт ўтгач, бухороликлар хиваликларга яна ҳужум қилдилар. Шу тариқа уришаётганларнинг бир-бирига тажовузлари етти марта такрорланди. Абулғозига ёрдам етиб келганлар сони ҳам 500 тага етди. Аммо Абдулазизнинг катта қўшини сони 6 мингдан ортиқ бўлиб, улар милтиқлар билан қуролланган эдилар. Ўқларнинг тутунидан урушаётганлар бир-бирини кўрмай қолдилар. Бухороликлар шундай қаттиқ сурон солдиларки, яна бирон соат жанг давом этса, хиваликларнинг қутулиши мушкул бўлиб қоларди. Мураккаб вазиятда мардлик ва жасорат намуналарини Анушахон бошлиқ лашкарлар кўрсатдилар. Хон ўғлига илгарилаб кетган кишиларни қайтар деб буйруқ бердилар. Унинг кетидан Ҳўжамберди ва Давлат оталиқ, Бекқули иноқни ҳам юбордилар. Шу вақтда жанг зўрайиб, бухороликлар сурон солдилар. Аммо икки юзга яқин йигитлари билан қайтиб келган Анушахон Абдулазизнинг қўшинига шиддат билан ҳамла қилди. Шиддат билан бошланган ушбу ҳужум натижасида бухороликлар қўшини пораканда бўлди. Улар чекиниб, ўзларини дарёга ташлай бошладилар. Абдулазизнинг ўзи ҳам дарёдан ўтиб, зўрға жон сақлашга муваффақ бўлди. Кармана сафарида Анушахон 14 ёшлик йигит бўлиб, отасининг беҳад ҳурматига сазовор бўлди. “Тақи барча халқни йиғиб айтдилар ким

www.arxiv.uz ўғлимизнинг аввал сафари эрди, оёқи ва йўли муборак бўлди. Абдулазизихонтек улуғ подшоҳни босдуқ ва тақи уруш кунида қилган ишларига таҳсинлар қилиб, улуғ тўй бердилар. Тақи туғ бериб, лашкар қўшиб Ҳазораспни бердилар”, деб ёзганди шу даврдаги воқеаларнинг гувоҳи бўлган Маҳмуд Урганжий. Шу вақтда юқоридаги совғалар билан бирга хон Хивада Анушага атаб 1657 йилда ҳаммом қурдирган бўлиб, бу иншо о т Абулғозихон ўз ўғлига қилган марҳаматларидан биттаси бўлиб, ҳаммом анча мураккаб тарҳ асосида қурилган, ҳаммомга Оқмасжид яқинидаги гумбазли кичик хонадан кирилади. Иссиқни яхши сақлаш учун ҳаммомнинг хоналари ер остида ишланган бўлиб, ташқаридан фақат гумбазлар кўриниб туради. Ҳаммомда даҳлиз, кийимхона, совуқхона , исириқхона, иссиқ сув турадиган ҳовузча, гўлоҳ бор. Хоналарнинг ўзаро боғланиши қадимги ҳаммомлар тартибини такроллаган. Ҳаммомнинг гўлоҳи олдида сув олинадиган қудуқ сақланиб қолган. Сув тарновлардан катта ёмга йиғилади, ўтхонанинг дудлари ма х сус йўллар орқали ҳаммом хоналари остидан ўтиб иситади ва дуд бўрон орқали ташқарига чиқиб кетади. Иссиқ сувли ҳовуз атрофидаги тўртта хона девордаги туйниклар орқали сув билан таъмирланади. Чуқур хоналар саҳни шундай йўналишда жойлашганки , мағзавалар энг чуқурликдаги хона орқали ма х сус ўраларга оқиб тушади. Бино ичкариси ғиштдан гумбазлар тепасидаги туйник дарчалар орқали ёритилган хоналарда безак йўқ, девор ва гумбаз сатҳи сувга чидамли қоришма (ҳажжа: – кўл бўйидаги шўр х о қ тупроқдан ма х сус усуллар ёрдамида тайёрланади, у оқ ва қора ҳажжа номлари билан маш ҳ ур бўлиб, Хоразмдаги барча қадимги биноларнинг қурилишида ишлатилган, ҳозирги кунларимизгача қадимги сувоқлар ўз аҳамиятини йўқотган эмас) билан сувалган. Хоналар кичик бўлгани учун усталар оддий тузилишдаги гумбазларни қўллашган. Анушахоннинг туғилиши, унга Ануша деб исм қўйилиши ҳақида қадимда қариялар андоқ ривоят қилибдурларким: – “ Абулғози тўра ёшлигида Ануша исмли бир черкас канизакни севиб қолади. Лекин у балоғат ёшига етмагани учун унга уйлана олмайди. Орадан йиллар ўтиб Абулғози уйланади,

