Каналлар ва каналлардаги гидротехника иншоотлари - Suv xo'jaligi - Referatlar

Каналлар ва каналлардаги гидротехника иншоотлари

Yuklangan vaqt:

10.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4039 KB

Ko'chirib olish

Каналлар ва каналлардаги гидротехника иншоотлари Режа: 1. Каналларнинг вазифаси. Уларнинг кўндаланг кесимларининг ўлчамлари ва шакллари. Канални трассалаш Каналлардаги сув димлаш иншоотлари 2. Канал трассасини танлаш ва унинг бўйлама кесими 3. Каналлардан сув йўқолишлари ва улар билан кураш чоралари. Каналларнинг қопламалари 4. Канал ўзанини мустаҳкамлаш 5. Каналлардаги ростловчи иншоотлар 6. Очиқ ростловчи иншоотлар 7. Қувурли ростлагичлар 8. Диафрагмали ростлагичлар 9. Каналлардаги туташтириш иншоотлар 10. Шаршаралар 11. Тезоқарлар 12. Консолли шаршаралар

Каналларнинг вазифаси. Уларнинг кўндаланг кесимларининг ўлчамлари ва шакллари. Канални трассалаш Каналлардаги сув димлаш иншоотлари Каналларнинг вазифаси. Бир жойдан иккинчи жойга сув ўтказиш вазифасини бажарадиган тўғри кесимли очиқ сунъий ўзанларга канал деб аталади . Вазифаси бўйича kanallar energetik , kema o ‘ tkazuvchi , ichimlik suvini o ‘ tkazuvchi , sug ‘ orish , zah qochirish , yaylovlarga suv yetkazuvchi , yog ‘ och oqizuvchi va kompleks vazifalarini bajarishga mo ‘ ljallangan turlarga bo ‘ linadi . Energetik kanallar suv omborlari yoki daryodan gidroenelektorastansiyaga suv yetkazish vazifasini bajaradi. Energiya yo‘qotilishini kamaytirish maqsadida ular ko‘pincha ancha kichik nishablik bilan loyihalanadi. Ularning uzinligi odatda 20… 25 km dan, suv o‘tkazish sarfi esa 2000 m3/s dan oshmaydi. Кема ўтказувчи каналлар. Сув транспорт тизимлари таркибига кирадиган кема ўтказувчи каналларнинг шакли ва кўндаланг кесим ўлчамлари ўтказиладиган кемаларнинг ўлчамларига ва улар учун рухсат этиладиган оқим тезлигига боғлиқ равишда қабул қилинади. Ичимлик сувини oътказувчи каналлар йирикроқ аҳоли масканлари ва саноат корхоналарига сув етказиб бериш учун хизмат қилади. Улар юқори ишончликка эга бўлиши ва йил давомида узлуксиз ишлай олиш имкониятини таъминлай олиши лозим. Суғориш каналлари суғориш тизимларига сув келтириш учун мўлжалланади. Уларнинг жойлашуви ва сатҳ белгилари майдонларга кафолатланган сув етказиш имкониятини таъминлаши лозим. Заҳ қочириш каналлари ботқоқликларни қуритиш, суғориш майдонларини иккиламчи шўрланишдан саклаш ва дренаж сувларини чиқариб юбориш учун хизмат қилади. Улар рельефнинг паст жойларидан ўтказилади.

Яйловларга сув чиқарувчи каналлар сув билан таъминланмаган ёки кам таъминланган қишлоқ хўжалиги, жумладан, чорвачиликка иқтисослашган ҳудудларига сув етказиш учун барпо этилади. Балиқ ўтказувчи каналлар балиқлар уруғ қўядиган ҳавзаларга сув келтириш ва балиқларни гидротехника иншоотларига киритмасдан ўтказиб юбориш учун хизмат қилади. Ёғоч ўтказувчи каналлар ёғочни қайта ишлаш ҳудудларига ёғоч ётказиб бериш учун мўлжалланади. Комплекс каналлар бир вақтнинг ўзида турли вазифаларни бажаради ва улар табиий заҳиралардан комплекс фойдаланиш учун қўлланилади. Сув ўтказиб бериш усулига кўра каналлар oъзи оқар ва машинали (сув манбасидан сув насослар ёрдамида каналга етказилади) турларига бўлинади. Каналарнинг кўндаланг кесимлари тўғри бурчакли, трапеция, полигонал, параболик шаклларда лойиҳаланади (1 - расм). Каналларнинг кўндаланг кесимлари уларнинг вазифасига, қурилиш усулига, муҳандис-геологик ва трассаси бўйича топографик шароитларига ҳамда ишлаш режими, сув ўтказиш қобилияти қоплама билан қопланганлигига боғлик равишда қабул қилинади. Каналнинг сув ўтказиш қобилияти қабул қилинган хисобий тезлик асосида қабул қилинади. Каналнинг минимал тезлиги лойқа йиғилмаслик шарти бўйича қабул қилинади. Энг катта тезлик қопламасиз каналлар учун фойдаланиш шароитларидан келиб чиққан ҳолда ювилиб кетиш тезлигидан катта бўлиб кетмаслиги керак. Бош суғориш каналларида катта тезликлар суғориш майдонларига сув ўз оқими билан ўтказишни камайтиради, энергетик каналларда энергия йўқолишга олиб келади. Кема ўтказувчи каналлар оқим тезлиги кема қатновига қаршилик қилмаслиги керак.

1 - расм. Каналларининг кўндаланг кесимлари: а - ярим қазима-ярим кўтармали трапецеидал; б - полигонал; д - параболик; э - чуқур қазилмали; ф - кўтармали; г - йўл ва резерв жойлатирилган; ҳ,и - қия тоғ ён багирли; ж – қояли грунтларда. 1 - кўтарма; 2 - берма; 3 - қоплама чегараси; 4 - дарахт экилган резерв; 5 - сув олиб кетувчи ариқ; 6 - инспекторлик йўли. Ҳар-хил геологик ва топографик шароитларда канал трассаси бўйича ва унинг баъзи бир участкаларида ҳар-хил кўндаланг кесимлар қабул қилинади. Қоямас грунтларда канал кўпинча трапетсиадал ва полигонал кесимли ярим қазилма-ярим кўтарма кесимда ўтказилади (1 - расм, а, б). Баъзи бир ҳолларда ишлаб чиқариш шароитларидан келиб чиққан ҳолда параболик кесимга яқин қилиб қабул қилинади (1 - расм, д). Бу ҳолда дамба баландлигини камайтириш учун канал кенгроқ ва чуқурлиги камроқ лойиҳаланади.

Тўлиқ қазилмада ўтган канал участкаларига (1 - расм, э) ҳар 5…8 м дан кейин баландлиги бўйича кенглиги 1 м дан кам бўлмаган бермалар ўтказилади. Одатда, ишлаб чиқаришдан келиб чиққан ҳолда берма кенглиги 3 м гача қабул қилинади. Баъзи бир ҳолларда каналлар тўлиқ кўтармада лойиҳаланади (1 - расм, ф). Бу ҳолда йиғилган тошқин сувларини ўтказиб юбориш учун-қувурлар ўрнатишга тўғри келади. Берма ёки дамба юкориси каналдаги максимал сув сатҳидан 0,2…2 м баланд қилиб лойиҳаланади (1 - расм, г). Дамба юқорисининг кенглиги 4 м гача қабул қилинади. Каналнинг иккинчи томонидан кенглиги 7 м дан кам бўлмаган инспекторлик йўли лойиҳаланади. Чуқурлиги 5 м дан юқори бўлган каналларнинг қияликлари устуворликка текширилади. Канал бўйича резервлар жойи дамба ташқи қиялиги устуворлигини таъминлаш асосида танланади. Қия тоғ ён бағирлари участкаларда жойлашган каналларда тупроқ ишлари хажмини камайтириш учун одатда уларда дамба барпо этилган ярим қазилмаярим кўтармали трапетсиадал кесимли қабул қилинади (1 - расм, ҳ). Тик ён бағирларда одатда каналнинг бир томонидан бетон девор ўрнатилади (1 - расм, и). Қояли ва ярим қояли жинсларда канал қияликларига етарлича тиклик берилади (1 - расм, и), баъзи бир ҳолатларда улар вертикал қилиб лойиҳаланади. қояли жинслардаги ён бағирли қияликлар қиймати уларнинг мустаҳкамлигига, ёриқлар борлигига боғлиқ ҳолда м = 1…0,25 қабул қилинади.

Канал трассасини танлаш ва унинг бўйлама кесими Канал трассаси йўналиши унинг вазифасидан келиб чиққан ҳолда танланади. Ичимлик суви учун мўлжалланган каналлар аҳоли истиқомат қилувчи масканларидан ўтмаслигини таъминлаш, санитар зоналарни ташкил қилиш лозим. Суғориш каналлари трассаси жойнинг юқори нуқталаридан, заҳ қочириш каналлари трассаси жойининг паст сатҳидан ўтказилади. Энергетик каналлар трассасини белгилашда йўқотилган энергиянинг минимал нархлар йиғиндиси ва фойдаланиш даврида кетган нархни ҳисобга олган ҳолда ўтказилади. Трассани танлашда, одатда рельефнинг тегишли жойларида бошланғич ва охирги пунктлар орасида ўтказиладиган трассанинг мумкин бўлган вариантлари кўриб чиқилади. Сўнгра каналнинг ўртача нишаблиги аниқланади. Қабул қилинган нишабликлар каналдаги сув оқими тезлиги йўл қуйиладиган тезликдан катта бўлса, уни участкаларга бўлинади, трассанинг энг ноқулай жойларида туташтирувчи, тўсиқлардан сув ўтказувчи иншоотлар ўрнатилади. Канал баландликлар билан кесишганда канал трассаси турлича сув сатҳига эга бўлган участкаларга бўлинади. Участкалар орасидаги сув сатҳлари фарқибаландликка кўтарилишда насос станциялар ва ундан тушишда туташтирувчи иншотлар ёрдамида бартараф этилади. Канал трассасини ўтказишда ноқулай бўлган мухандис – геологик ва топографик шароитларни четлаб ўтишга тўғри келади, чунки бундай ноқулай шароитлар баъзи бир участкаларда каналларни туннелларга, лоток ёки қувурларга алмаштиришга олиб келади. Ноқулай мухандис-геологик шароитлар тоғ жинсларининг тектоник бузилишларига, тоғ жинсларидаги тузларнинг эришига, суюқ оқувчан лойларнинг пайдо бўлишига, грунт сувларининг сатхи каналдаги сув сув сатҳидан баланд бўлишига, тўлиқ кўтармадаги каналларнинг чўкишига олиб келади. Канал трассанинг ҳолати (ўрни) қурилган иморатларга, саноат корхоналарига, муҳандислик иншоотларига, ҳосилдор ерларга таъсир кўрсатади.

