Социологик тадқиқотларни ташкил этиш ва умумлаштириш - Sotsiologiya - Referatlar

Социологик тадқиқотларни ташкил этиш ва умумлаштириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

170.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Социологик тадқиқотлар тушунчаси, уни ташкил этиш, ўтказиш дастури ҳақида 2. Аниқ социологик тадқиқотларни ўтказиш усуллари, турлари ва социологик мониторинг ҳақида 3. Социологик тадқиқотлар натижаларини таҳлил қилиш, умумлаштириш ва унинг аҳамияти

www.arxiv.uz Социология фанида ижтимоий жамият тараққиёти жараёнида юз берадиган ҳодиса ва воқеаларни, унинг мураккаб муаммоларини аниқ ва объектив асосда тўғри ўрганиб таҳлил этишда эмпирик социологик тадқиқот алоҳида аҳамиятга эгадир. У сиз фанни ўрганиш, атрофлича фикр ва хулосалар бериш, ижтимоий гуруҳлар, шахслар улар фаолиятлари, индивидлараро алоқа ва восита муносабатларига аниқ ва тўғри баҳо бериб бўлмайди. Шу сабабли эмпирик социологик тадқиқотлар социология фанида марказий ўринни эгаллайди. “Эмпирик” – сўзи қадимги юнон сўзидан олинган бўлиб “тажриба”, “тажриба ўтказиш”, “тажриба натижалари” маъноларини англатиб социологик тадқоқотларнинг амалий натижаларини тахлил қилиш умумлаштириш, зарурий хулоса ва таклифлар ва аниқ тавсиялар беришдан иборатдир. Айниқса социология тадқиқотларда ижтимоий аҳамиятга эга бўлган хужжатларни, маълумотларни излаб топиш, таҳлил қилиб аниқлаб, тўплаб илмий, назарий ва амалий фикрлар беришдан иборат бўлиб, бу эса социология фанидан муҳим аҳамиятга эгадир. Ижтимоий хужжатлар, маълумотлар (фактлар) деганда назарий ва илмий асосланган, амалий жиҳатдан тасдиқланган, муайян вақт давомида реал ижтимоий ҳодиса ва воқеликнинг алоҳида жиҳатларини тасниф қилиш орқали олинган реал натижаларга эга бўлган маълумотларга – ахборотларга айтилади. Социология фанидан эмпирик тадқиқотлардан фойдаланиш ХХ асрнинг 50-60 йилларида АҚШда кенг тарқалиб, Ғарбий Европа ва бошқа бир қатор мамлакат социологиялари томонидан кенг кўламда қўлланилган ва қўлланилмоқда. Ҳозирги шароитда мустақил ва суверен Ўзбекистонимиз тараққиётида кучли ҳуқуқий давлатдан кучли фуқаролик ҳуқуқий демократик жамият қуриш сари, аста-секин бозор муносабатларига ўтиш жараёнида социология фанида эмпирик социологик тадқиқотларга алоҳида эътибор беришни

www.arxiv.uz таққоза этмоқда. “Ишончим комилки, вақти-соати келиб, бугунги ўтиш даври учун зарур бўлган кучли давлат функциялари ва аломатлари аста-секинлик билан тадрижий равишда кучли жамият зиммасига ўтади” 1 - деб таъкидлаган эди Республикамиз Президенти. Чунки жамиятимиз ҳаётида жиддий ўзгаришлар рўй бераётганлиги, жамият аъзолари ўртасидаги, миллатлараро алоқа ва муносабатлардаги ижобий ўзгаришларни амалий социологик тадқиқотлар асосида илмий ўрганишни, назарий ва амалий хулосалар чиқаришни, жамиятни илмий бошқариш зарурлигини ҳозирги кун тараққиёти талаб этмоқда. Бу эса бевосита социология фанининг предмети, мақсади ва вазифасидир. Жамиятимиз тараққиёти жараёнида мавжуд ва юз берадиган ижтимоий муаммоларни ўрганиб, таҳлил қилиб, хал этиб боришда, жамиятни ижтимоий ривожланиб, унинг келажаги учун мақсад ва таклифлар (прогноз) бериш, жамиятни илмий бошқариш зарурлиги ҳақида амалий хулосалар беришда эмпирик социологик тадқиқотлар ўтказиб ижобий, объектив, аниқ натижаларга эга бўлиш муҳим аҳамиятга эгадир. Чунки, - деб таъкидлайди йирик социолог олим Энтони Гидденс, - “тадқиқот методологияси натижалар талқини ва олинган маълумотлар тахлилининг мантиқий кетма-кетлигини белгилайди. Тадқиқот усуллари – бу ижтимоий дунёни ўрганишда қўлланиладиган ҳақиқий усуллардир” 2 . Эмпирик социологик тадқиқотларнинг сифат натижалари ва самарадорлиги юқори бўлишлиги, амалий тажрибаларнинг олинган ҳамма маълумотларнинг тўғри ва ишонарли бўлиши муҳим илмий аҳамиятга эга бўлганлиги сабабли унинг методологик – услуб ва услубиятига, илмий асосланганлигига алоҳида эътибор бермоқ лозимдир. Бу ҳолат эса илму- фанда муҳим аҳамиятга эга бўлган, тўпланган ҳамма маълумотларни маълум йўналишга солишда, илмий программа – дастур асосида ва алоҳида аниқ методологик – эмпирик тадқиқотларнинг назарий-амалий методологиясига 1 И.А.Каримов. “Кучли давлатдан кучли жамият сари”, Тошкент, 1998, 100-бет 2 Энтони Гидденс “Социология”. Тошкент, 2002. “Шарқ” нашриёти, 757-бет

www.arxiv.uz асосланган илмий дастур энг муҳим ва зарурий хужжат ҳисобланиб, шу дастур асосида эмпирик социологик тадқиқотлар олиб борилади. Илмий асосланган дастур ўзида муаммоларни акс эттириши ва амалда нималарни қўллаши мумкин. Илмий-тадқиқот дастури асосан икки бўлимдан иборат бўлиб, биринчи бўлимда назарий ва методологик жиҳатдан асосланган бўлиб, бу бўлимни назарий методологик бўлим ва иккинчи бўлимни эса, амалий услубий бўлим сифатида талқин қилинади. Бу бўлимни бир қатор ўқув адабиётларида иш тартиби (процедура) бўлими ҳам деб таърифланади. Дастурнинг биринчи бўлимида бажариладиган ишлар асосан проблемали мавзу танлаш, тадқиқот объектини аниқлаш характерлаш, мақсад ва вазифаларни белгилаш, предмет ва фараз қилиш соҳаларини аниқлаб режалаштиришдан иборатдир. Дастурнинг иккинчи бўлимида эса асосан маълумотларни тўплаш усули ва услубларини баён этиш, тўпланган материалларни қайта ишлаш, таҳлил қилиш, хулоса чиқариш, таклиф ва тавсиялар беришдан иборатдир. Илмий дастурнинг бажарилиши зарур бўлган пунктларини таниқли иқтисодчи олим Н.С. Алиқориев қуйидагича кўрсатади. Яъни, назарий- методологик бўлимда муаммо қўйиш; тадқиқот мақсади ва вазифаларини аниқлаш; тадқиқот объекти ва предметини аниқлаш; муаммонинг назарий тахлили; асосий тушунчаларини белгилаш; объектнинг системал таҳлили ; тушунчаларни назарий ва эмпирик интерпритация ва гипотезани аниқлаш каби йўналишлардан иборат бўлишини кўрсатади. Иш тартиби (процедура) бўлимига эса – тадқиқотнинг принципиал режасини тузиш; тадқиқот тўплаш методи ва техникасини танлаш; танланган методларни тузиш ва асослаш; олинган билимларни гипотенуза бўйича анализ усулларини белгилаш; объект тадқиқотини ўтказиш; хулосаларни белгилаш, янги тушунчалар, фактлар, назариялар, тенденцияларни ифодалаш 3 каби пунктлардан иборат бўлишлигини кўрсатади ва ҳаммасини асосли равишда таҳлил қилиб берган. Ушбу муаммони, яъни эмпирик социологик тадқиқотни инглиз социолог 3 “Умумий социология”. Тошкент.1999. 147-бет

www.arxiv.uz олими Энтони Гидденс эса биринчидан “изланиш ишлари ёки стратегия сифатида умуман тадқиқотларни режалаштириш ва ўтказишни, яъни тадқиқот стратегиясидан ва иккинчидан, тадқиқот методологиясидан иборат эканлигини кўрсатиб 4 унга таалуқли йўналишларни алоҳида-алоҳида таърифлаб беради 5 . Иккала авторнинг ҳам ўзларига хос миллийлик хусусиятларига мувофиқ фикрлари муҳим аҳамиятга эга бўлиб, талабалар, социал тадқиқотлар олиб борувчилар ва социология билан қизиқувчилар учун фойдалидир. Демак, илмий дастурни амалий бажариш учун қандай йўналишлар асосида бажарилишидан қатъий назар, социолог олимлар ўз олдиларига муайян бир масалани, яхлит мақсадли вазифани бажаришни шарт қилиб қўядилар. Бу ҳолат бевосита мавжуд муаммонинг қўйилишидан бошланади. Жамиятда мавжуд бирон-бир муассаса, корхона ёки ташкилот ўз тараққиёти жараёнида биронта муаммони ҳал қилиши зарур бўлиб қолади ва у ижтимоий буюртмачи сифатида намоён бўлади, бу буюртма илмий асосланган билимни тақоза этади. Бундай билим буюртмачида бўлмаганлиги сабабли профессионал билимга эга бўлган социолог олим ёки мутахассисларга эҳтиёж туғилади. Демак, мавжуд илмий дастурга асос бўлаоладиган муаммо амалий жиҳатдан (муассаса, корхона ёки ташкилот) ҳал бўлиши мумкин бўлмаслиги, амалий воситалар имкони бўлмаганлиги сабабли илмий-тадқиқот ўтказишга, илмга эҳтиёж туғилади ва илмий асосда ҳал этишга мурожаат қилади. Бу ҳолат, яъни илмий-тадқиқатга мурожаат ижтимоий буюртма деб аталади, уни бажариш эса социолог-тадқиқатчи ташаббуси, бевосита иштироки билан икки йўналишда ҳал этилади. Биринчиси – ижтимоий буюртма ва иккинчиси эса социолог ташаббуси – иштироки асосида амалга оширилади. Бу ҳолат эса муаммонинг қўйилиши сифатида намоён бўлади. Бу борада социолог Энтони Гидденс – аввалги тадқиқотларда мазкур савол равшанланган ва бошқа адабиётларни ўқиб чиққан бўлса етарли, - дейди. Агар мазкур муаммо борасида аниқлик 4 Қаранг. Энтони Гидденс “Социология”. Тошкент. 2002. 757-бет 5 Қаранг. Ўша жойда. 757-787 бетлар