www.arxiv.uz ўнта ўғил фарзанд кўради. Лекин қизи бўлмайди. “ Ўлганимда йиғлаб қоладиган қизим бўлмади ”, деб кўп изтироб чекиб юрарди. Бир маҳал хотини ҳ омиладор бўлиб туғиш вақти яқинлашганда Абулғози шикорга кетади. Кетиш олдидан “ кимда ким қизингиз туғилди ”, де ган хабар келтирса катта суюнчи бераман деб ваъда этади. Туғилган фарзанд яна ўғил бўлади. Лекин э нагалар хийла ишлатиб, қиз туғилди , деб хондан суюнчи оладилар ва чақолоқни қиз боладек кийинтириб қўядилар Абулғозихон қизига биринчи муҳаббати шарафига Ануша (содиқ) деб исм қўяди. Орадан бир неча йил ўтиб “ Анушахон ” катта йигит бўлиб етишади, лекин қиз кийимида юраверади, бўлган воқеани унга айтиб, уни шунга рози қилиб қўйишадилар. Кунларнинг бирида Абулғозихон Бухоро билан урушиб, асир тушади. Бухоро хони уни зиндонда сақлайди. Бу вақтда Хивада тахт учун Анушанинг катта акалари ўртасида жанжал бошланиб кетади. Ануша Бухоро хони олдига бориб отасини озод қилинишини сўрайди. Бухоро хони қараса бир чиройли ёшгина қиз Хивадек ердан отасининг озодлигини тилаб келибди. Хон унга шундай шарт қўяди: – “ Менга хотин бўлсанг, отангни озод қиламан ” . Ануша розилик беради. Хон Абулғозихонни озод қилиб олиб келишларини буюради. Абулғозихон воқеани англагач, уятдан ер ёрилмайди-ю ерга кирмайди. Қизига қараб: – “ бу кунни кўргандан ўлганим яхши, дар ҳ ол уйга қайт деб буюради ” . Ануша: – “ Сиздан бурун мени ўлдиришсин, орқага қайтмайман ” – дейди. Абулғозихонни озод қилишади. Шунда Ануша Бухоро хонига қараб : “ отамни озод қилдингиз, энди сўзингиздан қайтмайсиз. Отамга ҳам, сизга ҳам бир сирни очаман ” , - деб ечинади, йигит эканлигини, бўлиб ўтган воқеани гапириб беради. Иккала хон ҳам хангу-манг бўладилар. Бухоро хони сўзидан қайтмай, ота - ўғилга мехрибонликлар кўргизиб юртига юборади. Хивага келган Абулғозихон : – “ Мен қизим йўқ ”, деб афсусда эдим, бир эмас ўнта қизим бор ва битти ўғлим бор экан ”, деб тахтни Анушага топширган ва тахтингга гултож бўлсин , деб Анушахон номига ҳаммом қурдирган экан. Ҳаммом инсон учун жуда зарур маскан бўлиб, бундан уч минг йил муқаддам қадимги Римда ҳаммомни нафақат инсон жисмоний танасини

www.arxiv.uz тозаловчи маскан балки, турли касалликлардан фориғ қиладиган ва касалликларни олдини оладиган жой деб ҳам тушунилган. Ҳаммом инсон соғлиги учун жуда яхши фойда беришини Эронда, Чинда, Ҳ индистонда, Турон заминида яхши билганлар ва аҳоли учун шаҳарларда ҳаммомлар қурилилган, улар аҳолига мунтазам хизмат кўрсатиб турган. XVII аср бошларида Бухорои шарифда ўн саккизта ҳаммом борлиги ҳақида тарихий манбалар бор. Бу даврда қадимий Хивада иккита ҳ аммом бўлган. Биринчи эски ҳаммом Полвон дарвоза яқинида жойлашган ва жуда содда бўлиб, ер тагида қурилган фақат ювиниш хонасининг гумбази ер устига чиқиб турган. Бу ҳаммом шаҳар аҳолисига кўп йиллар хизмат қилган. Иккинчи ҳаммом Анушахон ҳаммомидир. Ҳаммом ташқи кўринишидан ноёб меъморий обида бўлиб, қурилиши жиҳатидан Шарқдаги бошқа ҳ аммомлардан тубдан фарқ қилади. Бинонинг бир қисми ер тагида, ювиниш хоналари ҳам ана шундай усулда жойлашган. Ташқаридан эса бинонинг гумбазсимон устки қисми кўриниб турибди. Йигирмага яқин хонаси бор, ҳаммомда бешта киши хизмат қилган. Иккита ҳаммомчи, гўлоҳ, иккита сув ташувчи мешкобчилар ишлаган. Ичкарида сартарошхона ҳам мижозларга хизмат қилган. Ҳаммомда ювиниш учун тартиб қатъий ўрнатилган пайшанба куни мартабали зотлар – хон ва унинг яқинлари, жума куни уломалар, дин арбоблари, бошқа кунлари эса шаҳар аҳолиси ва қишлоқлардан келган кишилар ювинганлар. Ҳаммом хонлик тасарруфида бўлиб, унга вақф ерлари ҳам ажратилган. Ҳаммомга аёллар, болалар, ғайридинлар ва тери касалликлари билан оғриган кишилар кириши ман қилинган. Ҳаммомни қиздириш учун шаҳар ичкарисидаги турли чиқиндилар от, эшак тезакларидан, ҳовлилардан чиққан ортиқча чиқиндиларини ёқиб ишлатганлар. Бу эса шаҳар ичини, ҳавосини тоза сақлашга хизмат қилган. Хоналар пол тагидаги ма х сус қуврлар ёрдамида қиздирилган, иситиш хонаси бўлиб олдидаги қудукдан эҳтиёт учун сув олиб ишлатилган. Марказий катта хона теварак-атрофдаги хоналарнинг барчаси бирор бир вазифани бажарган.

www.arxiv.uz Бирларида ювиниш, иссиқ буғдан тобланиш мумкин бўлса, бошқаларида тиббий уқалаш сеанслари ўтказилган. Шарқда иссиқ буғдан бод, оёқ-бўғим х асталикларида фойдаланганлар. Уқалашнинг бир қатор усуллари бўлиб асаб, қон-томир, организмнинг турли қисмларидаги оғриқларга наф беришини табибларимиз яхши билишган. Бунга ором бериш эмас, табиблар даволаш воситаси деб қараганлар. Бу иш мунтазам тарзда бажариб келинган. Бундан ташқари ҳаммомда алоҳида хона бўлиб, у ерда тиш оғриғига даво қилиниб, тиш олинган, Хивада тиш даволаш ҳам ўтмиш асрлардан ривожланиб келган. Анушахон ҳаммомида мижозлар танасини ювиш билан бирга ўз соғлиқларини ҳам тиклашган. Ҳаммомда мижозлар учун чойхона бўлиб ўзаро суҳбатлашиб, ҳ ордиқ чиқаришларига барча шароитлар яратилган. Худди шу чойхона вазифасини бажарган ма х сус хонада оддий чойдан ташқари, шифобахш ўсимликларнинг илдизи, барги, меваси ва гулидан дамланган чой ва бошқа доривор суюқликлар тайёрланган. Ҳаммомни айнан ўзида гиёҳлардан тайёрланган турли хасталарга шифо дамламалар савдоси йўлга қўйилиб сотилган. Анушахон ҳаммоми ўз даврида шаҳар аҳолисига беминнат хизмат қилган, уни ўз даврини ихтисослашган шифохонаси десак муболаға бўлмайди. Ҳаммом қайта таъмирланиб бугунги кунгача шаҳар аҳолисига узликсиз хизмат кўрсатиб келмокда. 1663 йилда Абулғози яна бир бор Бухорога отланди. Шаҳарнинг Намозгоҳ дарвозаси олдида турган Абулғози Бухорога кирмасликка қарор қилди. Чунки бу вақтда Абдулазиз Самарқандда бўлиб, шаҳарда оддий халқдан бошқа қўшин йўқ эди. Шу боис хоннинг ўзи йўқ вақтда бир неча хотин - халаж турган шаҳарни олди деган андишадан қочиб, Абулғози улкан ўлжалар тўплаган қўшинни Хивага қайтаришга фармон берди. “Агар тангри берса Абдулазизхон қалъанинг ичинда турса, анинг қўлидан олғаймен”, – деб қайтган. Абулғози “ Шажарайи турк ” асарида ёши етмишга етганлигини қайд қилиб: “ Эмдин сўнг мусулмон халқға ёмонлик қилмоқнинг маъноси йўқ. Бир