Канал трассасини танлашда канални тўлиқ қазилмада ёки ярим-қазилма – ярим кўтармада ўтказишга интилишимиз лозим. Тўлиқ кўтармада ўтган каналларни, нисбатан унча катта бўлмаган пастликлар билан кесишган жойлардан ўтказиш мумкин. Каналнинг охирги кўндаланг, бўйлама кесимлари ва трассаси қурилиш ишларини ҳисобга олган вариантларни техник-иқтисодий асослаш асосида қабул қилинади. Катта каналларни лойиҳалашда, уларнинг узун участкаларга эга бўлиши каналдаги сув сатҳини кўтариб юборишини ҳисобга олиш лозим. Канал трассасини, мумкин қадар шамол энг кўп эсадиган йўналиш билан мос келмаслигини таъминланиш керак. Канал бурилишларида муз ва муз парчаларининг тиқилиб қолиш ҳолати юз бермаслиги учун унинг ботиқ қирғоқларида сув тезлиги оширишга эришиш лозим. Бунинг учун, бурилиш радиуси каналдаги сув сатҳи кенглигининг беш баробарига тенг қилиб олинади. Кема ўтказувчи каналлар ўқи бўйича бурилиш радиуси энг катта ўтувчи кема узунлигининг беш баробарига тенг қилиб олинади. Канал трассаси танлаб олингач ва уни гидравлик ҳисоби бажарилгандан сўнг каналнинг бўйлама ва кўндаланг кесимлари қурилади. Канал ўқи буйлаб олинган кесим каналнинг бўйлама кесими, канал ўқига кўндаланг олинган тик кесма эса унинг кўндаланг кесими дейилади. Канал бўйлама кесимини тузиш йўли билан шу канал тубининг нишаблиги, сув сатхи, дамба тепаси, қазилма ва кўтарма белгилари ҳамда айни каналдаги сувни бошқа каналларга олиш мумкинлиги аниқланади, шунингдек, канал бўйлама кесими канални қуриш учун бажариладиган иш хажми, унда иншоотларни жойлашиш нуқталарини аниқлаш имконини беради. Канал бўйлама кесимнинг энг муҳим элементи бўлиб-канал туби нишаблиги ҳисобланади ва уни аниқлаш учун каналнинг ювилмаслигини таъминлайдиган шароитларни инобатга олган ҳолда, уларнинг ҳисоб қилинадиган нишабликлари белгилангандан кейин бу нишабликлар

лойиҳаланган канал ўтадиган жойнинг ҳақиқий нишаблиги билан солиштирилади. Бунда грунт ўзанли каналларнинг бўйлама кесимини лойиҳалашда қуйидагиларни эътиборга олиш керак: 1) канал трассаси ўтадиган жой нишаблиги йўл қўйиладиган ва ҳисобий нишабликка қараганда каттароқ бўлади, бу ҳолда бефларни ўзаро боғлайдиган иншоотлар қуриш зарурияти туғилади; 2) канал трассаси ўтадиган жой нишаблиги унинг ювилмайдиган нишаблигига тенг бўлади, бу ҳолда канал тубининг чизиғи ер сатҳи чизиғига параллел ҳолатига яқин ўтади; 3) канал трассаси ўтадиган жой нишаблиги ювилишга йўл қўйилиши мумкин бўлган ва ҳисобий нишабликдан кичик бўлиши мумкин. Бу ҳолда канал тубининг чизиғи ер сирти чизиғига параллел қилиб чизилади. Бунда канални ювилишдан сақлаш талабларини ҳисобга олиш лозим. Димловчи иншоотларнинг асосий вазифаси, бош каналдан ҳисобий сув сатҳидан кам миқдорда сув ўтказилганда, унинг тармоқларига сув бериш учун зарур бўлган сув сатхини ростлаб туришдан иборат. Масалан, сутка мобайнида суғоришга бўлган истеъмолнинг камайиши, тунда суғоришнинг чегараланиши, истеъмолчиларнинг сувни ишлата олмаслги туфайли, уларни бир қисмига сув бермаслик (тўхтатиб куйиш) шулар жумласидандир. Тизимдан нормал шароитларда фойдаланишда, ҳамма сув олувчи ростлагичлар ҳисобий режимда ишлашади, катта каналдаги сув сатхи кичик каналга сувни ўзи оқиб киришини таъминлайди (2 - расм, а). Катта каналда сув сатхининг пасайиши, ўз навбатида унда сув сатхининг пасайишига олиб келади ва бу вақтда сув олувчи ростлагичларга сув ўзи оқиб кириши таъминланмайди (2 - расм, б). Зарур бўлган сув сатхини кўтариш учун каналга димловчи иншоотлар ўрнатилади, у сув сатхини кўтаришни таъминлайди ва сув олувчи ростлагич нормал режимда ишлайди (2-расм, д). Сув димловчи иншоотлар конструктив жиҳатдан очиқ ёки қувурли кўринишда лойиҳаланади. Катта (бош, хўжаликлараро) каналларга нисбатан кичик хўжалик ичидаги каналларда қувурли конструкцияли димловчи иншоотлар кўп қўлланилади.

Сув димловчи иншоотлар конструкциялари жиҳатдан очиқ ростлагичларга ўхшаш бўлсада, лекин улар каналга жойлашиш вазиятлари билан фарқ қилади. Очиқ ростлагичлар катта каналга нисбатан (300 дан 900 гача) ҳосил қилиб жойлаштирилса, сув димловчи иншоотлар эса фақат каналга кўндаланг ҳолда жойлаштирилади. Димловчи иншоотларнинг ўқлари канал ўқлари билан устма-уст тушади. Димловчи иншоотлар остонаси сатҳи канал туби сатҳи билан тенг қилиб олинади. Жадаллашган сув сатҳларида иншоот орқали сув затвор остидан ўтказилади. Бу ҳолда пастки бефда энергия энг юқори бўлади ва энергияни сўндириш шарти асосида энергия сўндиргичлар танланади. 2 - расм. Димловчи иншоот ўрнатилганда каналнинг ишлаш режими: а - димловчи иншоот бўлмаганда каналнинг нормал ишлаши; б - каналдан минимал сув сарфи ўтказилганда; д - димловчи иншоот ўрнатилганда сув сатхининг димланиши; 1 - сув олувчи ростлагич; 2 - катта канал; 3 - кичик канал; 4 - димловчи иншоот. Димловчи иншоотларнинг ўрнатилиши, каналнинг гидравлик ишлаш режимини ўзгаришига олиб келади ва уларнинг конструкциясига қўшимча талаблар қуйилади. Биринчидан, иншоот элементларининг қаршиликларини енгиш учун ва иккинчидан иншоотнинг затворлари кўтарилган вақтда каналга нисбатан унда сувнинг тез оқишини таъминлаш учун ҳам маълум

миқдорда сув босими сарф бўлади. Мана шу қаршиликларни енгиш учун ва сувнинг иншоотдан тез оқиб ўтишини таъминлаш учун сарф бўладиган босим фойдасиз димланиш дейилади. Димловчи иншоотларини конструкциясига қуйиладиган талаблардан бири фойдасиз димланишни мумкин қадар камайтиришдир. Канал тубининг нишаблиги 0,0003 ва ундан катта бўлса, фойдасиз димланиш таъсири унча узоққа бормайди. Агарда канал тубининг нишаблиги 0,0003 дан кичик бўлса, фойдасиз димланиш таъсири канал буйлаб анча юқорига димланиб боради. Бунда сувнинг оқиш тезлиги камаяди ва канални лойқа босади. Бундан ташқари, фойдасиз димланиш канал дамбаларини узоқ масофагача баланд қилишга мажбур қилади. Шунинг учун бундай ҳолларда димлаш иншоотларининг махсус конструкцияларидан фойдаланиш лозим бўлади. Агар иншоотдаги сувнинг оқиши тезлиги каналдаги сувнинг оқиши тезлигига тенг ёки ундан кичик бўлса, қўшимча тезлик яратиш учун каналдаги сувни димлашга эҳтиёж қолмайди. Фойдасиз босимни камайтирувчи димловчи иншоотлар икки хил кўринишдаги конструкцияли бўлиши мумкин. Биринчи конструкция 3 - расмда кўрсатилган бўлиб, бунда кириш қисмининг жонли кесим юзаси ( ω ) каналнинг жонли кесим юзасига ( ω 1) га тенг бўлса, уларда сувнинг оқиш тезлиги ҳам бир-бирига тенг бўлади. Бундай турдаги иншоотларда иншоотда фойдасиз босим қиймати жуда ҳам камдир.

3 - расм. Зах қочириш каналидаги димловчи иншоот. 4 - расм. Суғориш каналидаги димловчи иншоот. Каналнинг иншоот томонга кенгайиши 1:4, иншоотдан чиқишда эса 1:5 бўлиб, бундай турдаги иншоотлар зах қочириш каналларида кенг қўлланилади. Иккични турдаги конструкция 4 - расмда кўрсатилган. Бунда иншоот кириш қисми жонли кесим юзаси канал жонли кесим юзаси ўлчамларига тенгдир. Иншоот оралиғи ясси қопламали сегмент затвор ёрдамида қияликлар билан бир текис (баравар) қилиб ёпилади. Затвор оёқлари қирғоққа ўрнатилган массив бетонга бириктирилади. Каналлардан сув йўқолишлари ва улар билан кураш чоралари. Каналларнинг қопламалари Каналда сув исрофи: буғланиш ва ўзанда юз берадиган фильтрация миқдорини йиғиндисидан иборат бўлади. Буғланиш миқдори канал қурилган жойнинг иқлим шароитига, каналнинг кўндаланг кесимининг геометрик ўлчамларига боғлиқ. Респуб-ликамизнинг жанубий раёнларида ишлатилаётган каналларда олиб борилган тажрибалар буғланиш натижасида бўладиган сув йўқолиши каналнинг 1,0 м2 юзасига ўртача йилига 0,3…0,8 м ни ташкил этишини кўрсатди. Канал тармоғида бўладиган асосий сув исрофи

асосан фильтрация ҳисобига бўлади. Фарғона водийсида ўткизилган тажрибалар натижаси сув манбасидан то далагача бўлган каналлар тизимининг фойдали ишлар коэффиценти 0,62 ...0,65 га тенг эканлиги аниқланган. Каналдан исътемолчиларга сув тақсимлашда фильтрация ҳисобига бўладиган йўқолишларни ҳисобга олиш зарур. Бундан ташқари, катта миқдордаги фильтрация каналдан фойдаланиш ишончлилигини камайтиради, ерларни шўрланишига ва ботқоқланишга олиб келади, канал қирғоқларини ўпирилишини келтириб чиқаради. Каналлардаги фильтрация эркин (мавжуд грунт сувлари оқими каналдаги фильтрацияга таъсир қилмайди) ва эркин бўлмаган (каналдаги фильтрация оқими грунт оқими билан бирлашган) турларга бўлинади (5 - расм). 5 - расм. Каналлардаги фильтрация сувлари схемаси. а - эркин; б - эркин бўлмаган. Сувнинг фильтрация ҳисобига йўқолиши (суғориш каналининг 1 км узунлиги учун) А.А. Костяков ифодаси ёрдамида аниқланади: тез сув ўтказувчан грунтлар учун (қумлоқ, енгил соғ грунт) &#55349;&#57102; =3,4/Қн3,4 (3.1) ўртача сув ўтказувчан грунтлар учун (енгил соғ тупроқ, соғ грунт) 0,4 &#55349;&#57102; =1,9/Қн (3.2) кам сув ўтказувчан грунтлар учун &#55349;&#57102; = 0,7/Қн0,3 (3.3) бунда Қн – каналдан оқиб ўтадиган нетто сув сарфи Канал узунлиги бўйича фильтрацияга абсолют йўқолиши С = &#55349;&#57102; Қн *л/100 (3.4) бунда л – канал трассаси узунлиги

Фильтрация миқдори вақт бўйича доимий бўлмайди ва у грунт бўшлиқларида майда зарралар ўтириб қолиши натижасида камаяди. Канал ўзанини мустаҳкамлаш Каналда юз берадиган фильтрацияни камайтириш учун канал ўзанига қопламалар ўрнатилади. Ўрнатиладиган қопламанинг сув ўтказувчанлик хусусияти канал ўзанидаги грунтнинг хусусиятидан паст бўлиши шарт. Ўзандаги грунтининг сув ўтказмаслик қобилиятини қуйидаги усулларни қўллаб ошириш мумкин: уни сунъий зичлаш, шибаллаш; табиий ёки сунъий лойқа чўктириб грунт бўшлиқларини майда заррачалар билан тўлдириш. Табиий лойқа чўктиришда бу заррачалар каналга сув билан бирга келади. Сунъий лойқа чўктириш сувга лой ёки ил зарраларни қўшиб, уларни механик усулда аралаштирилади ёки каналга лойқа юборилади. Лойқа юбориш бир жинсли бўлмаган қум ва қумоқ грунтлар учун қўлланилади: юмшатилган грунтга сунъий туз (СаСл2, На C л) юбориш. Унинг миқдори 1м2 грунт юзасига 3…5 кг ни ташкил этади; боғланган грунтлар (ёпишқоқ) структурасига сунъий биокимёвий таъсир этиш (грунт юмшатилгандан сўнг органик моддалар сув таъсирида ва кислород етишмаслиги туфайли парчаланадиган сомон, бегона ўт, кунгабоқар кабилар қолдиқ-ларини киритиш); юзаларга тоза нефть куйиш (1 м2 юзага 4…15 кг нефть) ёки нефть ва охак сув аралашмасини юбориш. Нефть қуйишнинг асосий камчиликларидан бири ўзан юза қатлами сув ўтказмаслиги жуда тез камаяди. Фильтрация миқдори катта бўлганда (асосан канал ишга тушириладиган пайтда сезиларли чўкиш, ёриқлар ҳосил бўлганда) ИСМИТИ (САНИИРИ) томонидан канал ўзанидаги грунтни сув остида портлатиш усули (Х.А.Асқаров усули) билан маҳаллий зичлашни тавсия қилади. Бунда ўзан

