Социал иқтисодиётни бошқариш - Sotsiologiya - Referatlar

Социал иқтисодиётни бошқариш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

137 KB

Ko'chirib olish

Социал иқтисодиётни бошқариш Режа 1. Социал иқтисодиётни бошқариш моҳияти ва тамойилари 2. Социал иқтисодиётни бошқарадиган кадрларни тайёрлаш

1.1. Социал иқтисодиётни бошқаришнинг моҳияти ва тамойиллари Иқтисодиётни бошқариш мураккаб ва сермеҳнат жараёндир. Социал иқтисодиёт шароитларида ушбу соҳа устувор аҳамият касб этади, чунки у (социал иқтисодиёт) иқтисодий вазифалар билан биргаликда, муҳим социал вазифаларни ҳам ҳал этиши зарур. Шу муносабат билан социал иқтисодиётни шакллантириш бўйича кенг доирадаги муаммолар орасида, энг муҳимлари қаторида, жаҳон цивилизациясининг замонавий тенденцияларини ҳисобга олган ҳолда яратувчи ташкилий таркиблар ва бошқарув механизмларини кўрсатиш мумкин. Бугун бошқарув тизимини тубдан ўзгартирмасдан, социал жараёнларга таъсир этишнинг янги усулларини ишлаб чиқмасдан ва қўлламасдан туриб социал иқтисодиёт шаклланишининг мураккаб вазифаларини ҳал этиш мумкин эмас. Янги типдаги социал-иқтисодий муносабатларнинг ривожланиши ўзининг бир қатор янги назарий ва амалий масалаларини туғдиради. Социал иқтисодиётни бошқаришнинг замонавий назарияси ва амалиёти фақат унчагина хос бўлган хусусиятлар билан бирга бошқа бир социал маконда амалга ошмоқда. У режали иқтисодиётнинг бошқарув тизимидан фарқли ҳолда, мутл а қо бошқача якуний мақсадларини кўзлайди. Социал таркибнинг ва шахснинг ўсиб борувчи эҳтиёжларини максимал даражада қондириш, аҳоли турмуш сифатининг доимий ўсиб бориши жамиятни бошқаришнинг бош субъекти – социал давлат хулқ-атворининг одатдаги меъёрига айланади. Бундай шароитларда жамият социал-сиёсий ва социал иқтисодий ҳаётининг барча томонларига онгли ва ўйланган таъсир кўрсатишнинг сифат жиҳатдан янги ва янада самаралироқ усуллари керак. Ўзбекистон Республикаси қисқа тарихий давр ичида бозор ий ўзгаришларни амалга оширишда мураккаб ва шу билан бир вақтда муҳим йўлни босиб ўтди. Бу йўл жамиятдаги ва иқтисодиётнинг барча соҳаларидаги катта ўзгаришлар тўғрисида гувоҳлик беради. Республикада эркинлаштириш дастури ва демократик фуқаролик жамияти қурилиши амалга оширилмоқда, бозорни давлат томонидан тартибга солишнинг самарали тизимини шакллантириш

бўйича мақсадли йўналтирилган ишлар олиб борилмоқда. Бозор ий ўзгаришларга мос равишда бошқарувнинг ташкилий таркиблари такомиллашмоқда, ходимларнинг ишлаб чиқаришни бошқаришдаги иштирокининг янги усуллари ишлаб чиқилмоқда ва қўлланилмоқда. Режали иқтисодиётнинг давлат-монополистик моделини монополиядан чиқариш ва яроқлилиги жаҳон амалиётида синалган бозор муносабатларини шакллантириш давомида жамият ҳаёт фаолиятининг барча соҳаларида туб ўзгаришлар амалга оширилди. Ҳар қандай мураккаб социал-иқтисодий жараёндаги каби, бу ерда ҳам ўзининг устуворликлари бўлиб, бозор ий ислоҳ о тларнинг мақсадларига ва якуний натижаларига эришиш кўп жиҳатдан уларга боғлиқдир. Меҳнат ресурсларининг нисбий ортиқчалигига ва ўтмишнинг оғир меросига эга бўлган Ўзбекистон Республикаси учун бундай устуворликлардан бири социал соҳа ҳисобланади. Сиёсий ҳаётдаги (мустақилликка эришиш) ва иқтисодий сиёсатдаги (бозор муносабатлар га ўтиш) туб ўзгаришлар социал ва иқтисодий тараққиёт учун катта имкониятлар ва реал истиқболни очмоқда. Шу билан бирга, улар жамиятнинг б а р ча аъзоси учун унинг ҳаёт фаолияти ва меҳнатининг барқарорлигига маълум бир хавф-хатар омилини ҳам олиб келмоқда, ҳар бир инсон ҳаётига жиддий ўзгаришлар ва м а ълум даражадаги ноаниқликларни киритмоқда. Бундай вазиятда социал ҳимоянинг ишончли тизими ва социал хизматларнинг бутун бир комплекси алоҳида аҳамият касб этади. Чунки у бозор тизимига кўникишдаги бир қатор масалаларни ҳал этишга имкон беради, ноаниқлик ва яшаш учун курашнинг одатий бўлмаган шароитларида унинг мавжуд бўлиши ва ҳаёт фаолиятини кафолатлайди. Ўзбекистон ривожланишининг ҳозирги босқичи учун социал соҳанинг устуворлиги турмушнинг ўзи томонидан тақ о зо этилмоқда ва бутун халқнинг узоқ муддатли манфаатларига мос келади. Бозор ий ислоҳ о тларнинг бошланғич давридаёқ Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов, социал масалаларга катта эътибор бериб, таъқидлаган эдики, «Ўзбекистон учун ўзи танлаб олган йўл республика ва халқнинг манфаатларига, шарт-шароитлари

ва хусусиятларига энг кўп даражада мос келадиган социал йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакллантиришга қаратилгандир». 1 Амалда бу республикада социал йўналтирилган бозор ий иқтисодиётни яратишдаги катта ва мураккаб йўлнинг бошланиши эди. Бугун социал йўналтирилган бозор иқтисодиёти – бу энди оддийгина мақсад эмас, балки давлат таркиблари ва аҳоли ўртасидаги янги муносабатларнинг фаол шаклланаётган тизимидир. Унинг асосий фарқланувчи хусусияти – ишлаб чиқарувчи кучларнинг янада ривожланишига йўналтирилганлиги, жамиятдаги сезиларли иқтисодий ва социал тараққиётга эришилганлигидир. Бозор ий иқтисодиётга ўтиш кун тартибига бир қатор принципиал янги вазифаларни қўйиб, улардан энг муҳими янги социал-иқтисодий шароитларга мос келувчи самарали бошқарув тизимини яратишдир. Чунки социал иқтисодиёт концепциясининг ўзини ўтказиш ва амалга ошириш кўп жиҳатдан бошқарув таркиблари ишининг самарадорлигига боғлиқдир. Улар нафақат иқтисодий ўсиш учун, балки аҳолини социал ҳимоялаш: ишсизликка қарши ва тўла бандлик учун курашиш, одамларнинг меҳнат ва турмушини, соғлигини яхшилаш, атроф-муҳитни қўриқлаш, таълим соҳасини ривожлантириш ва шу кабилар учун ҳам масъулдирлар. Хўжалик юритишнинг шаклланган иқтисодий шароитларида, ҳали иқтисодиётни бошқаришнинг эски тизими емирилмаган, янгиси эса эндигина шаклланаётган бир пайтда, социал ва иқтисодий ривожланиш жараёнларига самарали таъсир этишнинг, бошқарувнинг турли даражадаги субъектлари фаолиятини ташкил этиш ва мувофиқлаштиришнинг механизмларини шакллантириш учун кўп вақт ва куч талаб этилади. Янги социал сиёсат бошқарув таркиблари ишининг самарадорлиги ва сифатига анча юқорироқ талабларни қўймоқда. Бусиз социал иқтисодиёт шаклланишини тасаввур этиш қийин. Бошқарув институтларининг янги иқтисодий ва социал тизимнинг шаклланишдаги ижобий омилга айланиши, кўпроқ уюшқоқлик ва барқарорликка томон ҳаракатланиш анъанавий давлат 1 Каримов И.А. Ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т.1, Т.: Ўзбекистон, 1996, 290 бет.

номенклатураси ва бошқарув бюрократиясини социал иқтисодиёт талабларига мос келувчи, янги типдаги бошқарув билан алмаштирмасдан туриб мумкин бўлмайди. Мақсадга эришиш учун социал иқтисодиётни ва унинг ташкилий тузилишининг методологик асосларини тадқиқ этиш, бунда жаҳон цивилизациясининг бой тажрибасини ҳисобга олиш лозим. Ўтган йилларда постсовет ривожланишининг бошқарув тизимида илгари мавжуд бўлмаган ва социал муаммоларни фаолроқ ҳал этишга қаратилган таркиблар вужудга келди. Шўролар тизимидан мерос бўлиб қолган социал соҳа ни бошқарув органлари жамият ривожида ўзининг мазмуни бўйича ҳам, шунингдек, аҳамияти бўйича ҳам жиддий ўзгаришларга учради. Булар барчаси иқтисодий сиёсатнинг социал йўналтирилганлигини кучайтириб, бу билан, хўжалик юритишнинг бозор ий тизимдаги социал зиддиятларини ҳал этишга ва камчиликларни бартараф этишга ёрдам бермоқда. Маълумки, эски типдаги бошқарувнинг барча таркиблари, умумхалқ манфаатлари деган дабдабали ғояларни ўзларига ниқоб қилиб олиб, бюрократик давлат манфаатларигагина хизмат қилдилар. Бундан фарқли ўлароқ , бошқарувнинг янги институтлари жамият учун ишлайди. Режали ва бозор ий иқтисодиёт шароитларидаги бошқарувнинг моҳияти ва мазмунидаги туб қарама-қаршилик ана шундан иборатдир. Айнан ана шу туб қарама- қаршилик уларнинг фаолиятидаги, қарорлар қабул қилиш ва бажариш усуллари, баҳолаш мезонлари, корхона ва ходимнинг фаолиятини режалаштириш ва назорат қилиш, кадрларни танлаш ва кўтариш сиёсати, меҳнатни тақдирлаш тизими, қўлланилаётган бошқарувчилик технологиялари ва бошқа шу кабилардаги тафовутларни белгилаб беради. Бюрократик ташкилотларнинг ички ту зили шини тавсиф ловчи такаббурлик ва уларнинг жамият учун ёпиқлиги, ҳокимиятнинг ҳаддан ташқари ва беҳад даражадаги марказлашуви янги типдаги институтларнинг ошкоралилигига, уларнинг бошқарилувчи одамларнинг турли гуруҳлари олдидаги очиқлиги ва масъулиятлилигига қарама-қаршидир. Янги бошқарув таркибларининг фарқ қилувчи хусусиятларидан бири, уларнинг ресурслардан иқтисодий самарали

фойдаланиш учун юқори даражадаги масъуллигидир. Ҳокимиятга вакиллик ва бошқарув қарорларини қабул қилиш бўйича функцияларнинг анча қуйи даражаларга бериб қўйилиши – фуқаролик жамияти ва социал иқтисодиёт шаклланиши шароитларидаги бошқарувнинг характерли хусусиятларидан биридир. Янги шароитларда нафақат бошқарувнинг моҳияти ва мақсадлари, балки унинг тамоийллари ва функциялари ҳам ўзгаради. Иқтисодий адабиётларда социал иқтисодиёт шаклланиши шароитларидаги социал-иқтисодий жараёнларни бошқаришнинг қуйидаги беш функцияси кўрсатилади: 1 1. Социал-иқтисодий жараёнларнинг таҳлили ва баҳоси (мониторинг). 2. Социал-иқтисодий жараёнларнинг ривожланишини стратегик режалаштириш. 3. Социал-иқтисодий тартибга солиш жараёнларини ташкил этиш. 4. Социал-иқтисодий жараёнларнинг ривожланиш тенденцияларини башоратла ш. 5. Лойиҳавий ва меъёрий қарорларни амалга ошириш. Бошқарув тамойиллари социал ва иқтисодий сиёсатни ўтказишда бошқарувчилар амал қиладиган ғоялар, қоидалар, меъёрларни акс эттиради. Социал иқтисодиётга ўтиб борилиши билан улар аста-секин ўзгаради, янги иқтисодий муносабатларнинг мазмунига мос келувчи янгилари пайдо бўлади ва ўрнатилади. Масалан, режали иқтисодиёт шароитида бошқарувнинг асосий тамойили демократик централизм эди. Бироқ, бозор ий муносабатларнинг ривожланиши ҳамда социал иқтисодиёт шакллана бориши билан, ушбу тамойил ўлади, бошқарувнинг анча илғорроқ бўлган бозор ий тамойилларга ўз ўрнини бўшатиб беради. Бошқарувнинг энг муҳим бозор ий тамойилларга қуйидагиларни киритиш мумкин: ҳокимиятнинг марказсизлаштирилиши ва бошқарувда биринчи бўғин ролини ошиб бориши, давлат томонидан самарали тартибга солиш, ресурслардан фойдаланишнинг 1 Слизингер Г.Э. Социальная экономика: Учебник. – М.: Издательство «Дело и сервис», 2001 г. стр. 186.

иқтисодий самарадорлиги учун юқори масъулиятлилик, бошқарув ходимларининг ўз касбини яхши билиши ва омилкорлиги, социал адолат, меҳнатга мос равишда тақдирлаш ва шу кабилар киритилиши мумкин. Социал иқтисодиёт шароитида ишлаб чиқаришни давлат томонидан тартибга солиш тамойилининг корхоналар хўжалик ташаббускорлиги ва улар иқтисодий мустақиллининг ривожланиши билан аста-секин уйғунлашуви энг муҳим тамойил бўлиши лозим. Самарали иқтисодиёт шаклланишида давлатнинг ижобий роли нуқтаи назаридан Германиянинг тоталитар иқтисодиётдан социал иқтисодиётга ўтиш тажрибаси ғоятда намуналидир. Социал иқтисодиётининг Герман модели асосчилари тўлиқ «эркин» иқтисодиётга ҳам, шунингдек, бозор ий жараёнларни тўлиқ давлат ҳомийлигида бўлиши ғоясига ҳам қарши бўлганлар. Тан олиш керакки, иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш ва корхоналарнинг хўжалик ташаббусларининг миқдорий нисбатининг оптимал меъёрини топиш жуда мураккабдир. Бироқ, агарда енгилроқ йўлдан борилса, у катта социал-иқтисодий оқибатларга эга бўлиши мумкин. Бундай ёндошувнинг якуний натижаси ёки можароларни социал портлаш даражасига кескинлаштирувчи, тартибга солинмайдиган бозор бўлиши, ёки иқтисодий ривожланишни тўхтатувчи тоталитар жамият бўлиши мумкин. Барча даврларда давлат социал-иқтисодий жараёнларнинг ривожланишига жиддий, кўпчилик ҳолларда ижобий таъсир кўрсатган. Бироқ, социал иқтисодиёт шаклланиши шароитларида, социал стратегиянинг ва аҳолини социал ҳимоялашнинг кафолати сифатида, давлат олди га принципиал жиҳатдан янги талаблар қўйилади. Янги шароитларда давлатнинг иқтисодий фаолиятидаги мақсадли йўл-йўриқлар жамиятнинг иқтисодий ва социал ривожланишда самарадорлик ва оптималлик тамойилларининг амалга оширилишида ифодаланади. Ушбу тамойилларнинг рўёбга чиқарилиши бевосита социал сиёсат (социал ривожланиш дастурларини бевосита ишлаб чиқиш ва амалга ошириш) ҳамда барча хўжалик юритувчи субъектларни

ушбу дастурларда у ёки бу шаклда иштирок этишга қизиқтирувчи шароитлар яратишни қўшиб олиб боришни тақ о зо этади. Бозор ий муносабатларнинг ривожланиб ва иқтисодиётнинг социал йўналганлигининг кучайиб бориши билан, жамият иқтисодий ҳаётида давлатнинг роли тубдан ўзгаради. Маълумки, режали иқтисодиёт моделида давлат, социалистик иқтисодиётни бошқариш тамойилига амал қилиб, ва, ўзининг монопол мавқеидан фойдаланган ҳолда, товар ишлаб чиқаришнинг объектив қонунларини инкор этишга уринди. Корхоналар иқтисодий мустақилликдан маҳрум эди, улар фаолиятининг барча жиҳатлари юқоридан қаттиқ назорат қилинарди. Давлат ва бошқа субъектлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар тизими аниқ ифодаланувчи кўрсатма характерига эга эди. Бироқ, бунда шуни назарда тутиш керакки, социал иқтисодиёт шаклланиши шароитида, мамлакатда ўтказилаётган, иқтисодиётни эркинлаштиришга қаратилган сиёсат даврида давлатнинг жамият социал-иқтисодий ривожланиши жараёнларини тартибга солишдаги ролининг пасайишини англатмайди. Эркинлаштириш жараёни давлат бошқарув тизимини унинг функцияларига хос бўлмаган томонлардан енгиллашувига ёрдам беради. Ўзбекистонда, постсовет маконидаги кўпчилик мамлакатлардан фарқли равишда, туб иқтисодий ислоҳотларнинг биринчи босқичида, стихияли ривожланувчи бозор тизимининг салбий тенденцияларини бартараф этиш мақсадида, давлатнинг тартибга солувчилик ролидан самарали фойдаланилди. Социал-иқтисодий жараёнларни тартибга солишнинг давлат усулларидан моҳирона фойдаланиш, маълум даражада, товар ишлаб чиқарувчилар фаолиятидаги келишувчанликни таъминлади. Иқтисодиётни эркинлаштириш тамойили шошма-шошарликсиз, иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш учун зарур шарт-шароитларнинг яратилишига қараб киритилмоқда. Шу сабабли, ўтиш даврининг социал-иқтисодий оқибатлари унчалик вайрон этувчи даражада бўлмади. Корхоналарга нормал хўжалик фаолияти учун зарурий муҳитни яратишга таалуқли ташкилий-иқтисодий муаммолар, чет эллик ва миллий манбаларнинг сармоялаш фаоллигини

рағбатлантириш, бозорий ўзгаришларга мос равишдаги янги, хўжалик юритишнинг самаралироқ шаклларини ривожлантириш босқичма-босқич ҳал этиб борилди. Социал иқтисодиёт яратиш нуқтаи-назаридан, иқтисодиётни аста-секин эркинлаштириш, хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда минтақалар иқтисодиётини зарур даражада мувофиқлаштириш ва интеграциялашни таъминлаш, солиқ ва бюджет сиёсатини такомиллаштириш, тадбиркорлик, хўжалик юритишнинг деҳқон, фермер ва бошқа илғор шаклларини ривожлантириш катта аҳамиятга эга бўлади. