Иншоотларни барпо этиш технологияси - Suv xo'jaligi - Referatlar

Иншоотларни барпо этиш технологияси

Yuklangan vaqt:

29.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2752 KB

Ko'chirib olish

Иншоотларни барпо этиш технологияси Режа: 1. Грунтли иншоотлар барпо этиш 2. Бетон иншоотлар барпо этиш 3. Гидротехника ишларининг бошқа турлари

Грунтли иншоотлар барпо этиш Гидротехника иншоотлари қурилишида уни арзонлаштириш мақсадида маҳаллий қурилиш материалларидан кенг фойдаланилади. Барча турдаги грунтлар шундай материаллар жумласидан. Грунтлардан тўғонлар, дамбалар, йўл кўтармалари ва ҳоказолар барпо этилади. Грунтли иншоотлар нафақат грунт тўкиш, балки грунтни ўйиш йўли билан ҳам қурилади. Бундай иншоотлар қаторига бетон иншоотларнинг котлованлари, каналлар, ҳандақлар, карьерлар, туннеллар ва ҳоказолар киради. Грунтли иншоотлар қуриш ҳар хил грунтларнинг катта-катта оқимларидан ташкил топади, уларни бир жойдан бошқа жойга кўчириш кўп энергия сарфини талаб қилади. Масалан, йирик тупроқ тўғонлар қурилишида грунт оқимлари соатига бир неча минг куб метрга етади, бундай тўғонларнинг ҳажмлари эса ўнлаб миллион куб метрлар билан ўлчанади. Тупроқ тўғонларнинг баландлиги ҳам анча катта бўлади. Энг баланд . грунтли тўғонлар қаторига Нурек (300 м) ва Чорвоқ (168 м) тўғонлари киради. Бундай тўғонлар ўз қаршисида улкан сув массаларини ушлаб туради ва шу сабабли ўта муҳим иншоотлар ҳисобланади. Залворли грунтли иншоот қуриш учун аввало грунт табиий массивдан ажратилиши, сўнгра қурилиш жойига транспортда ташилиши ва ниҳоят, кўтармага, иншоотга ётқизилиши лозим. Бунинг учун ҳар хил, баъзан анча мураккаб технологиялар яратилган. Грунтли иншоотлар барпо этишнинг соддалаштирилган умумий схемаси 6.8-расмда келтирилган. Мазкур технологияга мувофиқ кўтарма учун грунт карьерлардан қазиб чиқарилади ёки фойдали ўйиқлар (котлованлар)дан қудратли ер қазиш машиналари – экскаваторлар ёрдамида олинади. Айни ҳолда экскаватор чўмич билан жиҳозланади. Грунт шу чўмич ёрдамида қатламдан ажратилади (қирқиб олинади), қирқилган грунт чўмичда жамланади ва сўнгра автоағдаргичлар кузовига бевосита туширилади.

6.8-расм. Грунтли тўғонни ер қазиш машиналари билан барпо этиш схемаси: а – план; б – грунтни кўтармага ётқизиш технологияси; в – карьерни қазиш; 1 - қурилиш сув ташлагичи; 2 – тўғон; 3 – автомобиль йўли; 4 – карьер; 5 – автоағдаргич; 6 – бульдозер; 7 - ғалтак машина; 8 – экскаватор Тўғри куракли экскаваторлар чўмичларининг геометрик сиғими 30 м3 га етиши мумкин, бироқ гидротехника қурилишида чўмичининг сиғими 4,6 м3 бўлган ЭКГ-4,6 русумли экскаваторлар айниқса кенг тарқалган. Турли шароитларда грунт қазиш учун ҳар хил мосламалар билан жиҳозланган экскаваторлар, шу жумладан одимловчи юриш қурилмасига ўрнатилган қудратли драглайн-экскаваторлар (одимловчи экскаваторлар) қўлланилади. Бундай экскаваторлар чўмичларининг геометрик сиғими 160 м3 га, хартумининг узунлиги эса – 125 м га етади. Драглайнлардан, одатда, йирик узун иншоотлар, масалан, каналлардан грунт қазишда фойдаланилади. қазиб олинган грунт канал ёқалаб уюмларга тўкилади. Умумий ҳолда эса қазиб олинган грунт автотранспортга юкланиб, ётқизиш жойига ташилади. Бунда автоағдаргичлар сиғими экскаватор чўмичининг сиғимига мос бўлиши лозим. Тўкиш жойига етказилган грунт туширилади, бульдозерлар ёрдамида муайян қалинликдаги горизонтал қатламлар билан текисланади ва турли машиналар ёрдамида шиббаланади.

