О‘zbekistonga о‘simliklarni iqlimlashtirish tarixi - Tabiatshunoslik - Referatlar

О‘zbekistonga о‘simliklarni iqlimlashtirish tarixi

Yuklangan vaqt:

24.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

83.5 KB

Ko'chirib olish

О‘zbekistonga о‘simliklarni iqlimlashtirish tarixi О‘simliklarni introduksiya qilish tarixi odamzod о‘simliklarni tanigan, undan foydalangan, ekib о‘stirgan davridan boshlanadi. Kо‘pchilik olimlarning fikricha insonning introduksion faoliyati uning dehqonchilik bilan shug‘ullangan davrdan boshlangan. Dehqonchilik bilan inson qariyb 10-14 ming yil ilgari shug‘ullana boshlagan. О‘rta Osiyo xalqi о‘troq hayot kechirishi munosabati bilan qо‘shni davlatlar bilan savdo-sotiq ishlari olib borilishi natijasida har turdagi о‘simliklar ushbu hududga kirib kelgan. Bu davr: О‘rta Osiyoda vujudga kelib bо‘lgan davlatlar ya’ni Baqtriya, Sug‘diyona, Xorazm, Marg‘iyona (Balx poytaxti) Samarqand (eski nomi-Maroqand) Xorazm (Xorazm vohasi va Amudaryo sohili) va Marv (Marg‘iyona) sirasiga kiradi. Eron podshosi Kir va Makedonskiylarni Baqtriya va Sug‘diyonani ishg‘ol qilishi natijasida Rim va Xitoy imperiyasi о‘rtasida tovar almashish va о‘zaro madaniy aloqalar bо‘yicha kengroq bog‘lanish paydo bо‘ldi. Eramizdan oldingi II va VI asrlarda Xitoy, Afg‘oniston va Eron davlatlaridan keltirilgan daraxt va о‘simliklarni о‘sishi va saqlanib qolishiga bizning iqlim sharoitimizning qulayligi sabab bо‘ldi. Bizning yurtimizga ajnabiy daraxtlarining keltirilishi aftidan Iskandar Zulqarnay istilosi davridan boshlangan. Buyuk ipak yо‘lida savdogarlar о‘zlari bilan mevali va manzarali daraxtlarni о‘zlari bilan olib kelishgan. Shaftoli, о‘rik nok va shuningdek nо‘xat, mosh va makkajо‘xori о‘sha davrda Xitoydan keltirilgan. Ayrim daraxtlar urug‘ini Xaj safariga borgan xojilar shuningdek о‘sha davrlarda iloxiy deb sig‘ingan ayrim daraxtlarning urug‘larini darveshlar tomonidan olib kelingan. Rim va Xitoydan keltirilgan tut va boshqa mevali daraxtlar О‘rta Osiyo iqlim sharoitiga tezda moslashdi. Arab bosqinchilari, keyinchalik Chingizxon boshchiligidagi mо‘g‘ullar urushi va boshqa kichik-kichik urushlar, о‘simliklarni yо‘qolib ketishiga sabab bо‘ldi.