грунти кучли зичлашади, фильтрация камаяди ва грунтни мустаҳкамлиги ошади. Канал қопламалари . қопламалар ҳимояловчи ва фильтрацияга қарши турларга бўлинади. Ҳимояловчи қопламалар канал ўзанини ювилишдан сақлайди, сувда оқиб келувчи жисмлар ва муз таъсирларидан ҳосил бўладиган бузилишларини олдини олади. Фильтрацияга қарши қопламалар каналлардан фильтрация туфайли сув йўқолишларини камайтиради. Улар лойли, грунтли, полимерли, асфальтбетонли битумли, бетон ва темир бетонли турларга бўлинади. ҳар бир ҳолат учун қоплама тури вариантларни техник – иқтисодий таққослаш асосида танланади. Грунтли қопламалар (экранлар) грунтли тўғон экранларига ўхшаш бўлиб, лекин уларнинг калинлиги кичик бўлади ва канал-даги сув чуқурлигига ҳамда қиялик қийматига боғлиқдир. (6 - расм, а). Агар канал трассаси сув ўтказмаслиги кам лойли грунтлардан ўтган бўлса, унда грунтли қоплама ўша лойдан барпо этилади. Бунда фақат грунтнинг структураси ўзгартирилади: ёриқлар ва ғовакликлар камайтирилади; ер ўювчи жониворлар йўллари беркитилади. Бунинг учун канал туби ва қияликларининг юқори қатлами 40 см чуқурликкача юмшатилади ёки ағдарилади ва катоклар билан зичланади ва шиббаланади. Агар канал боғлан-маган грунтларда қуриладиган бўлса қияликлари ва туби юқори қатлами боғланган (ёпишқоқ) яхши зичланган сув ўтказмайдиган лойли ёки соғ грунтлар билан алмаштирилади. Канал ўзани грунтдан ёки бошқа суъний материаллардан ясалади. Агарда канал ўзанида грунтдан қоплама қилинса, унинг тагидаги грунт қалинлиги 0,4…0,6 м ва қияликларда 0,6…1,0 метрни ташкил қилади. Агарда қоплама бетондан ясалса, унинг қалинлиги 8…10 см қабул қилинади. Қирғоқ қияликлари 1:2…1:1,5 дан катта қабул қилинмайди. Агарда қопламанинг ювилиши эҳтимоли бўлса, бундай ҳолатда ҳимояловчи қатлам сифатида боғланмаган қалинлиги 0,2…0,3 м ли шагал ва галечник-дан фойдаланилади. Совуқ иқлим шароитли ҳудудларда лойли экранни музлашдан сақлаш учун

унинг устига маҳаллий грунт ёки шағал тўкилади. Унинг қалинлиги қияликларда минимал сув сатҳидан пастда 0,5 м, сув сатҳидан юқорисида грунт музлаш қалинлигига тенг қилиб олинади. Агар ён бағирлар қияликлари м ≥ 3 бўлса, қоплама жойлаштирилади ва контур қатламлар бўйича зичланади, агар м ≤ 2,5 бўлса канал ўқи бўйича горизонтга нишаблиги 0,1… 0,5 миқдорга қатламқатлам қилиб жойлаштирилади. 6 - расм. Канал қопламалари схемаси: а - грунтли (лойли экран билан); б - полимерли (синтетик пленка билан); в -тўкилган тошли ёки тош ётқизилган; г - кўндаланг ва бўйлама чок ўрнатилган бетон ва темир-бетонли; 1,4, 9 – ҳимоя қатлами мос равишда қалинлиги 0,2 м ли шағалдан, бетон плитадан, 2-лойли экран; 3-муз; 5- симметрик пленка; 6-гравий қумли тушама; 7-қалинлиги 0,1…0,3 м ли тўкилган тош;8-бир қаторли тушама тош; 10 - ўлчами 8 х 8 см ли ёғоч брус; 11-дренаж. Полимер қопламалар (плёнкали экранлар) грунтнинг ҳимоя қатлами тагида жойлаштирилади. Улар полиэтилен ёки бошқа турдаги полимер

пленкалар бўлиши мумкин (6 - расм, б). Канал ўзанидаги ер ишларини йилнинг ҳар қандай вақтида бажарса ҳам бўлади, аммо пленка ва тўшама қатлами совуқ ва шамол бўлмаган даврларда тўшалади. Каналдан фойдаланиш даврида пленкали экран ўсиб чиқаётган ўсимлик илдизлари ва пояларидан шикаст-ланмаслиги учун грунт заминига гербитсидлар сепиб ишлов берилади ва ҳимоя қатлами қалинлиги 0,5 м дан кам қабул қилинмайди. Пленка қалинлиги 0,2 мм дан кичик, қумли тушама-ларда эса 0,1м дан кам бўлмаслиги керак. Пленкалар бўлак (энсиз томони канал бўйича, энли томони юқорига) қилиб тушалади пленкалар чети канал киргогига казилган хандакка (траншеяга) анкерланади. Пленка бўлаклари махсус пайвандлаш машиналари ёрдамида пайвадланади (бирлаштирилади). Плёнкали қопламалар фильтрацияга сувнинг умуман йўқолмас-лиги ва каналдан 10…30 йил давомида нормал фойдала-нишни таъминлайди. Уларнинг камчиликлардан бири грунт билан экран орасидаги ишқаланишнинг камлигидир. Шунинг учун бундай қопламалар каналлар қияликлари м ≥ 3 қийматларида қўлланилади. Баъзи бир ҳолларда плёнка юқорисига (монолит ёки йиғма) бетонли ҳимоя қатлами барпо этилади. ҳимоя қопламаларида тўлиқ қирқилмаган харорат – кичрайиш чоклари, канал кенглиги бўйича ҳар 6 м дан сўнг ва узунлиги бўйича ҳар 20 м дан сўнг ўрнатилади. Асфальтбетон қопламалар қалинлиги 5…8 см ли асфальт-бетон канал жонли кесим периметри бўйича шағал тўшама устига ўрнатилади. Каналга сув беришдан олдин асфальтбетон юзаси асбест қўшимча қўшилган иссиқ битум билан қопланади. Қиялик-лар учун асфальтбетон қоришмаси 160… 1800С га қизитилади. Канал тубига уни баъзи бир ҳолларда қуйилмайди. Бундай қопламалар мустаҳкам, эгилувчан, атмосфера таъсирлари бетонга кўра чидамли, сув ўтказмаслик каби ютуқларга эга. Улар орасидан ўсимликларнинг тез ўсиб чиқиши, асосий камчиликларидан биридир. қияликлар қиймати 1:1,5 дан тиккароқ, қоплама қалин-лиги 6…8 см қабул қилинади. Иссиқ хароратли ҳудудлардан асфальтбетон таркиби қиялик

ўпирилиб кетмаслик шарти билан қабул қилинади. Асфалбетон қопламар 40 ва ундан ортиқ йил муддатда хизмат қилади. Тошли ва шағалли қопламалар . Тўкма ёки терилган тош, ҳамда металл ичига тош тўлдирилган қути кўринишида барпо этилади. Тошли тўкма учун (расм, д) сараланмаган тош ишлатилади. Коплама остига калинлиги 10…20 см ли шебен, шағал ёки катта заррали қумли тўшама баъзи бир ҳолларда тошли тўкма тўқилган катаклар ичига тўкилади. Катаклар тўғри бурчакли ёки ромбли бўлиб, унинг томонлари узунлиги 0,5…0,7 м га тенг бўлади. Катакларга тош, қум ёки гравий тўшама устига қалинлиги 0,3…0,4 м қатламда тош ётқизилади. Қияликларни ювилишдан, муз ва шамол таъсирларидан ҳимоя-лаш мақсадида канал қияликларига тош терилади. Тошнинг шакли ва ўлчамлари танланиб, улар қалинлиги 10…15 см тўшама устига қўлда терилади. қоплама усти виброкатоклар ва пневмозичлагичлар билан зичланади. Терилган тош қалинлиги 15…20 см гача ўзгаради. Бундай каналлар сирти ғадирбудурликларга эга бўлиб, улар 100 йил ва ундан ортиқ ишлайди. Катак ичига тош тўлдирилган қутилар кўринишидаги мустаҳ-камлаш таъмирлаш ва авария ишларида ишлатилади. Катталиги 10 см ли тош ўлчамлари 10 х 10 см ли металдан ясалган турли катак-ларга жойлаштирилади. Бетон ва темир-бетонли қопламалар нисбатан силлиқ юзага эга бўлиб, бу ўз навбатида каналнинг сув ўтказиш қобилиятини оширади, қияликлари ва тубини ювилишдан сақлайди, каналдан фильтрация туфайли йўқолишини кескин камайтиради, каналдаги сув сифатини яхшилашга имкон беради. Унинг асосий камчилик-ларидан бири жуда кўп миқдорда чокларни ўрнатишдир. Бетон ва темир-бетонли қопламалар монолит ва йиғма бўлиши мумкин (3.6 - расм, е). Монолит қопламалар қурилиш жойида тайёрланади (3.7; 3.8; 3.9; 3.10 – расмлар), алоҳида плиталардан ташкил топган йиғма қопламалар эса темир-бетон заводларида тайёрланади.

7 - расм. Канал ўзанини бетонлашга тайёрлаш: а) канал ўзанини профилини хосил қилиш; б) канал ўзанига полиэтилен плёнка ётқизиш; 1 – канални грунтли ўзани; 2 – канал қазгич; 3 – канални плёнка билан қопланган ўзани. 8 - расм. Канал ўзанини бетонлаш: а) каналнинг полиэтилен плёнка ётқизилган ўзани; б) канал ўзанига бетон ётқизиш; 1 – плёнка ётқизилган ўзан; 2 – гусенитсали бетон ётқизгич; 3- бетон қоплама .

9 - расм. Бетон қопламасига ишлов бериш: а) тебранувчи рейка билан зичлаш; б) гусенетсали бетон ётқизгич; 1 – бетон қоплама; 2 – тебранувчи рейка; 3 - бетон ётқизгич ҳосил қилган қоплпма. 10 - расм. Қуйилган бетонга техник қаров ишларини амалга ошириш а) янги қуйилган бетон қопламада биринчи 3 кунгача ўтказиладиган қаров; б) янги қуйилган бетонга 3 ... 7 кун ичида ўтказиладиган техник қаров; 1 – қоплама устига ётқизилган бўз мато; 2 – автобетонқоргич ёрдамида қоплама юзасини намлаш.

Монолит бетонли қопламалар қалинлиги 10 - 20 см ли яхши текисланган шағал, шағал қум аралашма устига ётқизилади. Агар канал лойли грунтларда ўтган бўлса, тушама қалинлиги 30 - 50 см гача ошади. Бундай қопламаларда ён бағирлар, қияликлар қиймати 1:1,5 дан тик бўлмаслиги керак. Уларни ётқизиш замонавий комплекс бетон ётқизувчи машиналар билан бажарилади. Монолит темир-бетонли қопламалар бетон қопламаларга нисбатан бетон қалинлиги ва пўлат арматуранинг қалинлиги билан фарқ қилади. Арматуранинг ишлатилиши унинг мустаҳкамлиги ёриқлар ҳосил бўлишига қаршилигини оширади, деформацияланиши ва чўкиши олдини олади. Уларни кучли деформацияланадиган ва устуворлиги кам бўлган грунтларда қўллаш мақсадга мувофиқдир. Ўзидан иссиқлик чиқариб қизиши, бетоннинг кичрайиши, ҳарорат ўзгар-иши монолит бетоннинг емирилишига олиб келади. Буни олдини олиш учун унда аввалроқ бўйлама ва кўндаланг деформация чоклари, (сиқилиш, кенгайиш ва қурилиш) чоклар ўрнатилади. Кенглиги 8 - 10 мм кўндаланг сиқилувчи чоклар ҳар 3…6 м дан сўнг ўрнатилиб, қоплама қалинлиги яримигача ёки унинг қалинлигини учдан биригача қирқилади. Кенглиги 20…25 мм ли кўндаланг кенгаювчи чоклар ҳар 12…16 м дан кейин, бўйлама чоклар эса қиялик канал туби туташган чизиғи бўйича ўрнатилади. чоклар қоплама қалинлиги бўйича тўлиқ қирқилади ва зичлагичлар сифатида ёғоч, тол, пластика ёки асфальт мастика қўлланилади. Темир-бетонли қопламаларда деформация чоклари бетон қопламаларга нисбатан камроқ ишлатилади, баъзи бир холларда кенглиги 0,5 м ва ҳар 15… 20 м дан сўнг фақат вақтинчалик кўнда-ланг қўлланилади. Бу чоклар узун бетон секцияси кичрайгандан сўнг бетон билан беркитилади. Йиғма қопламаларда монолит қопламаларга нисбатан меҳнат ишларининг камлигидир. Бу қопламаларнинг камчиликларига уларда чокларнинг кўп бўлиши, сувнинг кўп ўтказувчанлиги, қияликлар деформацияси туфайли уларнинг силжиш эҳтимолининг ошишидир.