Қатламлар қалинлиги турли грунтларнинг юмшалувчанлик ва зичланувчанлик кўрсаткичларига қараб белгиланади. Табиий шароитларда грунтлар массивда, одатда, узоқ давр мобайнида ҳар хил ташқи табиий омиллар, хусусан ўз оғирлиги таъсирида шаклланган зич ҳолатда бўлади. қазиш натижасида грунтлар зарралар ўртасидаги боғланишни қисман йўқотади ва юмшаб, ҳажман катталашади. Ётқизиш жойида бу грунтни берилган вақт мобайнида сунъий йўл билан, иншоотнинг вазифасига қараб зарур даражада зичлаш талаб этилади. Турли (қум, шағал каби боғланишсиз ва лой каби боғланишли) грунтларнинг юмшалувчанлик даражаси ва зичланиш қобилияти ҳар хил бўлади. Шу сабабли турли грунтларни зичлаш учун текислашда пайтида қатламларнинг ҳар хил қалинликлари тайинланади ва ҳар хил зичловчи механизмлар, хусусан ғалтак машиналар қўлланилади. Ҳозирги вақтда грунтларни зичлаш учун мўлжалланган ғалтак машиналарнинг турлари жуда кўп: силлиқ ва кулачокли, тишли ва қовурғали, қаттиқ ва эгилувчан, монолит ва тўрсимон, титрама ва гравитацион, юмалоқ ва квадрат, айланувчи ва сакровчи, грунтни шиббаловчи ва ҳ.к. Босимли иншоотлар – тўғонларга тўкиладиган грунтлар айниқса астойдил зичланади. Сув яхши зичланмаган грунтлар орасига кириб, тўғон танасидаги зичлашнинг ҳар қандай қусурларини топади, уларни ювади ва кенгайтирадики, бу тўғоннинг бузилишига олиб келиши мумкин. Бироқ ғалтак машина билан яхши зичланмайдиган грунтлар, масалан яхши намланмаган қумоқсимон лойлар ёки бошқа грунтлар мавжуд бўлиб, уларнинг зичлигини сезиларли даражада ошириш талаб этилади. Бундай ҳолларда зичлашнинг зарбдор усули қўлланилади. Бунда кран оғирлиги 50 т гача бўлган бетон плитани кўтариб, грунт сиртига 25 м гача баландликдан ташлайди. Айни ҳолда тупроқ иншоот сирти 1-2 м га пасаяди, лойли грунт эса қарийб тошнинг зичлик даражасигача прессланади.