www.arxiv.uz андак боисдан орамизда низо бўлиб эрди. Андағ бўлди эрса, ҳақ субҳонаҳу ва таоло ва нусрат бирлан ҳамиша ғолиб қилди ” , – деб ёзганди. У Мовароуннаҳрга элчи юбориб Абдулазизхон билан ярашди. Тангри таоло имкон берса қизилбошлар ва қолмиқлар устига юриш қилишни режалаштирди. Аммо ҳижрий 1074 йил (қуён йили)да (1663 йил) дунёдан ўтди. Қабри Паҳловон Маҳмуд мажмуасидаги катта гумбазли хонанинг шимолий-ғарбий бурчагида бўлиб, қора мармардан қабр тош ишланган, унга форс тилида хоннинг вафотига бағишлаб тарих битилган, ундаги ёзув билан бирга чиройли қилиб ислимий нақшлар х ивалик сангтарош усталар томонидан ўйилган. Қабртош ердан ярим метрча баландликдаги кошинли супача устига ўрнатилган. Абулғозихон Хива тахтига ўтиргач , ўзбекдан 360 кишига амал берган. Уларнинг 32 сига ўз ёнидан ўрин берган. Хон ўзбекни 92 қабиласини тўрт гуруҳ қилиб бирлаштириб тўрт тўпа деб атаган. Хоразмга Дашти Қипчоқдан келган кўчманчи қабилаларни ўтроқлаштириш тадбирлари ҳам Абулғозининг ички сиёсатида муҳим ўрин эгаллади. Улар тўртта гуру ҳ га бўлиниб, Бухоро билан чегара бўлган Дояхотун (Дарғонота яқинида)дан тортиб, то Оролгача бўлган ерларга жойлаштирди. Тўпа деб аталган бу гуруҳларнинг катталаридан бири – уйғур ва найман қабилалари ташкил қилиб, уларга дўрман, юз, минг, шайх, бурлоқ каби кичик уруғлар ҳам қўшилди. Уйғурларга Ҳазорасп беклигининг чекка қишлоғи Питнакдан тортиб, Янгиариққача бўлган ерлар, найманларга эса Янгиариқдан то Гурлангача бўлган ҳудудлар ажратилди. Қиёт - қўнғиротлар тўпасига ўзбекларнинг жалойир ва туркманларнинг али эли уруғлари ҳам бирлаштирилган бўлиб, уларга Шовотдан Қўнғиротнинг Қуйғун деган жойигача бўлган ерлар ажратилди. Учунчи тўпага – нукус-манғит қабилалари бирлаштирилиб, уларга кенагас ва хўжаэли уруғи киритилди. Қанғли - қипчоқлар алоҳида тўпага ажратилган бўлиб, унга кўчманчиларнинг яна бир нечта уруғлари бирлаштирилди. Гурландан то Лавзан каналигача бўлган ҳудудлар ҳамда Амударёнинг қуйи қисмида нукус ва манғит қабилалари жойлаштирилди. Амударёнинг сўл

www.arxiv.uz соҳилидаги Қипчоқ атрофи, Х ўжаэли ва Кўкўзак оралиғида қанғли ва қипчоқ қабилалари жойлаштирилди. Улар таркибида Дашти Қипчоқдан келган ўзбекларнинг 14 уруғи ҳам ўрнаштирилди. Ўзбекларнинг Хоразмга кўчиб келиши ва ўтроқ ҳаётга ўтиши жараёнида деҳқончилик соҳаси сезиларли даражада ривожлана бошлади. Аҳоли сонининг ошиши ва озиқ - овқатга бўлган зарурат экин майдонлари учун янги ерларни ўзлаштириш, суғориш эҳтиёжларини қондириш мақсадида янги наҳр (канал) ва ариқлар қазишни, қишлоқ (кент) ва шаҳарлар қуриш ишларини мислсиз кенгайтирди. Шу билан бир қаторда табиатнинг инжиқларини ва ўзгариб туришишини ҳисобга олишга ҳам тўғри келди. Хусусан, Амударё ўзанининг ўзгариши натижасида Ўзбой, Дарёлик, Қўнадарё ҳавзасидаги Урганч, Вазир, Девкескан, Ақча келин, Шоҳсанам каби қалъалар билан бир қаторда кишлоқ ва овуллар аҳолиси ичимлик ва деҳқончилик учун зарур бўлган сув танқислигини сеза бошладилар. Натижада Абулғозихон отаси Араб Муҳаммадхон 1616 йилда бошланган ишларни давом эттирди. Хон топшириғи билан Вазир қалъаси аҳолиси Гурлан қалъаси яқинида тикланган Кичик Вазир қишлоғига кўчирилди. Абулғози 1646 йилда Урганч-арна ариғини қаздирди ва унинг яқинда асос солинган қалъага Янги Урганч деб ном берди. Янги қурилган қалъанинг деворлари пахсадан солинган тўртбурчак шаклида бўлиб, узунасига 225 сажин ва энига 200 сажин (1 сажин 2 метр 34 см) эди. Бу ерга Кўҳна Урганч аҳолисининг бир қисми кўчирилиб келтирилди ва қалъ а даги бошқарув ишлари х иваликларга топширилди. Қалъада шу даврда бой х ивалик савдогарлар яшаган, ҳунарманд ва савдо-сотиқ қилувчилар шу ерга тўпланишар, чет элликлар шу ерда олди-сотди ишларини амалга оширар эдилар. XIX асрда шаҳардаги пахса уйларнинг сони 300, масжидлари 15, дўконлари 300, аҳолиси 2000 кишига этар эди. Шундан бироз кейин Ғозиобод канали ҳам қазилиб, унинг яқинида чегара истеҳкоми ҳисобланган қалъа тикланди. 1663 йилда Абулғози касалланганлиги сабабли давлатни бошқаришни

www.arxiv.uz ўғли Ануша Муҳаммадга топширишга мажбур бўлди. “ Орадан кўп ўтмай, ўша йилнинг 12 августида ёруғ жаҳондан кўз юмди ” , деб ёзади академик Б.Аҳмедов. Бунёдкорлик ишлари билан шуғулланган Абулғози тарихчи ва табиб олим сифатида ўзидан бебаҳо мерос қолдирди. Та х минан 1657 йилда Абулғози табобатга оид “ Ман о ф е ул инсон ” ( “ Инсонга фойдали нарсалар ” ) номли асар ёзди. Хон О ллоҳнинг ўзига берган қобилиятлари ҳақида табобат ва табиблик сирларини ўрганганлигини ёзмасада, у инсонларнинг касалликлари ва уларни даволаш усулларини яхши билганлиги яққол сезилиб туради. Китоб 4 қисм ва 21 бобдан иборат бўлиб, унинг муаллифи “ Иллатга илож қилмоқни мўътабар китоблардан жам қилиб, ул иллатларни баён этиб, сўнгра чорасини баён қилдим. Шоядким, дардларидан холос бўлғайлар ” , деб ёзганди. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Шарқшунослик институтининг Қўлёзмалар фондида 4107 - рақами ва хоразмлик доришунос олим, профессор Р.Собировнинг шахсий кутубхонасида сақланаётган “Ман о ф е ул–инсон” китоби қўлёзмасини ўрганиш ва мазмун - моҳиятини халқимизга етказиш учун тадқиқот ишлари давом эттирилмоқда. Мазкур китобни мен 1997 йилда п итнаклик мар ҳ ум табиб Бозорбувани иш столи устида кўрганман, кейинчалик бир гуру ҳ х ивалик врачлар ушбу китобни суриштириб харид қилиш ниятлари борлигини табибни ўзидан эшитдим. 1658 - 1661 йилларда Абулғози “ Шажарайи тарокима ” ( “ Туркманлар шажараси ” ) номли яна бир китоб ёзган. Тарихчи сифатида дастлаб қўлига қалам олган ҳукмдор ушбу асарини туркман уламолари, беклари ва сардорлари илтимоси билан яратганлигини айтади. Унда туркманларнинг афсонавий подшоси Ўғузхон ва унинг авлодлари, солур, бояндур, така, ёвмуд, тевачи, х из р ли, сариқ, алиэли, ёзир, эрсори, имронли каби туркман уруғларининг қисқа тарихи баён қилинади. “ Шажарайи тарокима ” илк бор академик А.Н.Кононовнинг саъй - ҳаракатлари билан 1958 йилда Ленинградда чоп этилган.

www.arxiv.uz 1663 - 1664 йилларда Абулғози “ Шажараи турк ” номли яна бир тарихий асарни ёзишга жазм қилди. Унинг асосига 18 та китоблардан олинган маълумотлар қўйилган ҳамда асарнинг 7,8,9 бобларини ёзишда муаллиф ўз кўрган - кечирган тафсилотлардан фойдаланган. Абулғози бетоблиги сабабли охиригача ёзиб тугата олмаган “ Шажарайи турк ” ни тамомлаш ғамини кўришни ўғлига васият қилган. Асарда қуйидаги сўзлар бор: “ Маълум бўлсинким, Абулғози жаннатмакон бу китобни тасниф қилиб ярмига етканда хаста бўлдилар. Ул вақтда ўғилларига васият қилиб турурларким, бу китобни нотамом қўйманг, интимотига саъий қилинг. Ул сабабдин Абул Музаффар вал Мансур Анушахон ибн Абулғозихон марҳум ва мағруфий бу бандайи бебизоат ва каминайи беистито ъ атки Маҳмудий ибн Мулла Муҳаммад Замон Урганжий бўлғайман, бу китобни итмомга еткур, теб ҳукм қилдилар. Агарчи банда бу амрни мушкилга лойиқ ва сазовор эрмас эрдим, андағ ҳам бўлса, буҳадиси набавийки, ал - маъмуру мазурун турур, анинг мазмунига амал қилиб, бу шаҳаншоҳи олий жоҳ ҳукми бирлан билганимга лойиқ бу китобнинг итмомига таважжиҳ қилдим ” . Янги муаллиф давом эттирган жойдан бошлаб воқеалар ҳақида баён услуби ва сўз иборалари ҳам ўзгарганлиги сезилиб туради. Урганчжий қўлёзманинг 1 - 6, ва 9 бобнинг давомини ёзган. Абулғози ота - акалари ҳукмронлик қилган даврлар тарихи китоб сифатида ёзилмаганлиги ҳақида афсусланиб: “ Эрон билан Туронда ўтган Чингизхон ўғлонларининг отларина айтилган тарихлардин ушбу замон фақирнинг олдида ўн саккиз мужаллад ҳозир турур. Аммо бизнинг ота ва акаларимизнинг бепарвойлиқи ва Хоразм халқининг бевуқуфлиқи, бу икки сабабдин, бизнинг жамоатимизнинг Абдуллахоннинг оталари бирлан бизнинг оталаримизнинг айрилган еридин то бизга келгунча тарихларини битмай эрдилар. Бу тарихни бир кишига таклиф қилали теб фикр қилдуқ. Ҳеч бир муносиб киши топмадуқ. Зарур бўлди. Ул сабабдин ўзимиз айтдуқ ” . “Шажарайи турк” номи билан нашр қилинган асарда Абулғози бутун инсониятнинг отаси ҳисобланган Одам алайҳисаломдан то ўзи давригача

www.arxiv.uz ҳикоя қиларкан, ўзининг улуғ ҳукмдорлар авлодидан эканлиги ва Хоразмнинг хон унвонидаги ҳақиқий ҳукмдори эканлигини исботлашга ҳаракат қилган. Абулғозихон ва ўғли Ануша Муҳаммадхон даврида нафақат Хивада балки шу хонлар томонидан Бухоро ва Самарқандда хонлар номи билан олтин, кумуш ва мис тангалар чиқарилган. Хива хонлигида юқоридаги хонлардан кейин хон бўлган шахслар номидан танга чиқарилганлиги тўғрисида маълумотлар йўқ. Фақат Хива хонлигида тангалар Қўнғирот сулоласи вакиллари тахтга чиққандан (1804 йил) кейин Муҳаммад Раҳимхон (1806-1825) томонидан 1811 йилда Кўҳна Аркда ташкил қилинган зарбхонада зарб қилинди, деган ёзувларни ўқиймиз. Бундан шундай хулоса келиб чиқадики, 1598 йилда Хивада Ҳожимхон томонидан асос солинган зарбхона фаолияти унинг авлодлари томонидан ривожлантирилган ва марказлашган давлат сиёсати Абурғозихон даврида ниҳоясига етказилган эди.

O'xshashlar

Миллий давлатчилигимизнинг тарихий илдизлари (мил.ав. VIII аср милодий IV аср)

Мухаммад Рахимхон II Феруз

Туркистоннинг хонликларга булиниб кетиши, унинг сабаблари ва окибатлари

Ibtidoiy inson jamoasining kelib chiqishi

Ilk urug’ jamoasi