Мелиоратив каналлар қурилишида узунлиги 5 м, кенглиги 1,5 ва 2,0 м ли олдиндан кучлантирилган НПК турдаги силлиқ темир бетонли плиталар кенг қўлланилади. Йиғма плиталар ёрдамида ўзаро боғланмаган грунт ўзанли каналларнинг ўзани қопланади. Қоплама ҳосил қилишдан олдин канал таги ва қирғоқлари текисланиши шарт. Каналлардаги ростловчи иншоотлар Гидромелиоратив тизимлардаги каналларда сув оқими ростлаш иншоотлари ёрдамида бошқарилади ва улар ростловчи (шлюз-ростлагичлар) иншоотлар деб аталади. Ростловчи иншоотларнинг вазифаси сув манбаидан бош каналга сувни олиш, каналга сувни тақсимлаш, сув сатҳини ростлаш, канални тўлиқ ёки қисман бўшатиш, каналларда тўпланган лойқаларни гидравлик усул билан ювиш, истеъмолчиларга бериладиган сувни ўлчаш ҳамда авария ҳолатларида сувни ташлаб юборишдан иборат. Ростловчи иншоотлар қуйидаги белгилар: вазифаси бўйича ва конструкциясига кўра таснифланади Вазифаси бўйича уларни уч гуруҳга бўлиш мумкин: сув сарфини ростловчи (сув олувчи ва сув ташловчи қурилмалар); сув сатҳини ростловчи (димлаш еки тусувчи ва автоматик сув ташлагичлар); лойқа ювувчи қурилмалар (тезликни ростлагичлар). Конструкциясига кўра улар очиқ, ёпиқ (қувурли) ва диафрагмали кўрилишда бўлади. Агар ростловчи иншоот бош, хўжаликлараро ва хўжалик каналининг бошида жойлашган бўлса, у бош иншоот деб аталади. Баъзи бир ҳолларда, каналларда турли хил вазифани бажарувчи бир нечта иншоотларни бир жойга жойлаштиришга тўғри келади. Иншоотларнинг бу ҳолатда жойлашувига иншоотлар тугуни деб аталади.

11 - расмда ҳар хил вазифани бажарувчи иншоотларнинг жойлашув схемаси келтирилган. Бу схемада (11 - расм, а) димловчи иншоот (2) ён томонга жойлашган сув олувчи иншоот билан биргаликда жойлаштирилган. Бу жойлаштиришда димловчи иншоот (2) сув сатҳини ростлайди ҳамда сув олувчи иншоот учун лойқа ювувчи қурилма сифатида ҳам хизмат қилади. 11 - расм, б схемада ён томонга сув олувчи иншоот бош каналда димловчи иншоотсиз жойлаштирилган. Ен томонга сув олувчи иншоот ўрнига водослив тепа сатҳи бош каналдаги максимал йўл қуярлик сатҳга тенг бўлган автоматик сув ташлагич (4) ни (водослив) жойлаштириш мумкин. 11 - расм. Иншоотларнинг жойлашув схемаси. a-тўғри бурчакли каналда; б-трапетсиадал каналда; 1-канал; 2-димловчи иншоот; 3-ён томондаги сув олувчи иншоот; 4-автоматик сув ташлагич. Суғориш каналларида гидротехника иншоотларини жойлаштириш тақсимловчи (тарқатувчи) ва сув чиқариш жойларида берилаетган сувни ўлчаш, тизим бўйича сувни режали тақсимлашни қўллаш имкониятларини, шунингдек, тизимдаги каналлар ва иншоотларнинг айрим қисмларини тўхтатиб қуйишни таъминлаши керак. Каналлардаги иншоотларни лойиҳалашда сув олиш жойидан каналнинг энг узоқдаги нуқтасигача сув исрофини мумкин қадар камайтириш ва энг қисқа муддат ичида етказишни таъминлашни, суғориш каналлари ва

иншоотларини (зарурат пайдо бўлганда) гидроэнергетика, кема қатнови ва сув таъминоти мақсадларида фойдаланишни назарда тутиш лозим. Тармоқдаги иншоотлардан фойдаланиш (эксплуатация), унга хизмат кўрсатиш (тозалаш, таъмирлаш, текшириш), каналлар ва иншоотларни таъмирлаш ишларини максимал даражада механизациялаштириш учун қулай бўлиши керак. Очиқ ростловчи иншоотлар Бундай иншоотлар жуда кўп гуруҳдаги ростловчи иншоотларни бирлаштиради ва улар ҳар хил мақсадлар учун фойдаланилади – суғориш ва заҳ қочириш, сув омбори туғонларининг сув ташловчи трактларда, балиқчилик хўжалигида ва х.з. Улар катта ва майда каналларда ҳамда катта миқдордаги сув ўтказувчи каналларда кенг тарқалган. Очиқ ростловчи иншоотлар флютбет, ён деворлар, киришдаги ва чиқиш даги бирлаштирувчи деворлар, затвор ва уни кўтариб - туширувчи механизмлар билан жиҳозланган сунъий чегараланган ўзан шаклини намоён этади (12 расм). Конструктив жиҳатдан ростлагичларни шартли равишда бир-биридан деформация чоклари билан ажратилган учта асосий қисмга бўлиш мумкин: 1) юқори туташтирувчи қисм – бўйлама бирлаштирувчи деворлар ва понурдан ташкил топади ва бу қисм иншоотни канал билан бирлаштириш учун хизмат қилади. 2) ўрта қисм – иншоотнинг асосий қисми бўлиб, унинг чегарасида бетон плита жойлаштирилади. Унда флютбет, оралиқ деворлар, ён деворлар, таъмирлаш затворлари учун пазлар (уйиқлар), затвор, хизмат кўприги, транспорт қатнови учун кўприк ва иншоот остида ҳаракат қилувчи фильтрация оқими йўлини узайтирувчи қурилма (шпунт) лар жойлаштирилади;

3) қуйи туташтирувчи қисми-флютбет ўрта қисмининг давоми бўлиб, сув урилма ва рисбермадан иборат. Сур урилмада қуйи туташтирувчи деворлар, энергия сўндиргичлар, фильтрация чиқиш жойларида эса тишлар ёки шпунтлар ўрнатилади. Ростлагич алоҳида элементларни бир-бирига ва канал билан бирлаштириш ҳамда оқимнинг оқиб ўтиши учун қулай гидравлик шароитларни таъминланиши лозим. Понур юқори бефда иншоотнинг олди томонидан қурилади. У иншоот олдидаги ўзанни ювилишдан сақлайди, шунингдек, иншоот остидан сингиб ўтувчи фильтрация йўлини узайтиради, натижада фильтрация сувининг тезлиги ва сарфи камаяди. Фильтрация йўлини узайтириш мақсадида понурнинг бошланиш жойида «тиш» ҳам ўрнатилади. 12 - расм. Очиқ ростловчи иншоот: 1-понур олдидаги шпунт; 2-понур; 3-марказий шпунт; 4-сув урилма; 5- пастки шпунт; 6-рисберма; 7-пастки беф қияликларини плиталар билан мустаҳкамлаш; 8-ён дефорлар; 9-хизмат кўприги; 10-затвор; 11-юқори беф қияликларини плиталар билан мустаҳкамлаш; 12-тескари фильтр. Бундан ташқари, понур фильтрация сувининг флютбетга бўлган босимини камайтиради ва сув урилмани унча қалин қилишга зарурат қолмайди. Понур устидаги сув босими унинг остидан сингиб ўтувчи сув

босимидан ортиқ бўлганлиги учун унинг қалинлиги конструктив мулоҳазаларга асосланиб белгиланади. Кўп йиллик мулоҳазалар ростла- гичнинг понур қисми узунлигини тахминан Ҳ дан 2Ҳ гача олиш мумкинлигини кўрсатди, бунда Ҳ - иншоот олдидаги сув чуқурлиги. Иншоотнинг капиталлик синфига кўра, понурнинг қалинлиги 0,2 м дан 0,5 м гача қабул қилинади. Понур сув ўтказмайдиган материаллар бетон, темир- бетон ва лойли тупроқлардан қурилади. Иншоот унча катта бўлмаса, понурни пишитилган лой (пахса) дан 0,6 м калинликда барпо этиш мумкин, лекин сув ювиб кетмаслиги учун унинг устидан тош териш ёки плиталар билан мустаҳкамлаб қуйиш зарур. Бетонли ростлагичлар остонаси катта канал тагидан баланд жойлашган булса, бундай пайтларда понур қия қилиниб ёки катта канал сатҳига тенг қилиниб горизонтал ҳолда ўрнатилади. Канални иншоотнинг кириш қисми билан конус ва тескари девор, шунгувчи девор, эгри девор ва кенгайиб борувчи деворлар билан бирлаштирилади (13 - расм). Конусли тескари девор (13 - расм, э) амалда жуда кенг тарқалган, чунки бундай конструкция сувнинг иншоотга сокин (тинч), гирдобсиз (уюрмасиз) оқиб киришни таъминлайди. Иншоот ўлчамларига кўра, тескари девор конус орка томонига 0,5…1 м қалинликда ўрнатилади. Конусни эса ювиб кетмаслиги учун бетон, тош, шоҳ-шабба боглами ва бошқа малаллий материаллар билан мустаҳкамланади.

13 - расм. Канал билан иншоотни бирлаштирувчи девор турлари: а - кенгайиб борувчи тескари девор; б-шунғувчи девор; д-эгри девор; э-конусли тескари девор. Кенгайиб борувчи тескари девор иншоот кириш қисми ва канал тубининг кенглиги ҳар хил бўлган ҳолларда қўлланилади (13 - расм, а). Бу конструкция сув оқимини иншоотга бир текис киришини ва тубининг кенглиги катта каналдаги кириш қисмининг кенглиги кичик бўлган иншоотга бир текисда ўтишини таъминлайди. Кенгайиш бурчаги ён девор бўйлаб сув оқими девордан ажратмасдан оқишини таъминлаш шарти асосида қабул қилинади ва унинг қиймати Ө = 14…220 оралиғида бўлади. Шунғувчи деворли конструкция кичик иншоотларнинг кириш қисмида ўрнатилади, у конус ва тескари деворларга нисбатан оддийдир, лекин бунда сув оқимининг иншоотга текис ва гирдобсиз киришини тўла таъминлаб бўлмайди. (13 - расм, б, э). Деворнинг этак томонларида гирдоб ҳосил бўлиб, сувда оқиб келувчи лойқаларнинг иншоот олдида чўкиб қолишига сабаб бўлади, бу эса затвор ўрнатиладиган новларни кенгайтириб қўяди. Бу каби

конструкциялар иншоот атрофидан фильтрация сувларининг сингиб ўтиши учун қулай гидравлик шароитлар туғдирганидан улар катта иншоотлар учун қўлланилмайди. Канал нишаблигидан шунғувчи девор нишаблигига ўтиш эгри чизиқли юза орқали амалга оширилади. Шунгувчи девор узунлиги унинг ён бағирлар қияликлари ва баландлиги бўйича аниқланади. Эгри деворли конструкциянинг (13 - расм, д) юза қисми ўзгарувчан қияликка эга. Бу қиялик канал билан туташадиган жойда каналнинг қиялигига тенг, агар иншоот ўрта қисми тўғри бурчакли қисмга эга бўлса, улар деворлар билан туташувида вертикал ҳолатда бўлади, канал билан иншоотни бир текисда туташтирувини таъминлайди, шунинг учун киришдаги босим йўқолиши бу жойда кам миқдорда бўлади. Бундай конструкциялар катта иншоотлар учун ҳам ишлатилади, лекин бу каби деворларни қуриш анча мураккаб бўлиб, махсус қолиплар талаб қилинади. Тескари деворли бирлаштиришнинг конструктив схемаси 13 - расмда келтирилган. Тескари деворлар оддийлиги туфайли гидротехника иншоотларида кенг қўлланилади. қурилиш материалларининг кўп сарф бўлиши, иншоот кириш жойида гирдоб ҳосил бўлиши натижасида ноқулай гидравлик шароит ва бўйлама девордан оқимнинг силжиши юз бериши тескари деворнинг асосий камчиликларига киради. Унча катта бўлмаган қийматларда сунгги ҳолат сезиларли аҳамиятга эга эмас. Ён ва оралиқ деворлар ростловчи иншоотнинг ўрта қисми конструкциясини белгиловчи асосий элементларидан биридир, улар ўзининг ташқи кўриниши билан оддий конструкциядан мураккаб конструкцияга ўтувчи хилма-хил кўринишларда бўлади. (14 - расм). Ён деворлар тури ва қалинлиги иншоот ўрта қисмига затворлар учун мўлжалланган пазлар, хизмат ва транспорт воситалари катнови учун мўлжалланган кўприкларнинг жойлашувига боғлиқ. Затворларни кўтариб-тушириш шароитидан келиб чиққан ҳолда ва иншоот олдидаги сув чуқурлиги 1…1,5 м дан катта бўлса, хизмат кўприги иншоот сатҳидан юқорига кўтарилади ён ва оралиқ деворлар устига ўрнатилган вертикал деворларга таянади.