Грунтли иншоотлар барпо этишда гидромеханизация воситалари билан ишлаш технологиясининг схемаси 6.9-расмда ифодаланган. Бу технология кўпинча грунтларни сув остидан қазиб олишда қўлланилади. Сув остидан тупроқ қурилиш материалларини карьерлардаги каби чўмич ёрдамида олиш мумкин. Бунга тупроқни ботириб олгич снарядлар хизмат қилади. Бироқ сув остидан грунтни олишнинг самаралироқ усули яратилган бўлиб, у грунтни махсус насослар ёрдамида сув билан бирга сўриш принципига асосланади. Бунда сузувчи лойқа сургич дарё ёки бошқа сув ҳавзаси тубига насоснинг сўрувчи қувурини туширади, сув аралаш грунтни сўради, уни қувурлар бўйлаб (бир неча километрга) тортади ва тўғон бўйлаб тақсимлайди; тўғон қуришнинг бундай усули ювиш деб аталади. Сув аралаш грунт қуйилганида оқаётган сувда йириклик даражаси ҳар хил бўлган грунт зарраларининг ажралиши юз беради. қумли ва қум-шағалли грунтларни қазиб олиш ва ювиш учун гидромеханизациядан фойдаланиш айниқса яхши самара беради. Гидромеханизация сувдан ташқарида грунтларни қазиб олиш учун ҳам қўлланилиши мумкин. Бунинг учун катта брандспойтларга ўхшаш қурилмалар – гидромониторлардан фойдаланилади. Уларнинг стволидан кучли босим остида отилиб чиқувчи сув грунтни юмшатиб ювади ва уни сув чиқариш қудуқларига қадар элтади, бу қудуқлардан сув аралаш грунт махсус насослар билан тортиб олинади ва қувурлар орқали иншоотга узатилади. Грунтни юмшатиш учун гидромониторлардан сув остида ҳам фойдаланилади. Замонавий гидромониторлар ҳатто қоятош грунтларни ҳам бузиш имконини беради. Гидромониторлардан нафақат грунтларни бузиш, балки уларни зичлаш учун ҳам фойдаланилади. Масалан, тош тўкмадан барпо этилувчи тўғон кўтармалари гидромониторлар ёрдамида зичланади. Гидромеханизация воситаларидан фойдаланишга асосланган технологияларнинг афзаллиги шундаки, улар иш унумдорлигини ошириш имконини беради. Камчилиги – кўп электр энергия ва қувур йўлларига темир сарфини талаб қилади.

6.9-расм. Гидромеханизация воситалари билан грунтли тўғон барпо этиш схемаси: а – план; б – грунтни тўкмага ювиш технологияси; в – карьерда грунтни сув остидан қазиб олиш; 1 – тақсимловчи қуйқа ўтказгич; 2 – сув чиқариш қудуқлари; 3 – магистрал қуйқа ўтказгич; 4 – электр узатиш тармоқлари; 5 – сузувчи қуйқа ўтказгич; 6 – лойқа сургич; 7 – ҳовуз; 8 – кўтармалар; 9 – сув чиқариш қувури; 10 – сўргич-юмшатгич Юқорида кўрсатилган технологиялар грунтларни қазиб олиш, бир жойдан бошқа жойга кўчириш ва ётқизишнинг оддий физик усулларига асосланади. Гидротехника қурилиши амалиётида иншоотлар барпо этишнинг мураккаброқ усуллари ҳам қўлланилади. Уларнинг қаторига аввало портлатиш усули киради. Бу методнинг ўзига хос хусусияти шундаки, у узоқ тайёргарлик - қудуқлар қазиш, портловчи моддаларни ўрнатишдан кейин яхши самара беради. Йўналтирилган портлаш ёрдамида тўғон кўтариш, дарёни тўсиш, канал қазиш мумкин. Портлаш мустаҳкам қоялардан туннеллар ўтказиш, гидроэлектростанцияларнинг ер ости заллари учун

ўйиқлар очиш имконини беради. Бундан ташқари, портлаш муайян шароитда ер остидаги боғланишсиз грунтни ҳам, сув остидаги боғланишсиз грунтни ҳам зичлаши мумкин. Бетон иншоотлар барпо этиш Деярли барча гидротехника иншоотлари бўғинларида тўлиқ ёки қисман бетон ва темир-бетондан қуриладиган иншоотлар мавжуд. Йирик қурилишларда ётқизиладиган бетон ҳажми бир неча миллион куб метрга етади. Гидротехника иншоотлари бетони ўзига хос хусусиятларга эга бўлади. Унга муттасил ёки вақти-вақти билан сув, температура ўзгаришлари таъсир кўрсатади. Шу сабабли унга, одатдаги мустаҳкамлик талабларидан ташқари, сув ўтказмаслик, совуқбардошлик, оқиндилар таъсирида едирилишга ва оқимнинг катта тезликлари таъсирига чидамлилик, ёрилишга чидамлилик каби махсус талаблар ҳам қўйилади. Бу талабларга риоя этиш бетон учун материаллар, уларнинг миқдори ва сифатини махсус танлаш ҳамда бетонни тайёрлаш ва уни иншоотга ётқизишнинг муайян технологияси билан таъминланади. Бетонлар қуйидаги асосий элементлардан таркиб топади: цемент, йирик тўлдиргич (гравий ёки шағал), майда тўлдиргич (қум) ва сув. Бетоннинг эластиклиги ва ётқизиш учун қулайлик даражасини ошириш, сув ва цемент сарфини камайтириш учун бетонга ҳар хил юмшатувчи қўшилмалар қўшилади. Цемент ва қўшилмалар каби материаллар заводда ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар ҳисобланади ва қурилишга сиртдан келтирилади. Шағал, гравий, қум каби материаллар эса маҳаллий қурилиш материаллари қаторига киради ва одатда қурилиш яқинида ёки яқинроқда жойлашган конларда тайёрланади. Бетон сифати, унинг зичлиги ва бир жинслилигини таъминлаш, цемент сарфини камайтириш учун тўлдиргичлар йирик даражаси ҳар хил бўлган фракцияларга сараланади ва шағал саралаш ёки майдалаш-саралаш

заводларида ювилади. Сўнгра материаллар омборларга ва бу ердан эҳтиёжга қараб бетон заводига тушади (6.10-расм). Бетон қоришмасини тайёрлаш (материалларнинг барча элементларини қориштириш) бетон заводида бетон қоргичларда амалга оширилади.

Барча материаллар, шу жумладан цемент ва сув, улар аралаштирилгунга қадар, бетоннинг лойиҳавий таркибига мувофиқ аниқ дозаланади (тарозида ўлчанади). 6.10-расм. Бетон хўжалиги схемаси: а – план; б – вертикал бетон қориш қурилмасининг схемаси; 1 – тўлдиргичларни қабул қилиш бункери; 2 – шағал саралаш қурилмаси; 3 – тўлдиргичлар омборлари; 4 – транспортёрлар; 5 – бетон заводи; 6 – цемент омборлари; 7 – тўлдиргичлар ва цемент бункерлари; 8 – дозаторлар; 9 – йиғма воронка; 10 - қоргич; 11 – тайёр қоришма бункери; 12 – транспорт воситаси; 13 – йўллар Бетон қоргичлар одатда деворларига парраклар ўрнатилган айланувчи барабан ёки ичида парраклар айланувчи жом кўринишида бўлади. Барабан ёки парракларнинг айланиши ҳисобига қоришманинг барча таркибий қисмлари бир жинсли масса олингунга қадар аралаштирилиши юз беради. Тайёрланган бетон қоришма иншоотларга горизонтал транспортнинг ҳар хил турлари (автоағдаргичлар, бетон ташгичлар, бетон қоргичлар, транспортёрлар) ёрдамида етказилади. Бетон қоришмасини баланд жойларга узатиш учун ҳар хил кранлар – автокранлар, занжир ғилдиракли кранлар, минорали ва бошқа кранлар қўлланилади (6.11-расм). Бу ҳолда қоришма аввал автоағдаргичлардан қовғаларга ўтказилади, сўнгра бетонли қовғалар ётқизиш жойига узатилади.

Йирик қурилишларда КБГС-450, КБГС-1000 бетон ётқизувчи махсус минорали кранлари, юк кўтариш қобилияти 10-25 т бўлган кабель-кранлар қўлланилади. 6.11-расм. Бетонни блокка узатиш схемалари: а – занжир ғилдиракли кранлар ва автокранлар билан; б – минорали кранлар билан; в – минорали кранлар билан эстакададан; г – кабель-кранлар билан; д – автоағдаргичлар билан; е - автоағдаргичлар билан эстакададан; 1 – бетонланувчи иншоот; 2 – бетон ётқизувчи механизм; 3 – транспорт воситаси; 4 – эстакада Бетон қоришма иншоотга ётқизилгач, у текисланади, сўнгра титраткичлар ёрдамида зичланади. Ётқизилган бетон ҳажми унча катта бўлмаган ҳолда зичлаш қўл титраткичлари билан, бетон ҳажми кўп бўлган тақдирда эса ҳар хил машиналар билан титраткичлар пакетлари ёрдамида амалга оширилади. Бетон қоришмани титратиш ундан кириб қолган ҳаво пуфакчаларини чиқариш ва шу тариқа бетоннинг зичлигини ошириш мақсадида амалга оширилади. Бетон қоришмани ётқизиш якунлангач, бетон берилган даражада қотгунга қадар ёзда у қуёш нурлари таъсиридан сақланади ва устидан сув қуйилади, қишда эса музлашдан сақланади.

Гидротехника иншоотлари одатда катта ўлчамларга эга бўлади ва уларни бир мартада узлуксиз барпо этиш мумкин эмас. Шу сабабли узунлик жиҳатидан катта иншоотлар секцияларга ажратилади, ҳар бир секция эса қисмларга бўлиб, уни бетонлаш блокларига ажратиш йўли билан барпо этилади. 6.12-расм. Тўғонни бетонлаш блокларига ажратиш схемалари: а – чокларни боғлаш йўли билан; б – устунсимон; в – узун блоклар; 1 – бетонлаш блоклари; 2 – блоклар ўртасидаги чоклар; 3 – устунлар; 4 – узун блоклар Баландлиги 50 м гача бўлган иншоотларда «чокларни боғлаш» усулида ажратиш ғишт териш принципига кўра қўлланилади (6.12-расм, а). Баландлиги 50 м дан ортиқ тўғонларда блокларга устунсимон ажратиш қўлланилади (6.12-расм, б) ёки секциялар узун блоклар билан бетонланади (6.12-расм, в), баъзан эса тўғон бутун кенглик ва узунликда қатламма-қатлам бетонланади. Бетонлаш блоклари системаси ва блокларнинг ўлчамлари шундай танланиши лозимки, мазкур иқлим ва қурилиш шароитларида блокларда дарзлар пайдо бўлмасин. Дастлабки даврда бетоннинг қотиши ва мустаҳкамланиши иссиқлик ажралиши (экзотермик қизиш) билан бирга юз беради ва агар чоралар кўрилмаса, блокдаги бетон баланд температураларгача (50-60  С) қизиб кетиши мумкин. Сўнгра иншоотнинг ташқи қисмларидаги бетон сиртдаги ҳаво температураси таъсирида фойдаланиш температурасигача совийди. қотган бетон температурасининг бундай пасайиши чўзувчи зўриқишларга сабаб бўлиши, улар эса дарзлар

ҳосил бўлишига олиб келиши мумкин. Дарзлар ҳосил бўлишининг олдини олиш учун бетон заводида бетон қоришмаси температурасини ростлаш (тўлдиргичлар, сувни иситиш ёки совитиш) ва блокдаги бетон температурасини ростлаш (қувур орқали сув юбориб совитиш, йилнинг иссиқ даврида сув билан юзаки совитиш ва қишда иситиш) қўлланилади. Тўғонни бетонлаш блокларига устунсимон ажратишда устунлар қиздирилганидан ва улар совиганидан кейин устунлар оралиғидаги чоклар очилади ва босим остида цемент қоришмаси билан тўлдирилиб, шу тариқа конструкциянинг яхлитлиги таъминланади. Бошқа ажратиш системаларида цементлаш талаб этилмайди. Иншоотни бетонлашда бетон махсус шакл - қолипга ётқизилади. қолип деворлари тўсиқлардан ясалади. қолип ажраладиган ва ажралмас бўлиши мумкин. Ажраладиган қолип бетон ташқи мустаҳкамлик даражасига етгач ажратиб олинади, ажралмас қолип эса бетон сиртида қолади ва иншоот қурилмасининг бир қисми ҳисобланади. Шу сабабли ажраладиган қолип одатда ёғоч ва металлдан (ёғоч, ёғоч-металл, металл қолиплар), ажралмас қолип эса – темир-бетондан ясалади. қолип махсус корхоналарда ёки қурилиш ишлаб чиқариш базасининг цехларида (ёғоч заводлари, темир-бетон маҳсулотлар заводларида) алоҳида тўсиқлар кўринишида ясалади. Блок қолипи одатда бетон узатувчи кранлар билан ўрнатилади. Баъзан алоҳида механизмлар қўлланилади. Блокка темир-бетон қурилмаларнинг мустаҳкамлигини таъминлаш учун зарур арматура ҳам ўрнатилади. Арматура ҳажми унча катта бўлмаган ҳолда у донабай тайёрланади ва блокка қўлда ўрнатилади, катта ҳажмларда эса тўрлар ёки арматурали қурилмалар қурилишнинг ёрдамчи хўжаликларида олдиндан тайёрланади, сўнгра улар блокда ўрнатилади ва пайвандланади.

Гидротехника ишларининг бошқа турлари Гидротехника иншоотлари қурилишида кўп учрайдиган тупроқ ва бетон ишларидан ташқари, мазкур шароитлар ёки иншоот типига хос бўлган бошқа ишлар ҳам бажарилади. Масалан, гидроэлектростанциялар қуришда турбиналар, генераторлар ва бошқа ускуналарни, шунингдек затворлар ва юк кўтариш кранларини монтаж қилиш ишларнинг каттагина ҳажмини ташкил этади. Масалан, Саян-Шуша ГЭСи қурилишида бажарилган монтаж ишлари ҳажми 120 минг т ни ташкил қилади. Турбина ишчи ғилдирагининг оғирлиги 156 т ни ташкил этади, ускунанинг энг катта элементи – генератор роторининг оғирлиги эса 935 т га етади. Уни монтаж қилиш учун ҳар бирининг юк кўтариш қобилияти 500 т бўлган иккита кран назарда тутилган. Ер ости иншоотлари (туннеллар, ер ости ГЭСлари, шахталар) қуришда ер остидаги қазиш ва қоплаш ишлари анча катта ҳажмни ташкил этади. Туннелларни қазиш кон ёки қалқон усулида бажарилади ва зарур ҳолда деворлар бетон ёки темир-бетон билан қопланади. Кон усулларида қазишда қояда портлашлар, қалқон усулида қазишда эса - қазишни ҳам, жинсларни мустаҳкамлашни ҳам таъминловчи махсус қалқонлар қўлланилади. Иншоотлар заминларининг бўш грунтларини мустаҳкамлаш ва уларнинг сув ўтказувчанлигини камайтириш учун махсус ишлар, масалан, цементлаш ишлари бажарилади. Грунтда қудуқлар қазилиб, улардан босим остида цемент қоришмаси пуркалади. Бу қоришма грунтда мавжуд ғоваклар ва ёриқларни тўлдириб, уни мустаҳкамлайди ва грунтнинг сув ўтказувчанлигини камайтиради. Шаҳарчалар ва бошқа ноҳарбий иншоотлар қуришда йиғма темир-бетон элементлар ва металл қурилмаларни монтаж қилиш катта ўрин эгаллайди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. Можевитинов А.Л. и др. Введение в гидротехнику, М., 1984 г. 2 .Рассказов Л.Н. и др. Гидротехнические сооружения, в 2частях М. Стройиздат, 1996. 3.Субботин А.С. Основы гидротехники и гидрометрических сооружений.Л. Гидрометеоиздат, 1991. 4. Бакиев М., Носиров Б., Хўжақулов Р. Гидротехника иншоотлари. Т., “Талқин”, 2007. 5.Баиев М, Мажидов Ҳ., Носиров Б., Хўжақулов Р., Раҳматов М. Гидротехника иншоотлари. Т., “Ванги аср авлоди”, 2008. 6 .Файзиев Х. Гидротехника иншоотлари. Ўқув қўлланма, 3-қисм. ТАҚИ 2003й 7.Файзиев Х., Хусанхўжаев Ў.И. Гидротехника иншоотлари.Ўқув қўлланма, 1-қисм. ТАҚИ 2007й.

O'xshashlar

Гидротехника қурилишини ташкил этиш ва унинг технологияси

Каналлар ва улардаги иншоотларни ишлатиш

Яхлит бетон иншоотларни техник холатини кузатиш

Баликларни ўтказувчи ва химояловчи иншоотларни ишлатиш

Сув димловчи грунтли иншоотларни техник холатини кузатиш