www.arxiv.uz бўлмаса, тадқиқотчи бошқа тадқиқат натижаларини ўрганиб, ўз муаммосига қандай ёрдам беришини аниқлаш кифоя бўлади, - дейди. Бу ҳолат эса муаммо қўйилишига сабаб бўлади. Муаммо қўйилгандан сўнг эса тадқиқот мақсад ва вазифаларини аниқлашга киришилади. Илмий муаммога қўйиладиган ва кутиладиган мақсад бу аввл инсон тафаккурий онгидан олдин пайдо бўлиб, уни қандай амалга ошириш даражалари аниқланиб, унинг ўрганилиш жараёни даражаси, ижтимоий манфаатли томонлари, объект ривожланиш ва ривожлантириш турлари, тузилма ва ўзгарувчанлик соҳалари тенденциялари, назарий ва методологик услуб самарадорлиги, ҳуқуқий-сиёсий, маданий ва илмий хулосаларини олиш каби маслаҳатли жараёнларини ўз ичига қамраб олади ва бу эса муаммонинг умумий тадқиқот мақсади ҳисобланади. Иқтисодчи олим Н.С.Алиқориев тадқиқот мақсадини “объектив ривожланишининг турлари, тузилмаси, ўзгарувчанлиги ва тенденциялари эмпирик тадқиқотнинг умумий мақсади ҳисобланади” 6 - деб таъриф беради. Эмпирик тадқиқот мақсади асосланган ҳолда аниқ бўлгандан сўнг бу мақсадни амалга ошириш учун вазифа белгиланиб, тадқиқотлар қандай ўтказилади, мақсадга қандай эришилади, эмпирик ёки илмий тадқиқотни нимадан белгилаш керак, назарий-илмий, методологик ва методик характерга эга бўлган масалалар 7 қандай ҳал қилинади каби саволларга жавоб берилиб, сўнг мақсадга мувофиқ вазифа аниқ белгиланади. Албатта мақсадга мувофиқ вазифа аниқ бўлганда тадқиқотчи асосий ва асосий бўлмаган масалалардан келиб чиқадиган вазифаларга ҳам жиддий эътибор бериш талаб этилади. Бу ҳолат аниқ бўлгандан кейин эмпирик тадқиқотнинг навбатдаги йўналиши, яъни объекти ва предмети аниқ бўлиб уни атрофлича ўрганилиб, унинг ижтимоийлиги характерига тўғри танлашига сабаб бўлади. Тадқиқотчи эмпирик тадқиқот объекти ва предметини аниқлашда муаммога мувофиқ, унинг ижтимоий характерга эга эканлигига асосий эътиборини қаратмоқ керак. Тадқиқотчи муаммонинг предмети, унинг объектидан келиб чиқишини 6 Умумий социология. Тошкент. 1999. 148-бет 7 Қаранг. Умумий социология. Тошкент. 1999. 149 бет

www.arxiv.uz объект предметдан кенгроқ бўлишини ва у муаммога боғлиқлигини унутмаслик керак. Шу билан бир қаторда эмпирик тадқиқотга асос бўладиган муаммода назарий билимлар ҳам талаб қилинишини ҳисобга олганда объектив ва предмет тўғри келиб, бу предметлар бевосита назарий билимлар билан тўлдирилади. Аммо предмет муаммо ва объектнинг тадқиқ қилинадиган, эмпирик тадқиқотга асос бўладиган соҳасидир. Предметни эмпирик тадқиқот қилишда назарий билим муҳим аҳамиятга эга бўлиб, назарий таҳлил нафақат предмет, балки муаммо ҳақидаги барча билимлар мужассамлашади, муаммонинг ҳар томонлама ўрганилган ва ўрганилмаган соҳалари аниқ бўлади, изланаётган жараён моҳияти ҳақида аниқ концепция яратилади ва асосий тушунчалар танланади ва аниқланади 8 . Тушунчалар асосида муаммога таалуқли бўлган, уни ҳал қилишга алоқадор ҳамма эмпирик тадқиқотларнинг тафаккурий махсули ётади. Унинг маълум бир қисми (кўпроқ жамиятга нисбатан табиатга боғлиқ томонлари) гипотезали ҳолатда намоён бўлиши мумкин. “Гипотеза – бу тадқиқотчини қизиқтираётган ҳодисалар ўртасида қандай алоқа мавжудлиги борасидаги тахминлардир” 9 – дейди инглиз олими Энтони Гидденс. Давом этиб, “тадқиқот самарали бўлиши учун, гипотеза шундай тузилиши керакки, олинган фактик материал уни текшириш имконини берсин” 10 – деб таъкидлайди олим. Аммо социал тадқиқотда гипотеза реал социал ҳаётга яқин ва асосли бўлиши ҳам керак. Ўшандагина эмпирик тадқиқот ҳаётий, тўғри натижа беради, предметни илмий таҳлил этишда қўл келади. Ўрганилаётган муаммо бўйича илмий фараз – гепотиза ушбу муаммонинг назарий жиҳатдан тайёр бўлишининг якунловчи қисми ҳисобланади. Умуман олганда гипотеза – фараз муаммонинг ижтимоийлиги, ҳодиса таркиби ёки унинг таркибий қисмлари ўртасидаги ўзаро алоқадорлик соҳаларини илмий асослашга ҳаракат қилиш ҳисобланиб, тадқиқ этилаётган объектни илмий 8 Қаранг. Умумий социология. Тошкент, 1999, 150 бет 9 Энтони Гидденс. Социология. Тошкент. 2002. 758 бет 10 “Умумий социология”. Тошкент. 1999. 152 бет

www.arxiv.uz асослашга ёрдам бериб, аниқ маълумотлар тўплашга ёрдам беради, эмпирик тадқиқот учун зарурий маълумотлар тўплаш ва таҳлил қилиш учун мантиқий, тафаккурона асос бўлиб кераксиз маълумотлар тўплашдан сақловчи воситадир. Таниқли иқтисодчи олим Н.С. Алиқориев “Гипотеза – бу объектни ўрганилаётган хусусиятлари ҳақидаги илмий таҳлил гипотеза тушунтирувчи, таърифловчи ва олдиндан айтиб берувчи, яъни гипотеза прогнозларга бўлинади. Таърифловчи гипотезалар бу объектни тузилмаси ва элементлари ҳақидаги тахлилни компонентларни миқдорий боғлиқлиги элементлараро алоқалар тури ва характери ҳақида маълумот беради” 11 - деб таъриф беради. Демак тадқиқотчи илмий фаразга мувофиқ илмий изланишлар олиб борса мавжуд фараз-гипотезанинг тўғри ёки нотўғрилигини исботлаши, муаммони ҳал қилишга хизмат қилиши мумкин. Шу сабабли гипотеза ажойиб ва муҳим илмий имконият бўлиб илмий жиҳатдан ҳам якуний исбот қилинмаган имкониятдир. Албатта предметнинг илмий жиҳатдан тўғри танлаб олишда абстрактлаштириш усулининг ролини ҳам эътиборга олиш талаб этилади. Бу эса тадқиқотчининг бевосита қобилиятига боғлиқдир. Абстрактлаштириш – бу предметнинг (ўрганилаётган муаммонинг) у ёки бу хусусиятларидан муҳим эмаслигидан иборат бўлган энг зарурий қисмини иккинчи даражасидан ажратиб олишга айтилади. Абстрактлаштиришнинг яна бир хусусияти шундан иборатки, ўрганилаётган муаммо предметнинг умумий хусусиятларини, жумладан ижтимоий холатдаги маънавий ўтмиш қадриятлар, урф-одатлар, манфаатларнинг абстракт назарий тушунчаларини ифодалаш имкониятини вужудга келтиради. Жумладан, жамиятда турли хил ижтимоий ҳодиса ва воқеалар узлуксиз юз бериб туради. Улардан инсонларга боғлиқ бўлган соҳалардан бири аҳоли миграцион жараёнини тадбиқ этиладиган бўлса, бу ҳолат умумий муаммо бўлиб, объект эса муайян худуддаги аҳолининг бутун қатлама 11 Уша жой. 150 бет

www.arxiv.uz (миллий таркибидан қатъий назар) нинг кучиш жараёни ҳисобланса, предмети эса аҳолининг миграцион жараёнларда иштирок этишининг ижтимоий-руҳий, иқтисодий, маънавий ва табиий омиллари ҳисобланиб, ана шу аҳолининг маънавий-руҳий ҳолатларига боғлиқ қадриятлари, урф- одатларининг ўтмиш билан боғлиқлиги, туб аҳолининг унга садоқатлиги, уларнинг кўчиш миграцион жараёнга боғлиқ муносабатлари (кўплаб туб аҳоли ҳамма миллатларда ҳам учрайди) ўтроқ бўлиб, унга мослашиб кўчириш сиёсатига норозилик кайфиятига сабаб бўлган омиллар, қанчалик бўлмасин абстрактлашишга асос бўлади. Мақсад ва вазифа аниқ бўлиб ана шу миграцион жараёнларни яхшилаш, миллий ва маҳаллий ихтилофларни, туб аҳолининг қолганлиги кайфиятларининг олдини олиб низолар чиқишига йўл қўймаслик асосида миграцион жараёнини муваффақиятли ўтказишдан иборатдир. Эмпирик тадқиқот дастурини тузишда бир қатор социолог олимлар фикрича объектнинг системали таҳлил қилиниши алоҳида аҳамиятга эга деб ҳисоблайди. Аслида эса бу ҳолат юқорида таҳлил этилган йўналишлар билан боғлиқ бўлиб, биргаликда таҳлил этилса ҳам бўлаверади. Чунки бу йўналиш бевосита юқоридаги йўналишларда таҳлил этилганидек объектнинг ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маънавий соҳалари ҳисобланиб, ҳаммасини биргаликда бир-бирига боғлиқ яхлит ҳолда ўрганиш ҳисобланади. Бу метод социологияда Т. Парсонс, Р.Мертон томонидан ишлаб чиқилган бўлиб, профессор Н.С.Алиқориев кўрсатишича Т. Парсонс – шахс-гуруҳ маданият, жамият ва функциялар, адаптация, социологизация, мақсадга эришиш, патентлик каби подсистемалар (бу кўпинча социэтал система деб аталади) сифатида ажратилиб кўрсатилади, деб таҳлил қилади 12 . Албатта бу схема ҳар бир муаммони ўрганиб таҳлил қилишда, эмпирик тадқиқот предметига умумий тушунча беради ва бир қатор фараз қилишга асос бўлиши ҳам мумкин. Бу ҳақда юқорида таҳлил қилинди. 12 “Умумий социология”. Тошкент. 1999. 151-бет

www.arxiv.uz Юқорида таъкидлаганидек, ўрганилаётган муаммонинг объекти ва предмети ҳақидаги билимлар илмий тадқиқотнинг турли йўллари ва режаларини юзага келтириши мумкин. Улардан намуналиси у ҳам бўлса изланиш асосида, баён этиш йўлида ва экспериментал тадқиқот усулида юзага келадиган режалар ҳисобланади. Изланиш асосидаги режалар кўпинча ўрганилаётган муаммо ҳақидаги тасаввур ва аниқ тушунчалар конкретлашмаган ҳолларда қўлланилади ва илмий муаммони аниқ номлаш ва асосий ўрганилиш чегараларини белгилаб олиш учун қўлланиладиган режадир. Изланишга қаратилган тадқиқот асосан уч босқичда амалга ошириш асосида бажарилади. Биринчи босқичда илмий муаммога таалуқли барча илмий, публицистик, архив ва шунга ўхшаган барча хужжатлар таҳлил қилиниб, ўрганилиб чиқилиш мўлжалланган бўлса, иққинчи босқичида ушбу муаммо ва соҳа бўйича мутахассислар, олимлар, тажрибали кишилар ва ушбу муаммо атрофида фаолият кўрсатган ёки кўрсатаётган кишилар билан суҳбатлашиш ва маълум эксперт гуруҳлари фикрларини ўрганишдан иборат бўлади. Сўнгги учунчи босқичида эса тадқиқотчи тадқиқот қилинадиган муаммо ҳақида маълум ва муайян илмлар ва билимга эга бўлган ҳолда объект ва предмет ҳақида аниқ кузатиш ишларини олиб боришни кўзда тутади. Баён этиш режасига таалуқли соҳалар бўйича эса тадқиқотчи эмпирик социологик тадқиқот режаларини амалда қўллаш, мавжуд ва олинган маълумотларни таҳлил қилиш орқали қабул қилинган гипотезани – фаразнинг тўғри ва ҳаётий ёки нотўғрилиги – ҳаётий эмаслигини текшириб кўриш, ўрганилаётган муаммо объекти ва предмети борасида аниқ тушунчага – миқдорий ва сифат кўрсатгич билим даражасига эга бўлиши эътиборга олинади. Бундай тадқиқотлар бевосита муаммо объектига боғлиқ бўлган барча эмпирик маълумотлар режалардаги соҳалар бўйича классификация қилиниб бўлинади.

www.arxiv.uz Социал тадқиқотларнинг экспериментал режаси муаммо объекти ҳақидаги мавжуд тўпланган маълумотлар асосида, тадқиқотчи гипотеза- фараздаги фикрни ёки ғояни илгари суриш уни янада ҳақиқатга айланишига ишончни мустаҳкамлашга яна бир имкон беришдан иборатдир. Шу билан бир қаторда муаммо объекти замирида юз берадиган ижтимомий сабаб ва оқибат алоқаларини аниқлаш, объектнинг айни ҳолати ривожлантириш мумкинлигига боғлиқ шарт-шароитларнинг объектив ҳақиқатлигини билиб олишга имконият яратади. Умуман олганда эмпирик социологик тадқиқот ўтказишнинг юқорида тилга олинган уччала режаси ҳам бир-бири билан узвий боғлиқликда мутаносиб системали кетма-кетлик асосида қўлланилади ва у муҳим аҳамият касб этади. Умуман олганда социологик тадқиқотлар тушунчаси уни ташкил этиш ва ўтказиш дастурининг моҳияти, характерли томонлари шулардан иборатдир. Социологик тадқиқотларни амалга ошириш усуллари энг муҳим соҳалардан асоси бўлиб, улар қуйидагилардан иборат процедура бўлими иккинчи босқичи – информация материаллари тўплашнинг усуллари ҳисобланади ва тадқиқот улар ичида муҳим ва зарурий услубни – методни танлашдан бошланади. Дастурий режани амалга ошириш услубий қисмининг муҳим жиҳати шундан иборатки, унда услубиёт техникасининг умумий жараёнларига боғлиқ йўналишларини асослаш усулларидан иборатдир. Услуб-метод тушунчаси кенг маънода ишлатилиб билимлар тизимини илмий ва назарий асосда вужудга келтириш ва асослаш учун қўлланиладиган қулай воситадир. Социологик тадқиқот услубиёт эса умумий-хусусий социологик усуллар мажмуи бўлиб, ундан эмпирик тадқиқот материалларини тўплаш ва тизимлаштириш (бир системага солиш) мақсадида фойдаланишга айтилади. Усул услубиётнинг бир қисмидир. Социологияда усул умумсоциологик принципларга хос ижтимоий ҳодиса ва воқеаларни алоҳида-

www.arxiv.uz алоҳида тармоқлараро аниқ билишда қўлланиладиган усуллар бўлиб, улар алоҳида, яъни математик, статистик усуллари, социологик ахборотни йиғиш усуллари, кузатиш, текшириб солиштириш, сўров усуллари, интернетдан фойдаланиш усуллари, анкеталаштириш ва бошқа бир қатор бир-бирини такрорламайдиган, аммо социологик тадқиқотлар учун зарурий имкониятлар яратиб берадиган, тадқиқотни енгиллаштирадиган имкониятларким, уларнинг ҳаммасини алоҳида-алоҳида социологик тадқиқот усуллари ва умумий мақсадда уларнинг ҳаммаси социологик тадқиқот услубияти деб номланади ва кенг маънода фойдаланилади. Социологик техникаси эса – махсус усулларнинг бир мақсад, муаммо объекти, предметини ўрганиш усулларининг бир-бири билан боғлиқлигини ва бу усулларнинг у ёки бу зарурий усуллардан фойдаланишга айтилади. Умуман олганда амалий социлогик тадқиқот олиниб борилишида аниқ социологик тадқиқот усуллари муҳим аҳамиятга эга бўлиб, эмпирик социологик тадқиқот маълумотларини йиғиб аниқ хулоса, таклиф, мулоҳазалар қилишда, илмий-назарий хулосалар қилиб, муносабатлар билдиришда муҳим ижтимоий яҳамиятга эгадир. Социологик тадқиқотлар усуллари ҳақида қуйида тўхталиб ўтамиз. Умуман олганда социологик тадқиқот усуллари юқорида кўрсатилганидек кўп қиррали бўлиб, бу усулларни социал тадқиқотчи олимлар ўзларининг услубларига мувофиқ аниқ ва яхлит стандарт усулда эмас, балки усулларнинг қўлланишлик салоҳиятига мувофиқ таъриф берганлар. Қуйида социал тадқиқотнинг кузатиш усулини таърифлашдан бошлаймиз. Кузатиш усули: бу усул социологик тадқиқотларда дастлабки эмпирик маълумотларни йиғиш усули бўлиб, муайян аниқ мақсадга қаратилган олдиндан пухта ўйлаб мунтазам равишда олиб борилган тафаккурий онгга, руҳий-ҳиссий билимга асосланган, ижтимоий характерга эга бўлган, турли мақсадларга, турли шакл-формада, турли ҳажм-қамровда, турли воситалар

www.arxiv.uz ёрдамида олиб бериладиган усулдир. Жамиятда, ҳамма ва барча одамлар ўз турмуш, ҳаётларида у ёки бу даражада кузатиш усулидан илмий ёки амалий, ноанъанавий йўналишда фойдаланадилар. Ноанъанавий илмий бўлмаган кузатишлар ижтимоий ҳаётнинг ҳамма жабҳаларида, умумий йўналишларда, умумий ҳаётий турмуш тажрибалари асосида фанга боғлиқ бўлмаган ҳолда кузатиш олиб борадилар. Масалан, деҳқон ва чорвадорлар ўз соҳалари бўйича фаолият кўрсатаётганда об-ҳаво, иқлим, фасл ва йилнинг келишига қараб ҳаётий тажрибаларини, кузатиш натижаларига асосланиб хулоса қиладилар. Илмий кузатишлар эса муайян назария ёки юқорида айтиб ўтилган гипотеза-фаразларни, илму-фанга мувофиқ тасдиқлаши, тўлдириши, яхлит хулосага келиши ёки рад этишини мақсад қилган ҳолда олиб борилади. Яъни тадқиқотчининг ижтимоий борлиқ, воқеликка, ҳар бир ижтимоий жараёнга нисбатан қандай муносабатда бўлиши ва қай йўсинда тасвирлаши асосида олиб борилади. Шунинг учун ҳам кузатиш усулидан олинадиган илмий кузатиш маълумотлари объектив холис ва ҳаётий бўлишлиги билан илмий қимматга эгадир. Шуни ҳам таъкидлаш лозимки, вақтин-вақтин субъектив характерга ҳам эга бўлиб, бу ҳолат кўпроқ ижтимоий назоратни таққоза этади. Илмий кузатишлар кўпроқ назарий ва илмий асосларга эга бўлиб социал тадқиқотчи ўз тадқиқоти жараёнида албатта ҳам ҳаётий тажрибага, ҳам илмий назарияларга таяниб кузатишни олиб борадилар. Илмий кузатиш ҳаётий кузатиш тажрибасига нисбатан афзаллиги шундаки, у олдин мунтазам яхлитликка эга бўлиб режалаштирилишидан иборатдир. Шу мақсадда тадқиқотчи олдиндан қай мақсадда, қандай гипотеза-фараз ва назарияларга асосан қайси воситалардан фойдаланиш зарурлигини аниқлаб олиб, илмий кузатиш олиб боради. Социологик кузатиш ҳаётий тажриба ва илмий кузатишлар асосида ўтказиладиган тадқиқоти шартли равишда икки турга: четдан кузатиш ва ичкаридан кузатиш бўлинади.

www.arxiv.uz Четдан кузатиш амалга оширилаётганда объект жараёнида юз бераётган ҳодиса ва воқеалар иштирокчилари бевосита кузатиш объекти эканликлари бўлиб қолганлигидан бехабар ҳолда бўлиб, четдан туриб кузатаётган тадқиқотчи ўрганилаётган объектга ҳеч қандай таъсир кўрсатмасдан ундан ташқаридан бўлади – уни табиий ҳолда ўрганади. Ичкаридан кузатилганда объектда юз бераётган ҳамма ижтимоий жараёнларда бевосита иштирок этади ва объектга бўйсуниб, тадқиқотчи- ўрганувчи сифатида икки хил усул-методдан фойдаланиши мумкин бўлади: 1 очиқ кузатиш; 2 яширин ёки ёпиқ-хуфя кузатишдан фойдаланиши мумкин 13 . Очиқ кузатилиш усулидан фойдаланаётганда тадқиқотчи ўзи ўрганаётган гуруҳ ёки жамоа аъзоларига кузатиш мақсадини очиқ айтади ва тадқиқотларини давом эттиради. Албатта бу кузатишлар имконияти чекланган бўлиб субъектив салбий таъсир имкониятлари мавжуддир. Унда тадқиқотчи хохлаганча кузатув ишларини амалга оширилаолмайди. Яширин ёки ёпиқ-хуфя ҳолатидаги кузатишда тадқиқотчи жамоа аъзоси сифатида ёки шогирд ёки практиКонт, вахтинча ишловчи сифатида кузатиш ишларини кенг кўламда хуфя ҳолатда ижтимоий жараёндаги ҳамма алоқа ва муносабатларни табиий ҳолда кузатиш имкониятларига эга бўлади.Бу усул социологияда хуфя кузатиш усули деб аталади ва баъзан жамоадан сир тутиладиган аммо ижтимоий аҳамиятга эга бўлган ҳодисаларни кузатиб қимматли маълумотлар олиниб ўрганилиши мумкин. Бу социологик кузатиш илмий эмпирик билиш усули сифатида мураккаб жараён бўлганлиги ва моҳияти жиҳатидан зарурий аҳамиятга эга бўлганлиги сабабли режалаштирилган асосда олиниб борилади. Бу усулга мувофиқ режа тузилганда, албатта қуйидаги бир қатор хусусиятларни эътиборга олиш талаб этилади. Жумладан, 1) кузатиш объекти аниқ бўлгандан кейин уни ҳал этишнинг яқин ва осон йўлини топиш дастлабки вазифа эканлигини эътиборга олиш; 2) кузатиш турининг қай биридан фойдаланишни объект хусусиятлари, тадқиқот мақсадлари, кўлами, 13 Қаранг. “Социология” (маърузалар матни) Т.2000. 188 бет

www.arxiv.uz ажратиладиган вақт ва бошқа зарурий томонлар ҳисобга олиниши; 3) кузатиш тури аниқ бўлгандан кейин навбатдаги вазифани, яъни кузатиш воситалари, анжом, қуроллари, жиҳозлар ва бошқа керакли нарсаларни тайёрлаш; 4) керакли нарсалар тайёрлагандан кейин керакли маълумотлар тўплаш учун кузатиш иши амалга оширилади; 5) кузатиш натижаларини назоратдан ўтказиш учун объект жараёнида шу соҳа қатнашчилари билан суҳбат ўтказиш бошқа социологларнинг тажрибасидан мавжуд илмий- амалий маълумотлардан фойдаланиш; 6) кузатишнинг якунида ҳамма натижалар бўйича ҳисобот тайёрлашдан иборатдир. Ҳисобот ҳамма талабларга тўла жавоб берадиган ҳолатда сифатли тузилиши керак. Ҳисоботда объект, кузатилган шахс ёки ҳамма жамоа аъзолари, кузатиш вақт, жой, кузатишнинг очиқ ёки хуфялиги ҳақида кузатишнинг бориши, атроф- муҳитга кузатувчи таъсири, тадқиқотчининг фикр-мулоҳазалари таклиф, муносабатлари тўла ҳисоботда ўз аксини топиши зарур. Хужжатларни ўрганиш усули. Социологик тадқиқотларда хужжатларни ўрганиш усули кенг тарқалган усул бўлиб, объект ва предмет ҳақида тўғри маълумотга эга бўлишда муҳим аҳамиятга эгадир. Энтони Гидденс фикрича, “хужжатли тадқиқот – социологик маълумот йиғишининг энг кенг тарқалган усуллардан биридир” 14 - деб таърифлаган. Хужжатларни ўрганишнинг афзаллиги шундаки, яъни унда хужжат моддий ва маънавий таъсир манбаи ҳисобланиб, воқеа ва ҳодисалар, фактик материалларни ўзида ифодалайди. Энг муҳими бу хужжатларда ўрганилаётган объектнинг ижтимоий соҳаси инсонлар, жамоа фикрлари. “Ҳодиса ва воқеаларга жамоатчилик муносабатлари ва шу соҳага таалуқли жараёнлар ёзма шаклида баён этилган бўлади. Бу ёзмада тадқиқот учун қимматли бошқа белгилар чизма шаклида ҳам бўлиши мумкин. Хуфяли аҳамиятга эга бўлган ёзма хужжатларнинг сирли ҳолатдагиларини махсус бўлимга эга бўлган муайян кишилар ўрганишлиги зарурдир” – деб хисоблайди Энтони Гидденс. 14 Энтони Гидденс. Социология. Т. 2002. 773-бет

www.arxiv.uz Хужжатлар сақланиш муддатлари, қимматлилиги, моҳияти, мазмуни, аҳамияти сирли ёки сирли эмаслиги маълум бўлгандан кейин тадқиқот натижалари истаган манбада ва исталган усулда баён этилиши мумкин. Хужжатлар мансабдор шахслар, ташкилот, муассаса, хатто архив материаллари ҳам расмий реквизитларга эга бўлиши қонуний тартибот талабларига жавоб бериши шартдир. Социологик тадқиқотда энг кўп қўлланиладиган хужжат турларига оммавий ва шахсий ёзувлар (архив манбалар), давлат хужжатлари, черков китобидаги ёзувлар, хатлар ва суд баённомалари кириши мумкин 15 . Умуман социология фани учун тадқиқот ва кузатилишга, ўрганилишига сабаб бўлган ҳамма хужжатлар мазмуни биринчи даражали аҳамиятга эга бўлиб, бу ҳолат хужжатнинг реаллиги ва ҳаққонийлигига ҳам кўп нарса боғлиқдир. Хужжатлар моҳияти, мазмуни, талаби, мақсади, шакли, ҳажми ва вазифасига мувофиқ турли хилда бўлиши мумкин. Жумладан: а) қайд этиш усулига кўра бир-биридан фарқ қиладиган хужжатлар (қўлёзма, босма ёзув, кино ва магнит лентаси тасмасидаги ёзувлар, фотосуратлар ва ҳ.к.); б) аниқ ва муайян мақсад асосида олинадиган хужжатлар (тадқиқот дастурига кўра тадқиқотчи томонидан тузиладиган махсус хужжатлар); в) шахсга доир хужжатлар (шахсий хужжатлар, хатлар, кундалик, хатто қисман эсталиклар ҳам), ва шахсга алоқаси бевосита кам аммо ижтимоий характерга эга бўлган хужжатлар (статистик материаллар, матбуот маълумотлари, мажлис протоколлари, зарур бўлса тергов материаллари); г) расмийлик нуқтаи-назаридан бир-биридан фарқ қиладиган хужжатлар, (давлат статистик расмий ахборотларига илова қилинадиган маълумотлар, қарорлар, фармонлар, уларга бериладиган таҳлиллар, кўрсатмалар, шунингдек норасмий хужжатлар – яъни алоҳида шахслар томонидан ёзиладиган аризалар, шикоятлар, тақризлар, гувоҳлик кўрсатмалар ва бошқа хужжатлар); 15 Ўша жойда

www.arxiv.uz д) информация манбаи характерига хос бир-биридан фарқ қиладиган хужжатлар, (яъни информация орқали кузатиш ёки сўраш орқали олинадиган бирламчи хужжатлар ва иккаламчи информацион материаллардир. Иккиламчи информацион хужжат бирламчи маълумотни умумлаштириш ёки қайта ишлаш, қайта текшириш натижасида олинадиган маълумотлардир). Юқорида таҳлил қилинган услубий йўналишлар эмпирик социологик тадқиқотларда муҳим аҳамиятга эга бўлиб, бу усуллар маълумотларни тахлил қилишда бевосита математик методлар билан ҳам узвий боғлиқдадир. Математик усул. Социология фанида тадқиқот усулларидан бири ва зарурийси ҳисобланиб, янгитдан социологияда кириб келаётган методларидан бири математик усул ҳисобланади. Ҳозирги илмий-техник тараққиёти кенг кўламда ривожланиб халқаро интернет тармоқлари жаҳонни ўзаро узвий боғлаб турган даврда математик усуллар нафақат социологияда, балки бошқа тармоқ йўналиши фанларда ҳам муҳим аҳамият касб этмоқда. Чунки социология фанидан ҳам бир қатор ижтимоий муҳим аҳамиятга эга бўлган мураккаб жараёнлар ўрганилар экан математик ҳисоб- китобларсиз, ЭҲМ ва компьтерларсиз ҳал қилиб бўлмайди. Эмпирик социологик тадқиқотларда математик метотдан ўринли фойдаланилмоқда. Бу ҳақда таниқли иқтисодчи олим Н.С. Алиқориев “Умумий социология” дарслигида алоҳида тўхталиб ўтган 16 . Ушбу дарсликда социологик математик воситаларнинг қуйидаги турларига, яъни ўйинлар назарияси, информация назарияси, турғунлик назарияси аппарати, чизиқли программалаштириш, моделлаштириш, омилли таҳлил, графалар, материк алгебра каби турларини кўрсатиш билан социологияда математик методлар ечадиган танлаш (выборка), таҳлил, моделлаштириш ва ўлчаш каби вазифаларни ҳам кўрсатиб таъкидлаб ўтган 17 . Албатта, шуни таъкидлаш лозимки, математик усули қўлланилганда объектни ўрганишнинг шундай қисми танланиши керакки, тадқиқот жараёни енгил-осон, қулай ва натижали ва объектнинг ҳамма томони қамраб олинган 16 Қаранг. “Умумий социология” Тошкент. 1999. 157-бет 17 Қаранг. Уша жойда.

www.arxiv.uz бўлиши керак. Шу сабабли математик методнинг танлаш вазифаси ижтимоий характерга эга бўлиб, алоҳида аҳамият касб этади. Математик методи объектни ўрганишда қўлланилганда мазмун моҳиятли вазифаларни ечиш инструменти сифатида типологик анализ ва эмпирик индикаторлар алоқасини боғлаш анализи типини аниқлаш доирасидаги вазифаларни бажариш билан характерланади ва объект типологиясини, унинг асоси ва муайян тадқиқотдан тўпланадиган статистик ўртача маълумотларни, информацион тахлилни ва унинг тарқалиши даражаси ҳақидаги билимларни беради. Иккинчи вазифа тури ҳисобланган ўзаро алоқа тахлили бўлиб, ўзаро боғлиқ шартли ҳодисалардан иборат ижтимоий характерга эга бўлган объектни ўрганиш асосида математик усул билан ҳодисалар сабабли, асосий ва бевосита алоқаларни, атроф-мухит жараёнларга таъсир этиш омилларини аниқлайди. Социологик тадқиқот усулларидан кутиладиган мақсадларидан бири – башорат (прогноз) қилишга асос хизмат қилади. Ҳозирги даврда социологик тадқиқотларнинг математик усулида ижтимоий ҳодисаларни ўрганиб тадқиқ қилишни моделлаштиришга алоҳида эътибор берилмоқда. Профессор Н.С.Алиқориев ўз китобида моделлаштиришнинг қуйидаги классификациясини таърифлаб беради. а) алоҳида белгиларни дифференцияси ҳақидаги умумлашган характеристикаси учун тақсимлаш моделини; б) ижтимоий жараёнларни характерлайдиган кўрсаткичларнинг ўзаро алоқасини аниқлашда ёрдам берувчи корреляцион, дисперсион, омиллик (факторлик) моделларини; в) муайян ижтимоий ҳодисаларни шакллантирувчи статистик моделларни (масалан, ишчи ва хизматчилар оилаларининг даромадларини шакллантиручи модел); г) социологик тадқиқотларда кенг тарқалаётган образларни билиш статистик моделини;

www.arxiv.uz д) ижтимоий жараёнлар шаклланишининг статистик моделида алоҳида статистик моделларидан иборат 18 -дир. Бу социологик тадқиқот усуллари қимматли ва зарурий маълумотларни тўплаш, танлаш ва тахлил қилишда муҳим ахамиятга эга бўлиб, бу билан тадқиқот дастури тузишни якунига хизмат қилади. Сўров усули. Сўров усули нафақат социологик информация тўплашнинг эмпирик методларидан бири сифатида, а балки социология фанида эмпирик социологик тадқиқотлар ўтказишнинг энг муҳим ва аҳамиятли усулидир. Аслида социология фанида бу методдан фойдаланиш XVIII асрга бориб тақалади ва ҳозирги даврда энг кўп қўлланилади. Сўров усулининг аҳамиятли томони шундан иборатки, социологик тадқиқотлар жараёнида бошқа хужжатли манбаларда эса учрамайдиган, учраши ҳам мумкин бўлмаган, бошқа социологик тадқиқот усуллари ёрдамида маълумотлар олиш мумкин бўлмаган маълумотларни, ахборотларни олиш имконини яратади. Айниқса жамият аъзолари бўлган ижтимоий гуруҳлар, жамоалар, шахслар ва бошқа ижтимоий қатлам кишиларнинг ижтимоий турмуш, ҳаёт жараёнлари, воқеа ва ҳодисаларга бўлган муносабатлари, алоқалари, фикр-мулоҳазаларини социологик тадқиқот асосида ўрганишда сўров усулининг аҳамияти беқиёс каттадир. Айниқса ҳозирги шароитда мамлакатимиз мустақилликка эришиб ҳуқуқий давлатдан, кучли фуқаролик демократик жамиятга бозор муносабталарига аста-секин ўтиш жараёнида жамиятда ижтимоий коммуникацияларнинг роли ошиб борар экан эмпирик социал тадқиқотлар олиб бориш усулининг жумладан, сўров усулининг роли янада ортиб бориши, аҳамияти кенгайиши билан характерлидир. Сўров усули дастлабки социологи ахборотларни олиш учун фойдаланиб, у оғзаки ёки ёзма шаклида олиб борилиши мумкин. “Сўровлар одатда унчалик батафсил маълумот бермайди, - дейди инглиз олими Энтони Гидденс, - лекин унинг тўғрилигига шубха қилмаса бўлади” 19 . Сўров усулида тадқиқотчи билан респондент (респондент инглизча сўз бўлиб “жавоб бермоқ”, “жавоб 18 Қаранг. “Умумий социология”. Тошкент. 1999. 156-159-бетлар 19 Энтони Гидденс. Социология. Тошкент. 2002. 769 бет

www.arxiv.uz берувчи” маъноларини англатади) ўртасида алоқа ва муносабатлар, сўровномалар пухта ишланган аниқ бўлиши, респондентлар эркин, ўз сўзлари билан, холисона ифода этиши, саволлар сермазмун ва содда, тушунарли жавоб беришга қулай бўлиши, ноаниқликларга йўл қўймаслиги, ҳатто респондентлар руҳи, ҳолати, характери, мавқеи ва жамиятга муносабатлари эътиборга олиниши, адреслари, ёши, касби, билим даражаси, улар ҳақида бошқа маълумотлар ҳам аниқ бўлиши шарт. Аммо шахс исми ва фамилияси кўрсатилмайди. Сўров усулларидан фойдаланиш жараёнида унинг турли хиллигидан шарт-шароитга, ижтимоий ҳолатга ва мавзуларнинг долзарблигига қараб қўлланиш мақсадга мувофиқдир. Сўров усулининг қуйидаги турлари мавжудлиги ва улардан ўринли фойдаланиш мумкинлигини профессор Н.С.Алиқориев таъкидлаб қуйидаги сўров турларини келтиради 20 . 1. Анкеталаштириш ёзма шаклдаги сўроқ бўлиб, техникасига кўра, тарқатиладиган (анкета тадқиқотчи томонидан тарқатилади ва йиғиб олинади), матбуот орқали (анкетани газета ва журналларда чоп этиш), телефон ёки телескоп орқали, яъни техник воситалар билан (телевизор ёки телефонга оид қўшимча сифатида) амалга ошириладиган сўров туридир. 2. Суҳбатлашиш (интервью) – суҳбат ўтказувчиларни (интервьюер) бир қанчасини талаб қилувчи, оғзаки сўров туридир. Бу сўров клиник (респодентнинг субъектив дунёсининг самимийлиги) бир нуқтага қаратилган (ўрганиш учун бир асосий саволни ажратиб олиш) сўровларга бўлинади. 3. Социологик сўров гуруҳдаги шахслараро муносабатларнинг яхши кўриш, ёқтирмаслик, дўстлик, адоват, қисмат ва бошқа жиҳатларини ўрганишга қаратилган. Профессор Н.С.Алиқориев бу метод америкалик социолог-психолог Ж.Морено томонидан ишлаб чиқарилганлигини ҳам таъкидлайди. 4. Тест ўтказиш сўров – махсус қайта ишланган воситалар схема, расмлар, таклифлар, саволлар ёрдамида шахсий сифат ва қобилиятларининг 20 “Умумий социология”. Тошкент. 1999. 159-160 бетлар

www.arxiv.uz намоён бўлишини аниқлайди. Тестлар тематик, бирикмалар (ассоциатив) интеллектуал қобилиятларни аниқлайдиган, таклифларни якунлайдиган турларга бўлинади. 5. Экспет сўров – бу метод экспертларга, яъни мутахассисларга ён беради. Булар асосан муаммо билан шуғулланувчи мутахассислар ёки жавобгар шахслардир. Бунда суралаётганларнинг қизиқишлари эътиборга олиши керак. 6. Панел сўровлар – кишиларнинг доимий доирасига мўлжалланган сўров бўлиб, ташкилотлардаги бошқариш услубидаги маълум ўзгаришларга уларгача ва улардан кейин киритиладиган сўров туридир. Бу метод гуруҳларнинг фақат бир белгисига кўра бир-бирини таққослаш ва фарқлаш, яъни процесснинг сабаб ва оқибат анализларини ўрганиш мақсадида қўлланилади. Кўпинча сўровнинг бу тури экспериментал тадқиқотларга қўшимча равишда киритилади. 7. Яхлит сўровлар – демографик процессларни жамоатчилик фикрини аҳолини руйхатга олишни ўрганишда қўлланилади. Яхлит сўровлар барча аҳолини ёки муаммо билан боғлиқ бўлган бош мажмуаларнинг сўровини ўзида акс эттиради 21 . Ҳозирги кунда компьютер ва интернет тармоқларидан ҳам сўров усулидан фойдаланилмоқда. Юқорида кўрсатилган сўров турлари социологияда ҳозирги кунда кенг равишда қўлланилишнинг катта имкониятига, уларнинг ҳар бири эса ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб эмпирик социал тадқиқотларнинг тўғри ва аниқ ҳал қилинишига ёрдам берувчи сўров турларидир. Бу услуб жамиятни бошқариш сиёсий ҳокимият фаолияти учун ижтимоий жараёнларни объектив, илмий бошқаришда қўл келадиган услубдир. Умуман олганда сўров услубида ҳамма вахт ҳам фойдалана бериш шарт эмас. Сўров усулидан қуйидаги ҳолларда фойдаланиш самарали бўлади. 21 “Умумий социология”, Тошкент, 1999, 159-160 бетлар

www.arxiv.uz 1) ўрганилаётган муаммо бўйича етарли даражада хужжатли, манбавий маълумотлар етарли бўлмаганда ёки умуман бўлмаганда; 2) тадқиқот предмети, ёки унинг айрим жиҳатларини кузатиш имконияти бўлмаганда; 3) тадқиқот объекти масаласида ҳақиқий муносабат, ижтимоий ва индивидуал онг, тафаккур жараёнларини ўрганишда, ёки унинг ижтимоий характерини аниқлашда иккиланиш бўлса; 4) социологик тадқиқот усуллари ёрдамида олинган эмпирик тадқиқот маълумотларни қайта текшириш мақсадида; 5) сўров усулининг имконият даражаси ёки унинг ролини ошириш ёки кўпроқ амалий хулосаларнинг қанчалик тўғрилигини билиш учун фойдаланиш мумкин. Ушбу сўров усулини амалга оширишда ёзма равишда ёки оғзаки интервью олиш орқали фойдаланиш мумкин. Сўров усулидан фойдаланишда анкета катта рол ўйнайди. Профессор Н.С.Алиқориев бу ҳақда: “Уларни ўзаро бирлаштирадиган восита бу – анкета”, “Сўровнинг барча турлари асосида анкета ёки савол варақаси ётади” 22 - деб ёзади. Анкета ўтказиш кенг тарқалган сўров тури ҳисобланиб, анкета сўровларига қўйилган саволлар орқали респодентлардан олинган жавоблар умумлаштирилиб, тадқиқот қилинаётган ижтимоий муаммо тўғрисида жамоатчилик фикрини ойдинлаштиришдан иборатдир. Бу фикр – хулосаларнинг тўғри, объектив бўлиши бевосита тадқиқотчилар томонидан тузилган саволларнинг тўғри ва ижтимоийлигига кўп жиҳатдан боғлиқ.. Бунинг учун эса, тадқиқотчи социология фанини ва унинг эмпирик социологик тадқиқотларни ташкил этиш ва ўтказиш усулидан тўла ва кенг билимга эга бўлиш талаб этилади. Бунинг учун тадқиқотчи ва бошқа расмий ва норасмий тадқиқотда иштирок этувчи вакиллар респодентлар билан анкета саволларини тўлдириб жавоблар олаётган вақтда интервью олаётган жараёнда ниҳоятда хушёр ва иззат-ҳурматда, маданий муомалада, тўғри, 22 Уша жойда 160 бет

www.arxiv.uz инсонпарварлик муносабатда бўлиб, респодентга тўла мустақиллик берилиб, ўзгалар таъсирисиз, объектив ва эҳтиёткорлик билан респодентлар тўғрисидаги маълумотларни ҳам олиш талаб этилади. Акс ҳолда тадқиқот натижаси кутилган мақсадга мувофиқ бўлмаслиги, респодент эса ўз фикрини очиқ ва тўғри бермаслиги, сиёсий таъсир ва субъективлик юз бериши мумкин, хатто анкета саволларига, тадқиқот ишига қарши ҳолатлар ҳам бўлиши эҳтимолдан узоқ эмас. Шу сабабли анкета ўтказилиши жараёнида тадқиқотчилар ниҳоятда юмшоқ, хушёр, хушмуомалада бўлиши шарт. Анкета саволларини пухта ишлаб чиқилиши ва унинг таркиби тузилишига жиддий эътибор берилиши керак. Энг аввало, анкета саволлари тизимини ишлаб чиқилиши, унинг ижтимоий характерига эътибор бериши, анкета сўровлари қандай мақсадда, ким томонидан ўтказилиши, анкета паспорти, ўтказилиш тартиби, саволлар моҳияти респодентларга тўлиқ тушунтирилиши, анкета саволлари кўп ва зерикарли бўлмаслиги, тушунарли ва ихчам бўлишлиги, анкета ўтказиш вахти ва унинг қанча давом эттиши ҳам кўрсатилиши шарт. Анкета охирида якунловчи саволлар ҳам лўнда, аниқ, кенг мазмун- моҳияти ва асосий саволларнинг мантиқий давоми сифатида респодентнинг индивидуал қўшимча фикр ва мулоҳазалари олиниб, якуний хулосаларда инобатга олинади ва респодентларга анкета саволларига холисона жавоби учун миннатдорчилик билдирилади. Ушбу кўрсатилган тартиботларга қатъий риоя қилинса, қисқа муддат ичида эмпирик социологик тадқиқот ўтказилиб, натижада қимматли маълумотлар олиниши мумкин, кутилган мақсадга эришилади. Интервью олиш – анкета саволлари ўтказилиш усулидан кейин интервью олиш усули ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлиб, ҳозирги даврда энг кўп тарқалган сўров усулдир. Бу усул анкета ўтказиш билан кўп жиҳатдан умумийликка эга бўлиб, бу усул барча мамлакатларда, жумладан, Ўзбекистонда ҳам кенг тарқалган. Бу усулдан фойдаланиш жараёнида радио, телевидение, кундалик матбуот роли катта бўлмоқда. Шунинг учун

www.arxiv.uz интервьюдан фойдаланиш усули социология, психология, статистика, этнография, педагогика, журналистика ва бошқарув (қисман сиёсатшуносликка доир) фанларда яхши самара бермоқда ва кенг қўлланилмоқда. Ҳозирги мамлакатимиз аста-секин бозор иқтисодиёти муносабатларига ўтиш жараёнида аҳолининг ижтимоий ҳолатини билиш, жиддий ўзгаришларга омманинг ижтимоий муносабатини аниқлашда, ёшлар тарбиясини яхшилашда самарали натижалар бермоқда. Сўров усулининг бу турдан фойдаланишда интервью икки муҳит функциясини бажаради: 1) Муайян воқеа – ҳодиса, жараён тўғрисида маълумот йиғади. 2) Шу билан бирга объектга – респодентга интервью орқали таъсир кўрсатилиб ижтимоий муносабат аниқланади. Бу усулдан фойдаланишда тадқиқотчи респодент билан ўзаро ҳурмат, самимий, юксак маънавий ахлоқий эътиқодда хушмуомала-муносабатларда бўлиб, олдиндан пухта, аниқ моҳияти жиҳатдан кенг қамровли саволлар билан эмпирик социологик тадқиқот ўтказилиб, қимматли амалий натижага эга бўлган маълумотлар олиниб, тахлил қилиниб, хулосалар чиқарилади. Аммо шуни таъкидлаш лозимки, интервью - сўров усули анкета усулидан респодентлар жавобини тўлиқ эмас, балки камдан-кам жавоб олиш нимкониятига (асосан матбуот орқали) эга бўлинади. Эмпирик социологик тадқиқотнинг социал эксперимент усули. Социал тадқиқотлардан эксперимент усули бу кенг қўлланиладиган, энг самарали, натижали ва дастлабки қадимий, ижтимоий характерга эга бўлган услублардан ҳисобланади. Ижтимоий-гуманитар фанларда анализ, синтез қилиш таққослашда назарий ва гипотезали ғоявий фикрларни аниқлашда кенг қўлланиладиган назария ва амалиётни илмий изоҳлаб, тавсифлашда энг қулай, тўғри, самарали услубдир. Ҳатто социал-утопистлар деб номланувчи олимлар Р.Оуэн, Ш. Фурье, Сен-Симонлар ўз таълимотларини ижтимоий ҳодиса, воқеаларини чуқур ўрганиб, экспериментлар ўтказиб яратган эдилар. Шуни ҳам таъкидлаш лозимки,

www.arxiv.uz АҚШда ХХ асрнинг 20-чи йиллари давомида инженер Ф.Тейлор “Сиқиб чиқариш”, жадаллаштириш системасини саноат ишчиларини жисмоний ва руҳий имкониятлари асосида моддий қизиқишини кенг қўллаш асосида экспериментал услубини жорий этган эди. ХХ асрга ва ҳозирда ҳам эмпирик социологиядаги бу услуб кенг қўлланилмоқда. Ҳатто ватандошимиз, жаҳонга машҳур буюк олимларимиз Абу Наср Форобий, Абу Али ибн Сино ва Абу Райхон Беруний ҳам ижтимоий ҳаётий воқеаларни солиштириш, таққослаш ва моддий жисмларни анализ, синтез қилиш, солиштириш, амалий тажрибалар ўтказиш асосида илмий хулосалар қилиб, ўз таълимотларини яратиб, ҳозирга қадар ўз қимматлигини йўқотмаган асарлар қолдирганлар. Жумладан, Абу Наср Форобий “Фозил одамлар шаҳри”, Абу Райхон Беруни “Минерология”, Абу Али ибн Сино “Тиб қонунлари” ва ҳоказолар. Эмпирик социологик тадқиқотнинг экспериментал усулининг ҳозирги кунда қўлланилишининг зарурияти, моҳияти асосий имкониятлари, мақсади ва аҳамияти ҳақида таниқли иқтисодчи олим Н.С.Алиқориев “Умумий социология” номли дарсликда батафсил баъриф берилган 23 . Умуман олганда эксперимент нима? – эксперимент, бу назария ва гипотеза асосида маълум ғоя ва фикрнинг ҳаётий жараёнида ижтимоий жараёнда ҳақиқий тўғрилиги ёки мавжудлиги номаълум бўлган ҳодиса ва воқеаларни аниқлашнинг аниқ услуби, тадқиқотчини қизиқтириб, ҳодисаларни аниқловчи восита ва алоқани вужудга келтирувчи усулдир. Ундан кутиладиган мақсад назария ва гипотезани борлигини аниқлаб исботлаш ёки инкор қилишдир 24 . Социал эксперимент усулининг қуйидаги структурасини ўзида мужассам этилганлигини “Умумий социология” дарслигида қуйидагича кўрсатиб ўтади, объект, субъект (методика, эксперимент ҳолати, қайд қилиш воситалари), моддий ва социал шароит 23 Қаранг. “Умумий социология” , Тошкент,1992, 166-170 бетлар 24 Қаранг. Уша жойда, 167 бет

www.arxiv.uz (экспериментни амалга ошириш учун), ўтказилган экспериментнинг натижаларидир 25 - деб таъкидлайди. Умуман олганда, эмпирик социологик эксперимент тадқиқот ўтказилиши жараёнида икки асосий соҳа намоён бўлади. 1) эксперимент учун синаб, текшириб кўриш учун янги система эксперимент жорий этиладиган соҳа, яъни экспериментал соҳа; 2) эксперимент ўтказилмайдиган, аввал қандай ҳолатда бўлса, шундайлигича давом этадиган эски системали ҳолат, аммо унинг қандай ўзгаришларга ёки ўзгаришларсиз ҳолатини узлуксиз кузатиб назорат қилиниб бориши ҳолати, яъни назорат қилиниши соҳаларидан иборатдир. Агарда кузатилиш эксперимент тадқиқотлар жараёнида экспериментал соҳада назария ёки гипотезали ғоявий мулоҳаза, фикрлар синаб қурилиши жараёнида ўзгаришлар сифатли натижалар қўлга киритилса, назария ёки гипотеза исботланган бўлиб, амалиётга жорий этилади, акс ҳолда эса инкор қилинган ҳисобланади. Ушбу метод ижтимоий турмуш ҳамма соҳаларига таалуқли бўлиб, социологик эксперимент ўтказилиши имкониятига эгадир. Шунинг учун ҳам иқтисодчи олим Н.С.Алиқориев социологик тадқиқотлар амалиётида кенг қўлланиладиган қуйидаги учта 1. ягона ажратиш методини; 2. назорат гурухи методини ва 3. экс-пост-факто (жуда кам қўлланилади) методини кўрсатган. Шу билан бир қаторда ушбу уччала услубдан фойдаланган вақтда ҳам олинган маълумотлар олдинги ва кейингилари билан таққослаб, хулоса қилинади ва маълум-аниқ фикрга келинади. Бу жараён сермашаққат, сабр-тоқатлилик, батафсил, узлуксиз меҳнат қилишни талаб этилади. Аниқ эмпирик социологик тадқиқотларнинг турлари. Алоҳида шуни таъкидламоқ лозимки, аниқ социологик тадқиқотлар умумсоциологик ва махсус социология назариядан келиб чиқадиган тамойиллар, тушунчалар, кўрсаткичлар асосида аниқ ижтимоий жараёнларни 25 Қаранг. “Умумий социология”, Тошкент, 1999, 167 бет

www.arxiv.uz аниқлаб улчаш, ўрганиш, хулосалар қилиш имкониятларини яратиб беради. Шу сабабли бу тадқиқотлар турли хил кўринишларга эга бўлиб, турли хил мақсадларни ўз олдиларига қўйиб, шу мақсадларга мувофиқ вазифалар белгиланиб, ижтимоий характерли моҳиятга эга бўлган соҳаларни қамраб олади. Жумладан, халқаро миқёсида, умуммиллий, регионал ҳамда маҳаллий кўринишларга ва ўтказилиши вақти нақтаи-назаридан узоқ муддатли, қисқа муддатли ва тезкор тахлил қилиш эмпирик социологик тадқиқотларга бўлинади. Ана шу мақсадда эмпирик социологик тадқиқот ўзининг қамровлиги, муддатлилиги ва тезкор таҳлил қилишлиги нуқтаи-назаридан уч хил турга ажратилган ҳолда ўрганилади. 1) дастлабки синов тури - уни пилотаж тадқиқотлар ҳам дейилади. Бу тур эмпирик социологик тадқиқотлар ўтказиш методик ишнинг давоми бўлиб, буни ўтказишдан мақсад дастлабки маълумотларни-информацияларни олиш, бу маълумотларни тўплаб тўғрилаш, объект ва предметга, умуман эмпирик тадқиқот ўтказилиши талаб этиладиган муаммога таалуқлисини воқеа ва ҳодисаларга мувофиқ ажратиб мослаштириш ва бежиз баҳо бериш усулидир. Социологияда пилотаж тадқиқотларидаги кўпинча кичик жамоа аъзолари (кичиқ одамлар жамоаси) билан илмий тадқиқот олиниб борилади. Шу сабабли бу метод текширувчи пилотаж деб аталади. Ҳатто пилотаж тадқиқотда нафақат муаммовий тушунчага доир ва услубий тизимни, балки аниқ соҳаларга доир мавжуд маълумотлар асосида савол-жавобларни ҳам ташкил этиш имконини беради. Қайси услублардан фойдаланишни ҳам аниқлайди. Унинг натижалари ҳисоботда ўз аксини топиши керак бўлади. 2) эмпирик социологик тадқиқотларни ва уларнинг натижаларини мавжуд маълумотлар асосида таснифловчи тадқиқот туридир. Бу эмпирик социологик тадқиқот тури, яъни таснифловчи тадқиқот таҳлили изланишнинг анча мураккаб, узлуксиз меҳнат қилишни талаб этувчи туридир. Бунинг ёрдамида ўрганилаётган назарий, илмий муаммолар, ижтимоий ҳодисалар, воқеалар, синов тадиқотларига нисбатан тўлароқ тасаввурни вужудга келтирадиган эмпирик-амалий маълумотлар олиш

www.arxiv.uz мумкин. Ушбу тадқиқот турига мувофиқ илмий муаммо асосида эмпирик социологик тадқиқот объекти хилма-хил таснифлар билан ажралиб турадиган, катта миқдорга эга бўлган кенг тадқиқот ҳажм асосида ўтказилади ва ўрганилаётган объект таркибида бир-бирига яқин гуруҳлар (кишилар) ажратилиб олинади ва тадқиқотчи-социологни қизиқтирадиган бошқа таснифлар билан анализ қилиниб, солиштирилади ва бу таснифлар орасида боғлиқлик, узвийлик борйўқлигини аниқланади. Шу сабабли бу тадқиқот турида бир қанча аниқ эмпирик социологик тадқиқот усуллари ва услубларини қўллаб натижали маълумотлар олиш мумкин. Шунинг учун ҳам эмпирик социологик тадқиқот турлари ичида энг мураккаби ва энг самарали ҳам ушбу тури ҳисобланади. Бу услубий турни қўллаганда тадқиқотчи- социолог социологиядан кенг билимга эга бўлиши талаб этилади. 3) Эмпирик социологик тадқиқот турларининг учунчиси, бу аналитик тадқиқот туридир. Бу тадқиқот тури ёрдамида у нафақат ўрганилаётган ҳодиса ва воқеалар жараёнининг таснифини, балки унинг заминида қандай сабаблар борлигини ҳам очиб бериш имконига эгадир. Бу аналитик тадқиқот тури орқали ижтимоий воқеа ва ҳодисаларни вужудга келтирувчи омиллар мажмуи ҳам ўрганилади. Бу эса муҳим томони. Бу тадқиқот туридан фойдаланиш жараёнида тадқиқотчи-социолог бевосита пухта ишланган тадқиқот дастури ва махсус социологик тадқиқотлар услубларисиз натижали ва самарали ўтказиш мумкин эмас. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, бу тадқиқот тури дастлабки синов ҳам юзага келиши ва комплекс таснифга эга бўлган. Эмпирик социологик тадқиқот мақсадини аниқлаб, вазифани бажаришда бошқа пилотаж, тасниф турларига нисбатан самарали тур ҳисобланади. Социологик тадқиқотларда социологик мониторинг тизими Социологик тадқиқотларнинг бу тури социология фанида кейинги вахтларда кенг кўламда қўлланилсада, муҳим аҳамиятга ва ижтимоий характерга эга бўлган ахборот ва маълумотларни, илмий-амалий хужжатларни олишда алоҳида ўрни ва роли бордир.

www.arxiv.uz Ҳозирги даврда иқтисодий жиҳатдан кенг тараққий этган индустрияси ривожланган мамлакатларда бозор иқтисоди муносабатларига, эркин савдога кенг йўл берилганлиги инвестиция капиталига кенг йўл берилиб, энг кўп фойда олишга ва самарага эришиб, аҳолининг кенг қатлами турмуш даражасини олиб бораётганлиги инсон омилларига катта эътибор қаратилаётганлигини аниқлашда социология фанида социологик тадқиқотлар жараёнида социологик мониторинг тури қўл келмоқда, қимматли зарурий хужжатлар, аниқ маълумотлар олинмоқда, илмий хулосалар чиқарилмоқда. Айниқса бу соҳада АҚШ, Канада, Япония, Буюк Британия, Франция, ГФР ва бошқа бир қатор мамлакатларда қисман Россияда социологик тадқиқотларда социологик мониторинг тизимидан кенг кўламда фойдаланмоқда. Бу мамлакатларда инсон омилига катта эътибор берилмоқда. Чунки инсон омили, инсон қадри-қиммати, унинг маънавий-моддий фазилати ижтимоий ҳаётда ҳамма нарсадан устун туради. У бутун борлиқнинг яратувчиси, маънавий, моддий дунё эгаси ва истеъмолчиси ҳисобланади, жамият интеллектуал потенциалини бунёд этувчи такомиллаштирувчи инсон бўлиб, унинг билими, қобилияти, тажрибаси, амалий фаолияти ҳозирги тараққиётнинг асосини ташкил этмоқда. Ҳозирги даврда тараққий этиб ривожланган ҳамма мамлакатлар инсон интеллектуал самарали фаолияти натижасидир. Ҳозирги даврда бозор иқтисодиётига мувофиқ тараққиёт йўлига кирган ҳамма мамлакатларда инсон билими, қобилияти, рақобатбардошлиги, иқтисодий ўсиши, меҳнат унумдорлигининг ошиши, жамиятни самарали бошқарилиши каби омилларга 26 , алоҳида эътибор берилаётганлиги натижаси бўлиб, бу мамлакатлар қисқа вақт ичида иқтисодий юксалишга эришдилар. (Жумладан, Жанубий-Шарқий Осиёдаги – Сингапур, Тайван, Малайзия, Япония, Жанубий Корея ва ҳатто Хитой ҳам). Шунинг учун ҳозирги кунда бозор иқтисодиётига босқичма-босқич ўтиш жараёнида мустақил Ўзбекистон учун ҳам бевосита боғлиқ эканлиги, инсон омилига алоҳида эътибор 26 Қаранг. “Умумий социология”, Тошкент, 1999, 171-бет

www.arxiv.uz берилишлиги ва келажакда буюк давлатлар даражасига чиқиши давр талаби бўлиб, ҳозирги ёшларни ана шу инсон омили юксак интеллектуал потенциал имкониятига эга бўлишлик даражасида тарбиялаб, вояга етказишни таққоза этади. Социологияда ана шу мақсадларга социологик тадқиқотлар олиниб борилади ва бу жараёнда ижтимоий омилларга жиддий эътибор берилади. Ижтимоий омилларнинг махсус ва муҳими, ўрганилиши долзарб бўлган қисми “Таълим социология”си бўлиб, ана шу соҳада келажак авлодни, юксак ителлектуал потенциални вужудга келтирадиган инсонни-шахсни тарбиялайдиган, мутахассис тайёрлаш, таълим беришнинг самарасини ошириш иқтисодий, ижтимоий, ҳуқуқий, сиёсий ва технологик билимлар мажмуасини беришни талаб қиладиган тармоқ ҳисобланиб, улар натижасини тадқиқотлар асосида ўрганиш “Таълим социология”сига таалуқлидир. Бу соҳада Ўзбекистонда дастлабки қадамларни ташламоқда, социологик тадқиқотлар ўтказилиб, таълим-тарбияда ижтимоий масалаларни муаммовий асосда ўрганиш, тадқиқот усул ва услубий асосларини шакллантирилмоқда, ижтимоий бошқаришда ҳам таълим тизими доирасида ҳам мутаносиблик асосида мукаммаллашуви жараёнида социологик тадқиқотлар ўтказиш ва улар натижасида таълим тизими ва уни бошқариш соҳасига зарурий маълумотлар тўплаш, ахборотлар олиш, хужжатлар йиғиш, уларни таҳлил қилиш, умумлаштириш ва унинг оқибатида таълим тизимини яхшилаш, бошқаришни такомиллаштириш мақсадида хулосалар қилиш, тавсиялар беришнинг янги, замонавий самарали тизимини яратишни таққоза этади. Ана шундай янги социологик тадқиқотлар ўтказиш, таҳлил қилиш, умумлаштириш ва маълумотлар йиғиш тизими – бу “Социологик мониторинг”дир. Социологик мониторинг тизими, олий таълим таркибини, талаба ёшлар ва умуман таълим тизимини, ҳисоблаш математикаси ва замонавий ҳисоблаш техникасини ва ижтимоий масалаларни ўрганиб, тахлил қилаолиш

www.arxiv.uz имкониятларини ҳисобга олган ҳолда яратилади, - деб ҳисоблайди таниқли иқтисодчи олим Н.С.Алиқориев 27 . Мониторинг – бу социологик тадқиқотларни ўтказиш социлогик жараёнлар ҳақидаги ахборотларни доимий фойдаланишни таъминловчи тизимдир 28 . Бу тизим ижтимоий ҳаётнинг ҳамма соҳаларида қўлланилиб муаммовий масалаларда тадқиқотлар ўтказилиб зарурий маълумотларни олиб илмий тахлил этиш учун энг қулай услубий тизимдир. Шу сабабли социологик амалиёт учун долзарб муаммони ўрганишда қўлланилмоқда. Бу тизим кўпроқ экологик тадқиқотларда атроф муҳитни ўрганишда,уни узлуксиз назорат қилишда қўлланилиб келинмоқда. Социологик мониторинг бошқарув жараёнларида қўллаш мақсадга мувофиқдир. Ҳозирги даврда социологик мониторинг янги тизим сифатида статистика, банк иши, меҳнат биржалари, космонавтика, мудофаа ишларида, ишлаб чиқаришда кенг қўлланилиб, сифат ва миқдорий кўрсаткичлар устида иш олиб борилмоқда. Бу соҳа айниқса фундаментал социал тадқиққотларда, жамиятчилик фикрларини билишда ва ўрганишда, олий ва ўрта таълим тизимини таҳлил қилишда олий ва ўрта-махсус таълим мониторинги тизимини вужудга келтириб, ушбу соҳага доир умумий масалаларни тизим структура ва функциялари билан мос ҳолда аниқлашиб таҳлил қилиниб хулосалар чиқарилади. Бу ҳақда “Умумий социология” дарслигида таниқли иқтисодчи олим Н.С. Алиқориев батафсил таъриф берган 29 . Умуман социологик мониторинг тизими социология фанида муҳим аҳамиятга эга бўлган тизимдир. Социология фани учун эмпирик социологик тадқиқотлар жараёнининг энг муҳим босқичи, ҳисобланган босқич у ҳам бўлса, социологик тадқиқот натижаларини илмий, амалий жиҳатдан юксак савияда тахлил қилиб, илмий хулосалар, тавсиялар, таклифлар бериш ва тўғри, аниқ салоҳиятли ҳисобот 27 Қаранг. “Умумий социология”, Тошкент, 1999, 171-бет 28 “Умумий социология”, Тошкент, 1999, 171-бет 29 Уша жойда

www.arxiv.uz тузиб якунлашдан иборатдир. Чунки социология фани орқали социологик тадқиқотларнинг натижалари асосида олинган маълумотлар ижтимоий характерга эга бўлиб, уларни назария ва гипотезалар асосида амалиёт тажриба натижаларини илмий тахлил этиб, улардан нафақат жамият тармоқларини алоҳида-алоҳида, балки бутун жамиятни бошқаришда (сиёсий- ижтимоий бошқаришда) амалий фаолиятда унумли фойдаланиш учун имконият яратилади ва тавсия, таклифлар берилади. Шуни ҳам таъкидлаш лозимки, умумжамият миқёсига нисбатан, жамият ҳаётининг махсус соҳаларида микросоциологик объектлар устида социологик тадқиқатлар олиб бориш мақсадга мувофиқ келади. Шунинг учун ҳам бу соҳа жиддий, маъсулиятли ва мураккаб бўлиб, тадқиқотчи-социологдан эмпирик социологик тадқиқотларнинг натижалари бўлган ахборот ва маълумотларни тўғри тахлил қилиб изоҳлаш, хулоса ва тавсияларни маълумотлар матнига мос қилиб шакллантиришда катта маҳорат, қобилият, илмий-назарий ва амалий билимлар талаб қилинади. Бунинг учун нималарга жиддий эътибор бермоқ зарур. Юқорида таъкидлаганидек социологик тадқиқот натижалари асосидаги маълумотларни қайта ишлашни, тахлил қилиши, изоҳлаши, умумлаштириб, охирида хулоса ва амалий тавсиялар ишлаб чиқиш талаб этилади. Эмпирик социологик тадқиқот маълумотларини қайта ишлаш, тахлил қилиш, социологик тадқиқот натижаларининг амалий аҳамиятини ва ролини оширишда муҳим роль ўйнайди ва қуйидагиларни ўз ичига олиб, тадқиқотчи- социолог томонидан эътибор бериш талаб этилади. 1. Социологик тадқиқотлардан олинган ва бошқа муаммога доир маълумотларни тахлил қилиш ва кодлаштиришдан иборат бўлиб асосий вазифа мавжуд маълумотлар ва хужжатларни бир хил шаклга келтирилиб, расмий тарзда ишлаб чиқилиб, белгиланган шартлар асосида тартибга келтирилиши;

www.arxiv.uz 2. Олинган социологик тадқиқот маълумотларни тадқиқот вазифаси ва мақсадига мос ҳолда келтирилиб, қанчалик олдинга қўйилган вазифа бажарилганлиги, мақсадга эришилганлиги даражаси аниқланиши; 3. Статистик тахлилга жиддий эътибор беришдир. Социологик маълумотларни тахлил қилишда, статистик тахлил муҳим аҳамиятга эга ҳисобланади. У орқали ижтимоий қонуниятларга боғлиқ аҳамиятга молик маълумотларни, статистик тамойиллар асосида, функционал муносабатлар аниқланиб, тадқиқот этилаётган муаммо бўйича билимлар умумлаштирилади ва бу эса ўз навбатида объектив илмий хулосалар чиқаришга асос бўлиб хизмат қилади. Эмпирик социологик тадқиқотлар усуллари ва турлари ёрдамида олинган маълумотларни қайта ишлаш, тахлил қилиш, умумлаштириш жараёнида тадқиқот объектининг ижобий томонларигина эмас, балки кўпроқ ечимини кутаётган бошқа муаммоларга ҳам эътибор қаратиши таққоза этади. Бу босқичга албатта тадқиқот назария ёки фараз (гипотеза) қилинган ижтимоий характерга эга бўлган, олинган миқдорий кўрсаткичлар асосида текширилиб аниқланади. Бу албатта ишчи фараз сифатида ижтимоий объект тўғрисида тахминий фараз ҳисобланиб, эмпирик социологик тадқиқот натижалари билан унинг тўғри ёки нотўғрилигини аниқлайди ва тасдиқлайди. Ишчи фараз бу бевосита ижтимоий амалиёт билан боғлиқ бўлиб, кишиларнинг амалий ҳаётий фаолиятига боғлиқдир. Шундай қилиб, социологик тадқиқотларнинг эмпирик натижалари ҳақидаги маълумотларни олиб назарий-илмий жиҳатдан умумлаштириб муайян аниқ хулосалар ишлаб чиқиб, амалий тавсияларни бериш (ишлаб чиқариш) билан якунланади. Эмпирик социологик натижаларнинг тўла илмий тахлили ва амалий натижалари умумлаштирилган тарзда илмий ҳисоботда ўз аксини топади. Илмий ҳисобот социологик тадқиқотнинг (ўрганилаётган объект бўйича) тамом бўлганлигини ва унда эмпирик маълумотлар гуруҳлаштирилиб тартибга солиниши, системали ҳолда тузилиб, келгуси социологик

www.arxiv.uz тадқиқотлар учун асос бўлиб хизмат қилиш ҳолатига келтирилиб топширилади. Илмий хисобот – ўзининг асосий таркиби икки қисмдан – назарий ва амалий бўлимларидан иборат бўлган ҳолда тузилади. Ҳисоботнинг назарий бўлимида муаммонинг қўйилиши, унинг долзарблиги, тадқиқот қилинувчи муаммовий масалаларнинг таърифи, асосий тушунчаларнинг назарий тахлили, муаммонинг қай даражада ўрганилганлиги, уни ҳал этишнинг мавжуд йўллари эътиборга олиниб кўрсатилади. Тадқиқотнинг иккинчи амалий бўлими – тадқиқотнинг амалий натижалари аниқ кўрсатилиб, хулосалари, тавсиялари берилиб, амалий социологик тадқиқотлардан кутилган асосий мақсадга эришганлигига алоҳида эътибор берилади, келгуси тадқиқотларга услубий ва техникавий тавсиялар беради. Илмий ҳисоботни тузишда унга қуйидаги талаблар қўйилиб, асосий диққат-эътиборни қаратишни таққоза этади. Биринчидан – илмий ҳисоботда социологик тадқиқот объект предметга мувофиқ муаммонинг гуруҳлари ўзаро барча боғлиқ жиҳатлари кенг акс этиши зарур. Бу эса тадқиқот натижаларини тахлил қилиш, умумлаштириш, муҳим қисмдан номуҳим қисмини ажратиш осонлашади; Иккинчидан – ҳисоботнинг ҳар бир бўлимида муаммо ва тадқиқот натижалари аниқ ва қатъий икки қисмдан – биринчи қисм муаммо ва тадқиқот натижаларини ўз ичига олмоғи, иккинчи қисмда эса илмий хулосалар, амалий таклиф ва амалий тавсияларни ўз ичига олмоғи зарур; Учунчидан – илмий ҳисоботда анкета саволлари респондентлар руҳига мос, жавоблар умумлаштирилган ҳолда ихчам, аниқ ифодаланиши, илмий ҳисобот аниқ ҳаётий хужжатлар ва статистик маълумотлар асосида тасдиқланган бўлиши; Тўртинчидан – илмий ҳисобот ихчам, тўғри ва техник жиҳатдан юксак савияли тарзда ёзилиши зарур. Ҳисобот ҳажми 50-60 бетлар асосида ёзилиши, схемалар, жадваллар, диаграммалар ҳам тайёрланиб, улар илова

www.arxiv.uz шаклида бўлиши, илмий ҳисоботга доир 10-бетгача тушунтириш хати ёзилган бўлиши керак. Шу билан бир қаторда социологик тадқиқотлар бўйича илмий ҳисобот ёзилиши ва тавсия этилиши жараёнида буюртмачи муассасаларга тадқиқотнинг энг муҳим зарурий натижаларини тезкор ахборотлар тарзида бериш мақсадга мувофиқдир. Шундай қилиб, социология фанида эмпирик социологик тадқиқотлар муҳим ва зарурий мавзу ҳисобланиб, муҳим аҳамият касб этади. Таянч иборалар : Тадқиқот дастури – яъни илмий дастур ҳарқандай назарий, фаразий, амалий социологик тадқиқотнинг энг муҳим зарурий хужжати бўлиб, унда мавзу танлаш, унинг долзарблиги, объект ва предметни характерлаш, мақсад ва вазифаларини, ўтказиш усулларини ва йиғилган материалларни тўплаш, тахлил, тавсия, хулосаларни қисқача баён қилишдир. Объект ва предмет – ўрганиладиган меҳнат жамоалари, муассасалар, жамиятнинг маълум тармоғи, тадқиқотнинг объекти ва бу объектнинг ўрганиладиган соҳага боғлиқ бўлган тадқиқот ўтказилишнинг муайян, аниқ масаласидир. Пилотаж тадқиқот – маълум озчилик мажмуига боғлиқ бўлган муаммони текширув усулига айтилади. Гипотеза – фараз қилиш, тахмин этиш, қисман башорат қилишдир. Мақсад – бу ўрганилаётган муаммони тадқиқ этишдан олдин онгда пайдо бўлган тадқиқот натижасидир. Сўров – эмпирик социологик тадқиқот ўтказиш жараёнида муаммога доир тузилган саволлар асосида респондентлар билан олиниб бориладиган савол-жавоб тадқиқот усуллари. Эксперимент ва унинг мақсади – назария ёки гипотезани исботлаш ёки инкор этишлик услубидир.

www.arxiv.uz Респондент – эмпирик социологик тадқиқот ўтказиш жараёнида сўров усули қўлланилганда савол-жавобга қатнашувчи, ўз фикрини бергувчиларга айтилади. Мониторинг – эмпирик ва умуман социологик тадқиқотларни ўтказиш ва социологик жараёнлар ҳақида олинадиган ахборот ва маълумотлардан доимий фойдаланишни таъминловчи социологик тизимдир. Эмпирик (эмпирик социологик тадқиқот) – у социологик тадқиқотлардан бирига мансуб бўлиб, социологияда энг мураккаб жараёнларда тадқиқотлар ўтказилиши натижасида амалий ахборот ва махлумотларни тажриба ўтказиш орқали олиш усулидир. (Эмпирик – сўзи юнонча бўлиб, тажриба – деган маънони беради). Адабиётлар : 1. И.А. Каримов – “Ўзбекистон ХХI-асрга интилмоқда”, Тошкент, 1999 й.

www.arxiv.uz 2. И.А. Каримов – “Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон хаёт – пировард мақсадимиз”, Т.2000 3. И.А. Каримов – “Донишманд халқимизнинг мастаҳкам иродасига ишонаман”, Т.2000 4. И.А.Каримов – “Миллий истиқлол мафкураси”, Т.2000 5. М.Бекмурадов – “Социология асослари”, Тошкент 1994 6. С.Н.Алиқориев ва бошқалар “Умумий социология”, Тошкент, 1999 7. Энтони Гидденс – “Социология”, Тошкент 8. Ш.А.Ахадов - “Эмпирик социологик тадқиқотлар” (услубий қўлланма), Самарқанд, 2003 9. “Социология” маърузалар матни, Самарқанд, 2002 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Социология тадқиқотларни ташкил этиш ва умумлаштириш

Социологик тадкикотларни ташкил этиш ва умумлаштириш

Социологик тадкикотни ташкил килиш ва утказиш

Эмпирик социологик тадқиқот ва унинг методлари

Демографик жараёнларни тузилиши ва социологик хусусиятлари