14 - расм. Ён ва оралиқ деворлар жойлашув схемаси: а-паст жойлашган хизмат кўприги билан; б-юқори кўтарилган паз ва транспорт ўтиш кўприги билан; д-иккита хизмат кўприги билан; э-уч каторли паз, иккита хизмат кўприги ва битта транспорт ўтиш кўприклари билан. Ён деворлар грунтларни ўпириб тушишдан сақлайди ва затвор ҳамда кўприклар учун қирғоқдаги таянч вазифасини бажаради. Массив бетонли ён деворлар гравитацион тиргак девор кўринишида бўлади, уларнинг ўлчамлари силжишга устуворлик шарти асосида қабул қилинади. Массив бетонли ён деворлар асосан уч турга бўлинади (15 - расм). Биринчи турдаги (15 - расм, а) ён деворлар шандорлар учун пазлар ва затвор ўрнатиладиган ерда қурилади. Иккинчи тур (15 - расм, б) ён деворларини қуриш учун материал кам сарф бўлади ва сувга қараб турган томони қия, грунт билан туташиб турган томони тик қилиб барпо этилади. Уларни шандор қурилмалари ўрнатилмайдиган жойда қуриш мумкин. Учинчи турдаги ён деворларни (15 - расм, д) қуриш учун материал кам сарфланади, анча арзон ва у ўтиш участкаларини мустаҳкамлаш учун қўлланилади.

15 - расм. Массив бетонли ен девор турлари: а-ташқи тик ва ички қия қирралар билан; б-ташқи қия ва ички тик қирралар билан; д-қия девор; 1-ен девор; 2-конструктив чок; 3-массив плита. Массив бетонли ён деворларнинг конструкциясини қабул қилишда тагининг кенглиги тахминан баландлигининг 0,5...0,6 қисмига тенг қилиб олинади. Ён деворлар одатда узунлиги бўйича бир сатҳда қурилиб, горизонтал бўлади ва унинг тепаси хисобий сув сатхидан 0,5 м баланд қилиб олинади. Темирбетон-дан қурилган ён деворлар асосан тўрт турга бўлинади (16 - расм). Биринчи турдаги (16 - расм, а) ён деворлар темир-бетонли бурчакли ёки консол кўринишида бўлади уларни 4 м баландликкача қуриш мумкин. Иккинчи турдаги (16 - расм, б) ён деворлар қовурғали бўлади. Бу хилдаги деворлар қурилиш жиҳатидан анча мураккаб ҳисобланади ва баландлиги 4,0 м дан ортиқ бўлади. Учинчи турдаги (16 - расм, д) ён деворлар қутисимон шаклда қурилади, бу турдаги деворлар қовурғали деворларга ўхшаш бўлиб, улар флютбет темир-бетондан қурилганда ишлатилади. қурилиш жиҳатидан бундай деворлар юқорида кўрсатилган деворларга нисбатан анча мураккабдир.

16 - расм. Темир-бетонли ён деворлар турлари: а-бурчакли ёки консолли; б-қовурғали; д-қутисимон; э-ётиқ қовурғали. Туртинчи турдаги (16 - расм, э) ён деворлар эса эгри ён деворлар кўринишига ишлатилади. Оралиқ деворлар иншоот кенглиги катта бўлган холларда, уларни бир нечта оралиқларга бўлади. Оралиқ деворларда шандорлар учун пазлар жойлаштирилади, ҳамда улар затвор ва кўприклар учун таянч вазифасини бажаради. Оралик деворлар барча ростловчи иншоотларнинг зарур конструктив элементи ҳисобланмайди. Кўпинча гидромелиоратив тизимлар каналларида қурилган кичик ростлагичларда улар ўрнатилмайди, шандорлар учун пазлар конструкцияси ва хизмат кўприклари ён деворларга жойлаштирилади. Хизмат кўприги затворларни бошқаришда фойдаланиладиган ҳар хил доимий ва вақтинчалик қурилмаларни жойлаштириш ҳамда хизмат қилувчи ҳодимларнинг харакатланиши учун хизмат қилади. Хизмат кўприклари оддий бўлиб, улар асосан темир-бетон плиталардан ва металлардан қурилади. Затворлар иншоотда сув сатҳини, сув сарфини ростлаш, муз парчаларини ва сузгичларни ўтказиб юбориш, чўкиндиларни ювиб юбориш учун хизмат қилади. Затворлар тўғрисида маълумотлар ВИ-бўлимда берилган.

Сув урилма иншоотнинг барча оралиқлари учун битта қабул қилинади. Унинг асосий вазифаси иншоот орқали оқувчи сувнинг энергиясини сўндиришдан иборат (11 - расм). Сув урилма конструкцияси иншоот орқали оқиб ўтадиган сувнинг солиштирма сарфи, бефларни туташтириш режими, ортиқча кинетик энергия миқдори, турли сузинди ва чўкиндиларни пастки бефга ўтказиб юбориш тартибларига боғлиқ бўлади. Сув урилмада турли энергия сўндиргичлар жойлаштирилади. Иншоот остидан сингиб ўтадиган оқимнинг босими сув урилмани кўтариб юбормаслиги учун у етарли миқдорда қалин ва оғир бўлиши шарт. Сув урилманинг қалинлиги фильтрация ҳисоблари натижасида узунлиги эса затвор, кўтаргичлар, кўприкчаларни жойлаштириш ҳамда сув оқимининг энергиясини сўндириш шартларини назарга олиб гидравлик ҳисоблашлар орқали аниқланади. Сув урилма чегарасида фильтрация сувларини чиқариб юбориш учун тескари фильтр ва диаметрлари 0,1 м ли тешиклар ўрнатилиб, улар бир-бирларидан 1,0…1,5 м оралиқда жойлаштирилади. Сув урилма тубининг кенглиги бир хил ёки пастки беф томон кенгайиб бориши мумкин. Сув урилманинг кўндаланг кесим юзаси тўғри бурчакли ёки трапеция шаклида бўлади. Қуйи туташтирувчи қисм бирлаштирувчи деворлари ўрта қисмни кетувчи канал билан бирлаштириш учун хизмат қилади. Улар тескари девор, кенгаювчи тескари девор, шунғувчи девор, қийшиқ девор ва х.з. кўринишларда бўлади (17 - расм). Ростлагич оралиқларининг кенглиги тенг ёки бир мунча катта бўлса тескари девор, кенгаювчи тескари девор ёки шунғувчи девор ўрнатилади (3.17 - расм, а, б, д). Агар кетувчи канал кенглиги ростлагич оралиқлари кенглигидан анчагина катта бўлса, унинг чиқиш қисмини кенгаювчи тескари деворли (17 - расм, г) қилиб лойиҳалаш тавсия этилади. Рисберма иншоот чиқиш қисмидан сўнг жойлаштирилиб, иншоотнинг барча оралиқлари учун битта қабул қилинади. Рисбеманинг асосий вазифаси қуйидагилардан иборат:

1. иншоотдан чиқувчи оқимнинг тезлигини каналдаги ювилиш тезлигидан катта бўлган вақтларда пастки бефни ювилишдан сақлаш; 2. сув урилмада тўла сундирилмаган оқимнинг энергиясини сундириш; 3. иншоотдан чиқувчи оқимнинг каналга текис таркалишини таъминлаш. - расм. Ўрта қисм билан сувни олиб кетувчи канални бирлаштирувчи девор турлари: а-тескари девор; б-кенгаювчи тескари девор; д-шунғувчи девор; э-тескари девор; ф-эгри девор. Рисбермалар икки хил, деформацияланмайдиган ва деформацияланадиган кўринишда бўлиши мумкин. Рисберманинг бош ва этак қисмларининг конструкциялари оқимнинг характерига, канал грунтининг ҳусусиятига ва ресберма оҳиридаги канал участкасининг йўл қуярлик ювилиш чуқурлигига боғлиқдир. Рисберманинг канал туби билан туташган қисмини ювиладиган ва ювилмайдиган қилиб лойиҳалаш мумкин. Рисберманинг горизонтал қисмининг сатҳи сув урилма сатҳи билан бир текис ёки оқим ҳусусиятига,

ўзан грунтлари учун йўл қуйиладиган тезлика қараб ундан баланд ёки паст қилиб олинади (18 - расмда) рисберманинг схемаси кўрсатилган. Диформацияланмайдиган рисбермалар бетон, темир-бетон, металлдан ясалган қутилар ичига тўлдирилган тош ва бошқа материаллардан, деформацияланадиган рисбермалар эса тўкма тош, эгилувчан йиғма темирбетон плиталардан ва бошқа материаллардан қурилади. Иншоотдан чиқувчи оқимнинг каналга бир хил тезликда равон киришини таъминлаш учун рисберма канал ўзанига яқинлашган сари у кенгайиб боради. Рисберманинг кенгайиб бориш бурчаги 160 дан ошмаслиги тавсия этилади. Қанақа материалдан қурилган бўлишидан қатъий назар, рисберма иншоот остидан сингиб келувчи фильтрация сувларини ўз танасидан ўтказиш қобилиятига эга бўлиши шарт, бунинг учун рисбермада тешиклар қилинади, улар тескари фильтрлар билан жиҳозланади (рисберманинг таг томонига ҳам тескари фильтрлар жойлаштирилади). Оқим тезлигини бир хил ҳолга келтириш учун рисберма юзаси гадир-будур қилинади. Рисберманинг ўзанга туташган жойидан бошлаб каналга тош тўкиб қуйилади. a. - расм. Рисберманинг схемалари.

Тескари фильтрлар иншоот заминини фильтрация деформацияларидан ҳимоя қилади ва фильтрация оқимини эркин чиқишини таъминлайди. Шпунтлар иншоот заминларида ўрнатилиб, улар фильтрация йўлини узайтириш учун хизмат қилади. Шпунтлар ёғоч, металл ва темир-бетондан барпо этилади. Тескари фильтрлар ва шпунтлар тўғрисида маълумотлар ИИИбўлимда батафсил келтирилган. Юқорида кўриб чиқилган ишоот элементларининг пойдевор қисми флютбет деб аталади. Флютбет икки вазифани бажаради яъни сув оқими иншоотнинг олди томонидаги грунтни ювиб кетишдан ва иншоот остидан сингиб ўтувчи фильтрация оқимининг зарарли таъсиридан ҳимоя қилади. Каналлардаги иншоотлар флютбети уч қисмдан: понур, сув урилма ва деформацияланмайдиган рисбермадан ташкил топади (19 - расм). 19 - расм. Флютбетнинг таркибий қисмлари. Флютбетнинг конструктив шакли флютбет материали, заминдаги грунт ва иншоот ўлчамларига боғлиқ. Флютбет тош, бетон ва темир-бетондан қурилади. Бетон флютбетлар сув урилма қисмида поғонали (20 - расм, а) ёки таги қия (20 - расм, б) шаклларда барпо этилади. Таги қия шаклдаги флютбет тежамлирок ва ҳамма турдаги грунтларда қўлланилади. Тошдан (ғиштдан) терилган флютбетлар ҳамма вақт поғонали бўлади, поғоналар баландлиги терилган тош қатлами қалинлигига тенг (0,3м атрофида), ғишт терилганда эса 7,5 см қалинликда бўлади. Сув ўтказувчанлиги кўп бўлган грунтларда уч қаторли шпунт ўрнатиш тавсия этилади. Понур, сув урилма узунликлари ва қалинликлари қийматларини қабул қилиш юқорида келтирилган тавсиялар бўйича амалга оширилади.

20 - расм. Бетон флютбетлар. Темирбетонли флютбетлар кичик иншоотлар учун плитасимон кўринишда ясалади ва уларнинг ишчи арматуралари кўндаланг жойлаштирилади, катта иншоотларда эса флютбетлар қовурғали қилиниб, уларнинг ишчи арматура-лари иншоотнинг бўйича қараб жойлаштирилади (21 - расм). 21 - расм. Қовурғали темир-бетонли флютбет: 1-ишчи арматура; 2-монтаж (ёрдамчи) арматуралар . Флютбет сув урилма қисми чегарасида фильтрация сувларини чиқариб юбориш учун тешиклар ва тескари фильтрлар ўрнатилади. Хавфли зўриқишларни олдини олиш учун бетондан ва тошдан қурилган флютбетлар конструкция чоклар билан ажратилади. Чоклар иншоот оғир қисмлари билан енгил қисмлари, масалан, флютбет оралиқ ёки ён девор билан бирлашган жойда ўрнатилади бундай чоклар чўкиш чоклари деб аталади. Конструктив чокларнинг алоҳида қисмлари сув ўтказмайдиган тахта, эластик изоляция материаллари (рубероид, полиэтилен ва х.з.), зангламай- диган металл пластинка билан бириктирилади. Иншоотнинг узун ва юпқа элементларини хароратнинг ўзгариши таъсирида уйғотиладиган зўриқишлар

ва деформацияланишларидан ҳимоя-лаш учун харорат чоклари қолдирилади. Харорат чоклари иншоот қисмларини қалинлиги бўйича тўлиқ қирқилмайди. Улар иншоот қалинлигига қараб ҳар 5…20 м дан кейин ўрнатилади. Конструктив чоклардан бошқа яна қурилиш вақтида ҳосил бўладиган чоклар ҳам ҳосил бўлади. Бундай чоклар, масалан, бетон қуйиш вақтида иш тўхтаб қолса, у қотиб қолиб, янги бетон билан бирлаша олмай, чок ҳосил бўлади. Бундай чокларни йўқотиш мақсадида қотган бетоннинг устки қатлами олиниб ташланади ва унинг устига янги бетон қуйилади. Қувурли ростлагичлар Қувурли ростлагичлар гидромелиоратив тизимларда кенг тарқалган. Уларни кўпроқ хўжалик ва хўжалик ичидаги каналларга сув олувчи ҳамда димловчи, лойқа ювувчи ва бошқа турдаги иншоотлар сифатида ҳам қўллаш мумкин. Қувурли ростлагичлар қуйидаги холларда қўлланилади: 1) каналлардаги сув чуқурлиги унча катта бўлмаса, унда заводда ишлаб чиқилган қувурларни ишлатиш мумкин бўлса; 2) каналлар устидан йўл ўтганда; 3) каналлар чуқур қазилиб ўтказиладиган жойлардан ўтганда; 4) иншоот сув тақсимловчи тугунларида ростловчи иншоотлар сони учтадан ортиқ бўлса, бу ҳолда очиқ ростлагичларни жойлаштириш имконияти қийинлашганда. Гидравлик режими бўйича қувурли ростлагичлар босимли ва босимсиз бўлади. Босимли режимда ишлайдиган-қувурли ростлагичлар димловчи, сув ташловчи ва лойқа ювувчи иншоотларда кам қўлланилади, чунки сувдаги сузиндиларни пастки бефга ўтказиб юбориш қийинлашади. Босимсиз режимда ишлайдиган ростлагичлар бефдаги сув сатҳлари орасидаги фарқ кам миқдорда бўлганида қўлланилади. Босимли режимдаги қувурлар тўлиқ кесим билан ишлайди ва унда сув сатҳлари орасидаги фарқ жуда катта миқдорда бўлиши керак. Босимли режимда ишлайдиган-қувурлар ўлчамлари босимсиз режимдагига нисбатан кичик бўлади. Шу билан бирга юқорида келтирилган

икки режимдан (босимсиз, босимли) режимдан ташқари қувурли конструкциялар ярим босимли режимда ҳам ишлаши мумкин. Гидромелиоратив тизимлардаги иншоотларда ярим босимли режимда ишлайдиган қувурли конструкцияларни куллаш тавсия этилмайди. Қувурли иншоот конструкцияси 22 - расмда кўрсатилган. Қувурли иншоотларни ғишт, тош, ёғоч, бетон ва темир-бетондан қуриш мумкин. Қувурларнинг кўндаланг кесим юзлари доира, тўғри бурчакли ёки бошқа шаклда бўлиши мумкин (23 - расм). Сув сарфини ўтказишига кўра, улар бир ёки кўп кўзли қилиб барпо этилади. Қувурли ростлагичларни асосий учта қисмга бўлиш мумкин: 1) юқори туташтирувчи қисм - унга понур, кириш каллаги ва унда ўрнатилган ясси затвор киради; 2) ўрта қисмга бир ёки бир нечта темир-бетонли қувур ва йўл ўрнатилади; 3) пастки туташтирувчи қисм таркибига пастки бефдаги кириш каллаги, сув урилма, энергия сундиргичлар, рисберма киради. 22 - расм. Қувурли иншоот: 1-кириш каллаги; 2--қувур; 3-фильтрацияга қарши диафрагма; 4-лойли грунт; 5-чиқиш каллаги; 6-сув қудуғи.

a. - расм. Қувур кўндаланг кесим юзлари. Қувурли иншоотлар кириш каллаги кўпинча гравитацион девор шаклида барпо этилади. Унда ясси затворлар учун пазлар жойлаштирилади. Пастки бефда чиқиш каллаги ҳам кириш каллаги конструкциясига ўхшашдир. У ҳам гравитацион девордан иборат бўлиб, лекин унда затворлар учун пазлар жойлаштирилмаганлиги сабабли, унинг юқори қисми кенглиги кичик қабул қилинади. Кириш ва чиқиш каллаклари шунғувчи девор конструкциясига эга. Энергия сундиргич чиқиш каллагига туташ жойлаштирилади, кўпинча сув урилма қудуқ қўлланилади. Кириш ва чиқиш каллаклари қувур билан бирлашган жойларини деформация чоклари билан ажратилади. Кириш каллаги қувур билан диафрагма ёрдамида бирлаштирилади. Иншоотнинг ўрта қисмига жойлашган қувур узунлиги қатнов йўли кенглиги билан аниқланади. Йўл кенглиги қишлоқ хўжалик машиналарининг харакатидан келиб чиққан ҳолда 7 м дан кам қабул қилинмайди. Қувурлар шағал, қум аралашмаси ёки бетон тушама устига ўрнатилади. Қувур ташқи юзасининг (узунлиги бўйича) грунт билан туташувида фильтрация оқими кучайиши кўпаяди ва бу ўз навбатида фильтрация деформацияларини содир бўлишига олиб келади. Уларни йўқотиш мақсадида қувур диаметри буйлаб бетонли, темир - бетонли ва сув ўтказмайдиган грунтли диафрагмалар ўрнатилади. Диафрагмали ростлагичлар Диафрагмали ростлагичлар одатда юқори беф билан пастки беф сув сатҳларининг айирмаси катта бўлган вақтларда қўлланилади. Диафрагмали

ростлагичлардан иншоот олдида чўкиб қолган лойқаларни ювиб туришда фойдаланилади. Унинг конструкцияси 24 - расмда келтирилган . 24 - расм. Диафрагмали ростлагич: 1-таъмирлаш затвори (шандор); 2-асосий затвор; 3-диафрагма; 4- шандорлар тахлаб қуйиладиган паз; 5-рисберма; 6-рисберма плиталари тагидаги тескари фильтр; 7-бетонли плита. Бу каби иншоотлар очиқ ростлагичлардан диафрагмаларининг борлиги билан фарқ қилади. Диафрагмалар темир-бетондан барпо этилади. Ростлагичларга диафрагмалар ўрнатилганда затвор баландлиги кичик бўлади, уларни ясашга эса металл кам сарф бўлади. Затворларга таъсир қиладиган сув босимининг бир қисмини диафрагма қабул килади, натижада затворларни кўтариб-тушириш учун кам куч керак бўлади. Каналлардаги туташтириш иншоотлар Сув оқимини юқори сатхдан жуда паст сатҳга ўтказувчи иншоотга туташтирувчи иншоот деб аталади. Туташтирувчи иншоотлар каналлар трассаси участкасида жойнинг кескин тушиши учраганда барпо этилади. Шунингдек, улар деривация ГЕСларининг турбиналари тўхтатилганда босимли бассейндан сувни ташлаб юбориш ва канални сувдан бушатиш учун ҳам қўлланилади. Туташтирувчи иншоотлар маҳаллий материаллардан барпо этилган туғонлар сув ташловчи трактнинг асосий қисмларидан биридир. Улардан сув транспорти тизимларида, балиқ

урчитиш хужалигида, жарликларни емирилишдан ҳимоялашда фойдаланилади. Сувнинг ҳаракат килиш шароитига кўра, туташтирувчи иншоотлар икки гуруҳга бўлинади. Биринчи гуруҳдаги иншоотларда сув аввал иншоотнинг ўзида ҳаракат қилиб, сўнгра эркин яъни ҳавода ҳаракат қилади. Буларга шаршара ва консол шаршаралар киради. Иккинчи гуруҳдаги иншоотларда эса сув фақат иншоот умумий узунлиги бўйича, унинг ўзанидан ажралмаган ҳолда ҳаракат қилади. Буларга тезоқарлар ва қувурлар киради. Иккала гуруҳдаги элементларни ўз ичига олган туташтирувчи иншоотлар кам учрайди. Шахта – шаршара, тезоқар – шаршара, қувур-шаршаралар шулар жумласидандир. Туташтирувчи иншоот боши ва оҳиридаги сатхлар айирмаси катта бўлган лиги сабабли, унинг оҳирида сув оқими катта миқдордаги ортиқча энергияга эга бўлади. Шунинг учун иншоотдан кейин дарё ёки канал ўзанини хавфли ювилишлардан сақлаш учун ортиқча энергияни сўндириш лозим бўлади. Ҳозирги пайтда туташтирувчи иншоотлар учун ортиқча энергияни сўндирувчи турли хил конструкциялар ишлаб чиқилган, масалан, сув урилма қудуқларини ёки деворларини ўрнатиш (қудуқда ёки деворда гидравлик сакрашнинг кўмилиши, урилиши ва сув қатламининг интенсив аралашиши туфайли 75% гача ҳосил бўлган энергия яйратилади). Сунъий қаршиликларни яйратиш учун ҳар хил турдаги сундиргичлар ўрнатилади, бундай сундиргичлар сув оқими учун механик тўсиқ хисобланади (тишлар, остоналар, шашкалар, сув урилма деорлари). Сув оқими бундай сундиргичларга урилиб алоҳида жилгаларга ажралади, ҳаракат йўналиши секин ўзгаради ва жўшқин ҳаракатдан сокин ҳаракат режимига ўтади. Трамплин, консол, тирқишли деворнинг иншоотда қўлланилиши, сув оқимининг умумий йўналишини ўзгартиради ва уни иншоотдан хавфсиз масофага ташлайди. Туташтирувчи иншоотларга қуйидаги асосий талаблар қуйилади: 1) иншоот ва каналнинг унга туташган ерларида сув оқими хароратининг хавфсиз гидравлик шароитларини яратиш, яъни ҳисобий

гидравлик режимга келувчи каналда димланиш ва сув сатҳи пасайиши бўлмаслиги, сув оқими тезлиги эса иншоот ҳамда иншоот материалларини ювиб кетмаслиги таъминлаш; 2) қурилишда илғор технология ва арзон қурилиш материалларидан фойдаланиш мумкин; 3) конструкцияси оддий (содда), таъсир қилувчи кучларга устивор ва мустаҳкам бўлишини; 4) пастки бефга сузгичлар, муз ва муз парчаларини тўсиқларга урилмай ўтказиб юборишини таъминлаш; 5) техник эстетик меерларга мос келиши лозим. Шаршаралар Поғоналар кўринишидаги жой рельефининг кескин туташган жойларида, ҳар-хил сатҳларда жойлашган участкаларни бирлаштирувчи туташтирувчи иншоот шаршара деб аталади. Шаршаралар ҳудуд рельефи тезокарларни қуриш имконияти бўлмаганда, яъни рельеф нишаблиги анча катта бўлган (и > 0,2) жойларда қўлланилади. Шаршараларда сув аввал иншоот ўзанида, сунгра эркин ҳавода ҳаракат килади. Улар бир поғонали ва кўп поғонали, очиқ ва ёпиқ, босимсиз, ярим босимли ва босимли бўлиши мумкин. Шаршаралар бетон, темир-бетон, харсангтош, ғишт ва баъзи бир ҳолларда ёғочдан барпо этилади. Шаршара конструкцияси 25 - расмда келтирилган .

25 - расм. Кўп поғонали шаршара 1-тушиш девори; 2-ён деворлар; 3-понур; 4-сув урилма қудуқ; 5-сув тушадиган тирқиш; 6-ҳаво қувурлари; 7-келувчи канал; 8-кетувчи канал; 9- деформация чоклари. Шаршаралар қуйидаги асосий элементлардан ташкил топган: кириш, тушиш деворлари, поғоналар, ён деворлар, сўндиргич ва чиқиш. Очиқ шаршаралар кириш қисми тўғри бурчакли, тирқишли, трапеция, тепасимон шаклидаги кўндаланг кесимли бўлади (26 - расм). Кириш қисми одатда, кенг остонали ёки амалий профилли кўрнишда бўлади. Кўпинча шаршара кириш қисми тўғри бурчакли кўндаланг кесимли қабул қилинади, аммо унинг қўлланилиши сув сарфининг ҳисобий сарфидан камайиши оқибатида келувчи канал ишлаш шароитини ёмонлаштиради. Бу ҳодисаларни бартараф этиш учун шаршара кириш қисмида затвор ўрнатилади, бундай камчилик кириш қисми тепасимон трапеция, тирқишли бўлган кўндаланг кесимлар учун хос эмас. Бир поғонали шаршаралар тушиш баландлиги кичик бўлган ҳолларда қўлланилади. Кўп поғонали шаршараларда туташтирувчи баландликлар айирмаси катта қийматга эга бўлиши мумкин. Бу ҳолларда поғонали шаршаралар қўлланилади. Поғона баландлиги 2…4 м қабул қилинади. Гидравлик ва қурилиш шароитларидан келиб чиққан ҳолда оралиқ

поғоналар баландлиги бир хил қабул қилинади. Бир хил поғоналар ўлчамида сув қудуғи ўлчами ҳам бир хил бўлади. Кўп поғонали шаршаралар охирги поғонаси оралиқ поғоналарга кўра бир хил бўлмайди. Бу пастки беф билан кетувчи канални бирлаштиришда гидравлик сакрашнинг кўмилганлигини таъминлаш шароитларидан келиб чиқади. 26 - расм. Шаршара кириш қисми схемалари: а-тўғри бурчакли; б-трапеция; д- тирқишли; э-тепасимон Ён деворлар гравитацион, контрфорсли темир-бетон юпқа девор ва ётиқ кўринишларда бўлади. Гравитацион деворлар ташқи қирраси ва қия қилб барпо этилади ва уларга мос равишда шаршара кўндаланг кесими тўғри бурчакли ёки трапеция шаклида қабул қилинади. Гравитацион ва юпқа деворли ён деворлар амалда ҳамма грунтларда қўлланилади. Етиқ ён деворлар трапеция шаклидаги шаршараларда ишлатилади, уларни барпо этишда қурилиш материаллари кам сарф бўлади. Кўп поғонали шаршаралар бўйлама деворлари узунлиги бўйича деформация чоклари билан секцияларга бўлинади, унинг узунлиги сув урилма қудуғи узунлиги бўйича қабул қилинади.

Тушиш деворлари юқорида жойлашган сув урилма қудуғини пастда жойлашган сув урилма қудуғи билан бирлаштириш учун хизмат қилади. Уларни гравитацион (27 - расм, а, б) ёки ётиқ (27 - расм, д) шаклларда бажарилади, охиргиси трапеция кесимли шаршараларда қўллаш мақсадга мувофиқдир. 27 - расм. Шаршара тушиш деворлари: а-гравитацион, ташқи қирраси қия; б-гравитацион, ташқи қирраси тик; д- ётиқ. Гравитацион деворлар қирралари тик ва қия қилиб бажарилади. Шаршарани ён деворлари билан бирлаштириш ва ишлаб чиқариш шароитларидан келиб чиққан ҳолда ташқи қирраси қия гравитацион деворлар амалда кенг қўлланилади. қудуқли шаршараларда деворнинг юқори қисмини флютбетдан баланд қилиб жойлаштирилади, шунинг эвазига сув урилма қудуғи яратилади. қудуқдаги сувни чиқариб юбориш учун девор юқори қисмида тирқишлар ўрнатилади. қудуққа сув тушишида оқим тагида ва тушиш девори олдида ёпиқ бўшлиқ зонаси пайдо бўлиб, вакуум ҳосил бўлади ва бу ўз навбатида шаршара ишлашга салбий таъсир қилади. Вакуумни йўқотиш учун ҳосил бўлган бўшлиқ зонасига ҳаво юборилади, бунинг учун ён девор ичига ҳаво ўтказувчи-қувурлар ўрнатилади. Шаршара оҳирги поғонаси ва чиқиш қисми иншоот учун масъулиятли қисмлардан биридир, чунки бу қисмларнинг қониқарсиз ишлаши пастки беф ювилишларига олиб келади ва унинг умумий ҳолатига хавф-хатар туғдирди. Пастки поғонада гидравлик сакраш кўмилганлигини таъминлаш зарур ва кетувчи каналга сувни каналдаги грунт ва унинг қопламаси учун йўл қуярлик

тезликларда ўтказиш лозим. Гидравлик сакраш кўмилганлигини таъминлаш ва сув энергиясини сундириш учун чиқиш қисмда сув урилма қудуғи ўрнатилади. Агар шаршара билан кетувчи канални бирлаштирувчи девор кенгайиш бурчаги 180 дан ошмаса, сув урилма қисмда сув айиргичлар, сув парчаловчилар ёки тирқишли остоналар ўрнатилади (28 - расм). Бундай конструкциянинг қўлланилиши сув бир нечта кичик оқимларга ажралган ҳолда сув урилмага тушади. Кўндаланг девор ён деворга бириктириб ўрнатилади, унинг қалинлги ҳисоблар асосида қабул қилинади. Бундай шаршараларда сув оқими босимли ва босимсиз харакатланувчи қисмларга эга. Сув оқими кейинги поғонага тушишда кўндаланг деворга урилади. Баъзи бир пайтда кўндаланг девор пастга тушувчи оқимни парчалайди. ҳар иккала ҳолда ҳам оқимнинг парчаланиши ва оқимнинг деворга урилиши натижасида кескин бурилиши ҳисобига энергия сўндирилиши жадаллашади. Бўйлама деворлар шандор тўсинлари кўринишида ҳам ясалади, улар шаршара орқали муз ва муз парчалари ўтказилганда чиқариб олинади. Бундай турдаги шаршара кенг бўлмаган иншоотлар учун лойиҳаланади, ҳолбуки, кенглиги катта бўлган иншоотнинг конструкцияси мураккаблашганлиги туфайли уни қўллаш тавсия этилмайди. 28 - расм. Шаршарак чиқиш қисми.

Ярим босимли шаршаралар кўп поғонали шаршаралардан кўндаланг девор борлиги билан фарқ қилади (29 - расм). 29 - расм. Ярим босимли шаршара: 1-кўндаланг девор; 2-тушиш девори. Босимли қувурли-шаршаралар сув сарфи унча катта бўлмаган суғориш каналларида қўлланилади (30 - расм). Улар босимли режимда ишлаганлиги сабабли катта миқдордаги сувни ўтказиши мумкин. Пастки бефга сув энергияси сув урилма қудуғи ёки девор ёрдамида сўндирилади.

30 - расм. Босимли -қувурли-шаршара a--қувурли; б-шахтали; д--қувурли консолли; 1,3-кириш ва чиқиш каллаклари; 2--қувур; 4-сув урилма қудуқ; 5-шандорли энергия сундиргич; 6-панжара Тезоқарлар Каналнинг юқори бефдаги сувни нов бўйича унинг тубидан ажралмаган ҳолда катта тезликда қуйи бефга ўтказувчи, тубининг нишаблиги критик нишабликдан катта бўлган иншоотларга тезокарлар деб аталади. Тезоқарларнинг асосий хусусиятларидан бири, уларда энергияни сундириш бир жойда содир бўлади, шунинг учун иншоот оҳирида махсус сундиргичлар ўрнатилади. Тезоқарларда катта тезликлар кавитация, аэрация, тўлқинларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлади ва улар тезоқар ишлашига салбий таъсир қилади. Тезоқарларнинг норматив таснифи йўқ, лекин уларни қуйидаги белгиларга кўра турларга бўлиш мумкин: 1) профиль кўриниши бўйича-бир хил ва ўзгарувчан нишабли; 2) планда жойлашувига кўра-бир хил ва ўзгарувчан кенгликда; тўғри ва эгри чизиқ бўйича: 3) иншоот ўзанинг характерига кўраўзани силлиқ ва ўзани ғадир-будирли. Тезоқарлар қуйидаги конструктив элементлардан ташкил топган: кириш; нов; сундиргич; чиқиш (31 - расм).

31 - расм. Ўзани силлиқ тезоқар. Тезоқарларнинг кириш қисми шаршараларнинг кириш қисмлари конструкцияларидан фарқ қилмайди. Тезоқарнинг кириш қисмида оқимнинг новга сокин оқиб киришини таъминлаш чоралари кўрилиши зарур. Тезоқар новлари кам узунликка эга бўлиши ва табиий заминга етказилиши керак. Новнинг кўндаланг кесими тўғри бурчакли, трапеция, полигонал ва бошқа шаклларда бўлиши мумкин. Трапеция шаклидаги новлар ён деворлар ётиқ бажарилганда қўлланилади, иқтисодий жиҳатдан арзон ва уларни барпо этиш мураккаб эмас. Амалда кўндаланг кесими тўғри бурчакли новлар кенг қўлланилади, чунки бундай кесимда сув оқими гидравлик жиҳатдан турғун, унда тўлқинсимон ҳаракат юз бермайди ва сув ён деворлардан ташқарига чиқмайди. Новлар нишаблиги қийматини белгилашда, тезоқар қуриладиган материал учун йўл қўярлик тезлик эътиборга олинади ва иншоот остидаги грунтнинг хусусияти, яъни унинг учун йўл қуйиладиган қияликни хисобга олиш лозим. Тезоқар новининг нишаблиги ернинг нишаблигига тенг қилиб олинса, бунда тупроқ ишларининг хажми камаяди, лекин тезоқар жуда узун бўлиб кетади. Тезоқарлар иложи борича тўғри чизиқ буйлаб

жойлаштирилади. Канал трассасида тўсиқлар учраб қолган ҳолда, уни айланиб ўтишга тўғри келади. Шундай пайтларда новлар эгри чизиқ буйлаб жойлаштирилади. Бундай тезоқар новлари кўндаланг кесимининг бир томонида сув сатхининг кўтарилиши иккинчи томонида эса пассайиши кузатилади (32 - расм). Сув сатхининг горизонтга оғиш бурчаги тг α ϑ = 2 /(гР) (бунда Р -нов ўқи бўйича бурилиш радиуси, м; ϑ - ўртача тезлик, м/с). Тезоқар узунлиги бўйича сув тезлиги доимий бўлмайди ва ўз навбатида ß бурчак қиймати ҳам ўзгаради. 32 - расм. Планда эгри чизиқли тезоқарлар: а-бутун узунлиги бўйича; б-эгри чизиқли участка тезоқар бошланишида (охирида); д-эгри чизиқли участка ўрта қисмида; э-эгри чизиқли участкадаги кўндаланг кесим; ф-эгри чизиқли участканинг кескин бурилган жойидаги кўндаланг кесим. Нов қавариқ томонига таъсир этадиган гидродинамик кучни камайтириш, сув сатхи юзасини ҳаддан ташқари оғишини ва сувни новдан чиқиб кетмаслигини таъминлаши учун, новнинг қавариқ томонидаги девор, ботиқ томонига нисбатан бир оз баландроқ қилиб қилинади (32 - расм, э).

Айтилганлар мақсадга мувофиқ бўлмаса, нов туби йўналиши бўйича сувнинг кўндаланг нишаблигига тенг бўлган нишаблик берилади (32 - расм, ф). Узун тезоқарларда сув сатхи кенглиги унинг чуқурлигига нисбати (б ҳ/ >10) бўлганда, вақти-вақти билан тўлқинлар ҳосил бўлади, уларнинг тезлиги новдаги оқим ўртача тезлигидан катта бўлади. Бундай тўлқинлар баландлиги оқим ўртача чуқурлигидан 2…3 баробар катта бўлади. Тўлқинлар нов ён деворлари ташқарисига чиқиб грунтни намлайди ва берма бўйича ҳаракат қилиб, уни ювади, сув урилма қудуғида ноқулай гидравлик шароитларни келтириб чиқаради, ва пастки беф ювилишига сабаб бўлади. Новдаги тўлқинсимон ҳаракатни йўқотиш мақсадида навнинг махсус конструкциялари қўлланилади (33 - расм). Маълумки, тезоқар новининг бош қисмида сувнинг чуқурлиги критик чуқурликка, этак қисмида эса текис ҳаракат чуқурлигига яқинлашиб боради, яъни тезоқарнинг бош қисмида сувнинг тезлиги минимум, этак қисмида эса максимум бўлади. Демак, новда сувнинг оқиши борган сари ошиб борар экан. Тезоқарларни лойиҳалашда буни эътиборга олиш шарт. Тезоқардаги оқим тезлиги унинг материали учун руҳсат этилган тезликдан катта бўлганда гадирбудурли тезоқарлар қўлланилади. Ғадир-будурликлар новнинг туби ва ён деворларига ўрнатилади, уларнинг турлари 34 - расмда келтирилган. 33 - расм. Тезоқардаги буйлама тўлқинлар ва тўлқинга қарша кўндаланг кесимлар: а-бўйлама тўлқилар ҳосил бўлиш схемаси; б-нов кўндаланг кесимлари; 1-ён томонлари қиялик коэффициентлари ўзгарувчан трапеция; 2- тубида учбурчак қирқилган кесимли трапеция; 3-тубида иккита учбурчак қирқилган кесимли; 4-параболик; 5-полигонал; 6-учбурчакли.

Нов туби ва ён деворларига ғадир-будурликларнинг ўрнатилиши ундаги сув чуқурлигини оширади ва сув тезлигининг камайишига олиб келади. Тезоқарлар бетон, темир-бетон ва бошқа қурилиш материалларидан барпо этилади. Монолит новлар минимал қалинлиги 0,15…0,2 м қабул қилинади. Нов узунлиги бўйича ҳар 5…15 м да кўндаланг чоклар ўрнатилади ва конструкцияси бўйича улар хилма-хилдир. Бўйлама чоклар нов тубини унинг деворларидан ажратиб туради. Сўндиргичлар тезоқарнинг энг маъсулиятли элементларидан биридир, унда оқим кинетик энергиясининг асосий қисми сўндирилади. Унинг чегарасида, одатда сув урилмада ҳар-хил сундиргичлар жойлаштирилади. Сув урилма қудуқлари ва сув урилма деворлари энг кўп қўлланилади. Сув урилмадан сўнг, тўкилган тош ёки бетон плита кўринишдаги рисберма ўрнатилади. Кетувчи каналга сувни текис тақсимлаш учун планда нов этак қисмининг кенгайиш бурчаги ß=12. /180 қабул қилинади. Агар кетувчи канал кенглиги жуда катта бўлса, кенгайиш бурчаги ҳам катта бўлади ва сув урилмада сув айиргичлар ёки планда эгри чизиқли сув урилма деворлари ўрнатилади.

34 - расм. Ғадир-будирликлар турлари: а-икки қаторли эгри-бугрилик (зигзак); б-бир қаторли эгри-бугрилик; д- нормал бруслар; э-тарқоқ бруслар; ф-шашкалар; е-оқим бўйича поғоналар; ҳ-оқимга қарши поғоналар; и-ён деворларга ўрнатилган; ф-ғадир- будурликлар бирикмаси. Чиқиш қисми сундиргичлардан сўнг ўрнатилади. Унинг чегарасида қисман энергия сундирилади ва оқим тўлқинларининг текис тарқалиши таъминланади. Кўп ҳолларда тезоқар чиқиш қисми мустаҳкамланган канал кўринишида бўлади.

Консолли шаршаралар Консолли шаршаралар юқорида баён қилинган шаршара ва тезоқар иншоотларнинг вазифасини бажаради. Уларда сув оқими иншоот ўзанидан ажралмаган ҳолда харакат қилиб, сўнгра эркин ҳавода ҳаракат қилади. Консолли шаршаралар ташлама каналларнинг этагида, жарликларда, пастки бефдаги тупроқлар ювилиб, катта ўпирилишлар юз берганида атрофдаги экин майдони ва биноларга зарар келтирмайдиган жойларда қурилади. Консолли шаршараларнинг афзаллиги шундан иборатки, улар бошқа туташтирувчи иншоотларга нисбатан арзон, конструкцияси содда, қурилиш ишлари осон. Уларни барпо этишда бетондан ташқари, темир-бетон ҳам ишлатилади. Бундан ташқари, бу иншоотнинг консол қисми учун чуқур жойлашган таянч ҳам қабул қилинади. Консолли шаршаралар қуйидаги конструктив қисмлардан ташкил топган: кириш; тезоқар; таянчларга ўрнатилган консол; ювилиш воронкаси ва чиқиш (35 - расм). Консолли шаршаралар кириш қисми шарашараклар ва тезоқарлар кириш қисми конструкцияларидан фарқ қилмайди. Консолли шаршараларнинг нови тўғри бурчакли ёки трапеция кесимли бўлади. Уларни планда тўғри чизиқ бўйича жойлаштириш лозим, консол қисмида оқимнинг ноқулай бир томонга силжиши натижасида консол ва унинг таянчларига ноқулай динамик кучлар таъсир қилиши мумкин. Харорат ва чўкиш деформацияларини олдини олиш учун нов кўндаланг ва бўйлама деформация чоклари билан қирқилади. қаттиқ бўлмаган грунтларда нов тагида ҳосил бўлган фильтрация оқими иншоот қияликларидан сизиб чиқади, шунинг учун қаттиқ бўлмаган грунтлар заминларининг консол тагида дренаж ўрнатилади. Охирги қисм консол шаршараларнинг энг масъулиятли қисмларидан биридир. Уни учта ҳарактерли қисмга булиш мумкин. Ётиқ қисм, тезоқар новнинг давоми ҳисобланади, таянчларга ўрнатилган горизонтал ва консол

қисмлардир. Охирги қисм темир-бетонли нов кўринишида бўлади ва унга таъсир этувчи динамик кучларни камайтириш учун унинг тубига бўйлама ва кўндаланг бириктирилиб тўсинлар ўрнатилади. Бикрли тусинлар орасидаги масофа 2 м дан кам қабул қилинмайди, ердан баланд ўрнатилган новнинг этак қисмида хизмат кўприклари ўрнатилади. 35 - расм. Консолли шаршара: 1-кириш; 2-кўприк; 3-бетонли нов; 4-темир-бетонли нов; 5-консол; 6- трамплинлар; 7-ромли таянч; 8-бикрли тўсинлар; 9-ювилиш воронкаси . Консолли шаршаралар охирги қисмининг темир-бетон новлари таянчларга ўрнатилади. уларнинг сони кўндаланг йўналиш бўйича иккитадан кам бўлмаслиги керак. Таянчлар конструкцияси бўйича рамали, яхлит, устунли, пойдевори чуқур жойлашган таянчлар қозикли кўринишда бўлади. Ювилиш воронкасида таянч қозиқлар заминининг ювилишдан ҳимоялаш мақсадида, унинг ён томонларига ичига тош тўлдирилган катаклар ўрнатилади ёки бетон қопланади.

Ювилиш воронкаси. Консолли шаршаралардан сув оқими ҳимояланмаган грунтга тушади. Сув оқими тушиш тезлиги грунтнинг ювилиш тезлигидан катта бўлса, ювилиш воронкаси ҳосил бўлади. Ювилиш воронкаси бўйлама ва кўндаланг йўналишларда шаклланади. Ёпиқ циркульяция ҳосил бўлиши натижасида унинг ўлчами кўпроқ кўндаланг йўналишда бўлади ва воронка ўлчамининг кўндаланг йўналишда ошишига сабаб бўлади. Ён томондаги ювилишларни темир-бетон копламаларни қўллаш билан мустаҳкамлаш мумкин. Консолли шаршараклар катта миқдордаги солиштирма сув сарфларини ўтказганда ювилиш воронкаси ўлчамлари ҳисоблар асосида қабул қилинади. Четки таянчлар ювилиб кетмаслиги учун иншоот томонидаги қиялик мустаҳкамланади. Агар ён бағирлардан фильтрация сувлари сизиб чиқиши кузатилса, уларнинг силжишга устуворлигини таъминлаш учун дренажлар ўрнатилади. Ювилиш воронкаси чуқурлиги солиштирма сув сарфига боғлиқ. Унинг чуқурлигини камайтириш конструктив усуллар ёрдамида амалга оширилади. Бунинг учун солиштрма сув сарфини камайтириш оқим структурасини ўзгартириш, эркин ҳаракатдаги сув оқимини узоқлаштириш лозим. Солиштирма сув сарфини камайтириш консол узунлиги чегарасида унинг туби кенглиги кенгайтирилади (3.36 - расм, а), бунда ß бурчак сув оқимини ён деворлардан ажралмаган ҳолда оқимини таъминлаш асосида қабул қилинади. Агар ß бурчаги қиймати ошиб борса, бўйлама йўналтирувчи деворлар ўрнатилади. (36 - расм, б). Воронкага тушадиган оқимни жилғаларга бўлиб юбориш учун ён деворсиз тирқишли юза қабул қилинади (36 - расм, д). Бу конструкцияда консол узунлиги бўйича ён деворлар ўрнатилмайди, оқим йўналиши бўйича тарқишлар жойлаштирилади. Сув бу юзанинг ён томонидан, ҳамда тирқишлардан оқиб тушади. Ювилиш воронкасига тушадиган солиштирма сув сарфи кам миқдорни ташкил қилади ва ювилиш чуқурлиги камаяди. Эркин ҳаракатдаги сув оқимини узоқлаштириш учун, консол этак қисмида

трамплинлар ўрнатилади (36 - расм, в). Уларнинг баландлиги трамплин олдидаги сув чуқурлигининг 1,2…2 оралиғида қабул қилинади. 36 - расм. Консолли шаршаралар охирги қисм қурилмалари: а-кенгаядиган; б-бўйлама йўналтирувчи деворлар; д-трамплинлар; э- кўндаланг деворлар; ф-ён деворсиз тирқишли юза.

Адабиётлар: 1. Алтунин В.С., Мелиоративние канали в земляних руслах. -М.: Колос, 1979. 2. Алтунин С.Т., Регулирование русл. - М.: Селхозиздат, 1962. 3. Бакиев М., Носиров Б., Хўжақулов Р. Гидротехника иншоотлари. Т., «Билим», 2004. 4. Бакиев М.Р., Раҳматов Н., Ибраимов А. Каналдади гидротехника иншоотларидан фойдаланиш. Тошкент, ФАН. 2018. 278 б. 5. Векслер А.Б., Иваншинсов Д.А, Стефанишин Д.В Надежност, социалная и экологическая безопасност гидротехнических объектов: оценка риска и принятие решений. Санкт-Петербург: ОАО «ВНИИГ им Б.Е. Веденеева», 2002. 6. Волков И.М., Кононенко П.Ф, Федичкин И.К. Гидротехнические сооружения. - М.: Колос, 1968. 7. Волков И.М. идр. Проектирование гидротехнических саоружений. М., Колос, 1977. 8. Гидротехнические сооружения. /Под ред.Н.П.Розанова.М., «Стройиздат, 1978. 9. Гидротехнические сооружения. /Под ред. Н.П.Розанова. М., «Агропромиздат», 1985. 10. Гидротехнические сооружения / Под ред. М.М. Гришина. -М.: Висшая школа, 1979, части 1 и 2

O'xshashlar

Каналлар ва улардаги гидротехника иншоотлари

Гидротехника иншоотлари

Гидротехника иншоотлари затворлари

Гидротехника иншоотлари ва уларнинг ишлаш шароитлари

Гидротехника иншоотлари эксплуатация хизмати бажарадиган асосий ишлар