IX asrning о‘rtalaridan XI asrning boshlarida paxta va tut daraxtining о‘stirishni yо‘lga qо‘yilishi. Ipak va paxtani davlatlararo tovar almashish mahsulotiga aylantirdi. О‘rta Osiyoda ya’ni Buxoro, Xiva, Qо‘qon xonligidagi о‘zaro nizolar, xonlar almashishi bular hammasi xо‘jalikni о‘sishiga halaqit beruvchi omil hisoblangan. Biota, shaftoli, qora tut va oq tut , paxta, jо‘xori, kunjut, mosh, makkajо‘xori nо‘xat va boshqalar ruslarni О‘rta Osiyo hududiga kirib kelishidan oldin о‘stirilgan. Bu davrlardi xalq bular bilan cheklanib qolmagan. Ular doim izlanib, manzarali о‘simliklarni boshqa mamlakatlardan olib kelib iqlimlashtirilgan.. Ruslarning Turkistonni ishg‘ol qilishi natijasida kolonizatorlarning kо‘chib kelishi munosabati bilan о‘simliklarning yangidan-yangi turlari kirib kelgan va iqlimlashtirilgan. Turkiston о‘rmonchilik qaydnomalari, О‘zbekiston Gidrometeorologiya Instituti, Toshkent arxivlaridan olingan ma’lumotlarga kо‘ra 1865-yilga kelib rus kolonizatorlari tomonidan О‘rta Osiyoda juda katta hajmda introduksiya ishlari Nikit, Leningrad Odessa Penza Tiflis botanika bog‘laridan olib kelingan о‘simliklar hisobiga bajarildi. Bu davrda ushbu botanika bog‘larining tashkil etilganligiga 20-60 yil bо‘lgan bо‘lib ularda kо‘p turdagi о‘simliklar kolleksiyasi tо‘plangan. Ruslar dastlab kо‘chalarga, uy-joy atroflariga tut, qayrag‘och, majnuntol, terak daraxtlarini ekib kо‘rishgan. О‘rta Osiyo florasi yetarli darajada talabga javob berganiga ular introduksiya ishlarini keng ravishda olib borishgan. Ayniqsa Toshkentda piramidasimon terak sharsimon qayrag‘och, tut daraxti yong‘oq daraxti har xil turi va navi, chinor loxlar shuningdek uzum va mevali daraxtlarni ekishni yо‘lga qо‘yishgan. Rasmiy hujjatlarda yozilishicha Ruslar О‘rta Osiyoga kirib kelishi bilanoq eng birinchi dolzarb masala: о‘rmonzorlarni saqlab qolish va kengaytirish, shahar kо‘chalarini kо‘kalamzorlashtirish va tiklash ishlari turardi. Ruslar О‘rta Osiyo iqlimining quruq, nihoyatda issiqligini hisobga olib uy-joylarini atrofini soya qiluvchi daraxtlar ekishni boshlaganlar. Ular temir yо‘llarini qurish bilan birga uning atroflariga har xil daraxtlar ekishib soya salqin sharoit yarata boshlashdi.

Arxiv materiallariga asosan 1875-yildan boshlab Zarafshon okrugi bо‘yicha ommaviy introduksiya ishlari о‘tkazildi. Shahar ma’muriyati chetdan daraxt va butasimon о‘simliklarning katta partiyasini olib kirishga ruxsat berdi. Bu vaqtga kelib okrugda о‘rmonzorlarni kо‘paytirish va kо‘kalamzorlashtirish korxonalari paydo bо‘ldi. 1880 yil yana Zarafshonda о‘rmon hо‘jaligi ishlari boshlanib, qayrag‘och, yong‘oq, archa, boyarishnik , bodom, о‘rik va boshqa ekzotik daraxtlar olib kelib ekildi. Buning uchun chet eldan 48 pud о‘simlik urug‘i keltirildi. Eng birinchi о‘rmon hо‘jaligi ishlari Bagrina, Omonqо‘ton, Og‘alik qishloqlari atrofida ekish, sug‘orish ishlari olib borildi. 1880-yil 115 tanob yerga (Bagrinada-70tanob, Omonqо‘tonda-30 tanob, Og‘alikda-15 tanob ) aylant, akatsiya, gledichiya ekildi. Kо‘p qismi yaxshi о‘zlashtirilib iqlimlashdi, ancha qismi esa nobud bо‘ldi. Omonqо‘ton sinov stansiyasida 1880-yildan 1898 yilga qadar 49 gektar pastlikda, 38 gektar tepaliklarga jami 87 gektar yerga oq akatsiya daraxti ekilda. О‘rmon hо‘jaligi ishlari Zarafshonda XIXasrning 70 yillarida boshlandi. Yirik masshtabdagi yer ochib, ekin ekish ishlari 1880-yilda Samarqand pitomnigida kengaytirildi. 1898 yilda Sirdaryoda yirik tog‘oldi о‘rmonchilik ishlari boshlandi. Bu joylarda yong‘oq va archadan tashqari boshqa tuproqda о‘sgan eman, tol, gledichiya, aylant, katalpa, oq akatsiya, qrim qayrag‘ochi, bodom daraxtlari ekildi. 1877 yili Farg‘ona viloyatida chо‘l va qumloq yerlarni haydab u yerlarda ham kо‘chatlar ekildi. Marg‘londa shu yili ulkan pitomnik ochildi. 1894 yili Farg‘ona viloyatida Marg‘ilon uezdida tog‘-о‘rmon, meliorativ ishlari boshlanib unga о‘rmonshunos Ottendorf rahbarlik qildi. Ular oq akatsiya, aylantus, yong‘oq, olma, nok daraxtlari ekishdi. Bu daraxtlar iqlimlashib yaxshi natija berdi. 1910 yilga kelib 2ta pitomnik qoldi. Chunki bu о‘rmonzorlarda iqlimlashish vujudga kelmagan, kо‘chatlar yо‘qolib ketgan.

Samarqand hududida 300 xil daraxtlar yovvoyi holda uchrab turadi. Ularning 235 turi chetdan xususan 113 turi Kavkaz, Zakavkaze va Lenkoran territoriyasidan keltirilgan. Bu 235 turning katta qismi iqlimlashgan daraxtlar b о ‘lib, ular to ruslar kelib joylashishidan oldin о ‘sib iqlimlashgan va ular Toshkent, Samarqandda ekilgan. Ushbu turlarning aksariyati Farg‘ona viloyati, Kaspiy b о‘yi , Buxoro, Xivaga cha tarqalgan . О ‘rta Osiyo va О ‘zbekistonda sinab k о ‘rilgan avlodlardan oq akatsiya, gledichiya aylant daraxtlari yaxshi natija ber gan . Ular yaxshi iqlimlashib о ‘sdi. Sirdaryo viloyatida 1872-1883 yilda oq akatsiya, katalpa, klen, aylant, gledichiya, lipa, dub, qayrag‘och, yasen daraxtlari, Omonqо‘ton, Bagrina va Og‘aliqda aylant, akatsiya, gledichiya, qayrag‘och ekib о‘stirildi. Biroq ayrim sabablarga kо‘ra yuqorida kо‘rsatilgan о‘simliklarning katta qismi bizgacha yetib kelmagan. Kichik urushlar sababli Sharqdan G‘arbga qadar bо‘lgan yо‘llarning yopiqligi tufayli aloqa yо‘llarida, jamoat parklarida о‘stiriladigan manzarali daraxtlar yо‘qolib ketgan 1897 y D.A.Morozov Kaspiy bо‘yi viloyati va Turkmaniston territoriyasida iqlimlashgan barcha daraxtlar rо‘yxatini о‘rganib chiqdi: Ulardan tut, qayrag‘och, oq akatsiya, gledichiya, amerika zarangi, aylant, katalpa, yapon soforasi, lox, zarang, maklyura, tuya, mojjevelnik, qarag‘ay, chinor, seren, biryuchina, amorfa, iudino daraxti, suriya atirguli, yong‘oq, terak, majnuntol, tubulg‘a. Kamdan-kam uchrovchi daraxtlar piramidali va gorizontal kiparis, ot kashtan, shoyi akatsiya, lomonos, beresklet, bunduk, oddiy plyum, kelreyteriya, magnoliya, magoniya, meliya, pista, anor, dub, smorodina, malina, namatak, maymunjon, buzina, lipa, glisiniya, zizifus, uzum ,atirgil, о‘rik, shaftoli, olxо‘ri, olcha, olma, nok, pista, anor, kiparis va boshqalar. 1929 yil qattiq qishda aksariyat daraxtlar sovuqdan nobud bо‘ldi. 1923-yildan boshlab о‘rmon xо‘jaligi ishlari yana boshlangan. Pitomniklar kengaytirilib, ekish ishlari yо‘lga qо‘yilgan. Pitomniklarda yana akatsiya, gledichiya, klen, terak, qayrag‘och, maklyura, tut, ipak tut, yong‘oq mevali

daraxtlari ekib yetishtirilgan. Bu ishlar 1926-yilda tugatilgan. Introduksiya ishlarini olib boorish uchun Institut filiallari ochilib, botanik olimlar jalb qilingan. Uzbekistonga uzga ulkalar florasiga mansub turli о‘simliklarni introduksiya qilishda О‘z FA Botanika bog‘ining tashkil qilinishi katta ahamiyat kasb etdi. Botanika bog‘iga Qirim, Kavkaz, Yevropa, Sibir mintaqasidan 39 oila 77 turkum 387 turga mansub daraxt va butalar introduksich qilindi. Botanika bogining Markaziy Osiyo denndroflorasi kolleksiya maydonida shu kunga kadar 250 turga yakin butalar introduksiya kilingan. Shu kungacha Botanika bog‘ida saqlangan Rosaceae, Salicaceae,Aceraceae, Fagaceae oilasiga mansub daraxtlarning aksariyati 50-60 yoshni tashkil etadi. Dorivor usimliklar maxalliy sharoitga introduksiya qilish va kupaytirish soxasida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar 1 asrdan ortik tarixga ega. Ekish uchun usimliklarning uruglari Rossiya, Amerika,Fransiya va Angliyadan Olindi. Dastlab Urta Osiyo Davlat universiteti Botanika bogi olimlari tomonidan maxalliy va chet el florasiga mansub dorivor usimliklar introduksiya sharoitida ustirilib, mazkur dorivor usimliklarning pitomnigi yaratilganligi axamyatga molik ish buldi. Dorivor va efir moyli usimliklarning 23 turi geografik jixatdan ekilib sinashdan utkazildi. Bu ilmiy ishlar Urta Osiyo Davlat Un iversi tetining Botanika bogida Toshshkent atrofida, Buzbozorda, Janubiy-Garbiy Tyan-Shan togi oldi adirliklarida, Xujandda va Chimyon toglarida olib borildi. Ekiladigan uruglar va kuchatlar Nikitin Botanika bogidan va Butun ittifok dorivor usimliklar ilmgoxidan olindi. Keyinchalik Uzbekistonda dorivor usimliklarning introduksiyasi va ularning iklimlashtirilishi buyicha kompleks ravishda ilmiy tadkikotlar Uz RFA «Botanika» IICHM akad. F.N.Rusanov nomidagi Botanika bogida amalga oshirildi. Bu tadkikotlardan sung 500dan ortik dorivor usimliklar turlaridan iborat kolleksiya Toshkent sharoitida tashkil kilindi va udarning ayrimlarini madaniy xolda ustirishni agrotexnologik parametrlari ishlab chikildi.

Xozirgi kunda UZRFA»Botanika IICHMning akad F.N.Rusanov nomidagi Botanika bogi» Dorivor usimliklar int-siyasi» labaratoriyasining 300 turga yakin dorivor usimliklarni mujassamlashtirilgan tajriba maydoni mavjud. О‘zbekistonda о‘simdiklar introduksiyasi borasida F.N.Rusanov, T.I.Slavkina, V.P.Pechenitsin, N.F.Rusanov, I.V.Belolipov, B.Tо‘xtayev, L.X.Yoziyev, K.Safarov, N.I.Shtonda, A.M.Korchagina va boshqalar bevosita ilmiy tadqiqotlar olib bordilar. Janubiy О‘zbekistonga о‘simliklarni introduksiya qilish 140 yillik tarixga ega. Professor L.Yoziyevning ta’kidlashicha Janubiy О‘zbekistonga о‘simliklarni introduksiya qilish 3 etapda tashkil qilingan. 1. Stixiyali introduksiya 1875-1880 yillarda 2. a) Rejali introduksiya 1875-1880 yildan 1914 yilgacha b) 1914-1935 yilgacha 3. Yoppasiga introduksiya a) 1935 yildan 1975 yilgacha b) 1971-1980 yilgacha 1914 yilda Qarshi va Termiz shaharlariga temir yо‘l tarmog‘ini о‘tkazish bilan bog‘liq . Daraxt va butalarning yalpi inroduksiya 1928 yilda Dushanbeda ochilgan Butunittifoq quruq subtropik va instituning 1935 yilda Denovda tashkil qilingan davlat о‘rmon stansiyasida 1945 yilgacha 500 dan ortiq tur о‘simliklar inroduksiya qilindi. 1971 yilda О‘zbekiston fanlar akademiyasi botanika bog‘i bilan R.R.Shreder nomidagi bog‘dorchilik, uzumchilik va vinochilik ITI ning Bandixon tajriba stansiyasini tashkil etilishi bilan bog‘liq. Bu yerda esa 350 turdan ortiq daraxt va butalar turli geografik mintaqalardan asosan subropik mintaqalarda inroduksiya qilindi. Ayni paytda Denov va Bandixondagi tajriba uchastkalarida 224 taksonga mansub о‘simliklar muvoffaqiyatli о‘smoqda.Ushbu turlarning aksariyati subtropik mintaqaqaga mansub bо‘lganligi tufayli ayrim turlar respublikaning boshqa mintaqasida uchramaydi. Quyidagi rasmda Janubiy О‘zbekistonga dunyoning turli floristik oblastlaridan keltirilgan daraxt va buta turlari haqida ma’lumotlar keltirilgan. Unga kо‘ra-------------------------------------- Janubiy О ‘zbekistonga dunyoning turli floristik oblastlaridan keltirilgan daraxt va buta turlari

9% 17% 20% 1% 26% 1% 22% 4% Шарқийосиё Қояли тоғлар Шимоли-қутбий Мадреан Ўртаер денгизи Атлантика-Шимоли-Америка Эрон-Тўрон Чили-Потогон1992 yildan boshlab Qashqadaryo viloyatiga о‘simliklarni introduksiya qilish ishlari ilmiy asosda yо‘lga quyildi. Tadqiqotlar davomida introdusentlarni Janubiy О‘zbekiston sharoiti uchun istiqbollilarini tanlash va ularni respublikamiz miqyosida kо‘paytirish nazarda tutilgan. Quyidagi jadvalda Janubiy О‘zbekistonga introduksiya qilingan turli floristik oblastlarga mansub daraxt va butalarni istiqbollik darajasi keltirilgan bо‘lib, Serkumborial Sharqiy Osiyo О‘rtayer dengizi Iron-Turon floristik oblastlariga mansub daraxt va butalarni istiqbolli ekanligini kо‘rsatadi. Bu esa Janubiy О‘zbekiston hududi respublikamizga subtropik о‘simliklarni introduksiya qilishda trampilin vazifasini bajaradi

Janubiy О‘zbekistonga introduksiya qilingan turli floristik oblastlarga mansub daraxt va butalarni istiqbollik darajasi * Floristik oblastlar Turlar Shu jumladan istiqbollilik guruxi jami % I II III IV Shimoliy qutbiy 49 22,3 12 28 9 - Sharqiy Osiyo 57 26,0 10 39 4 4 Atlantika-Shimoli- Amerika 38 17,3 11 22 4 1 Qoyali tog‘lar 3 1,3 1 2 0 - О‘rtayer dengizi 19 8,6 6 11 2 - Iron-Turon 43 20 15 21 6 1 Madrean 8 3,6 0 6 2 - Chili-Patagon 2 0,9 0 2 0 - Duragay 5 2,2 1 3 1 - Jami 224 100% 56 134 28 6 25% 60% 12,5 % 2,5% *L.Yoziyev 2001 yil

O'xshashlar

Яшаш мухитининг асосий типлари. Адаптив биологик ритмлар

Табиий ресурслар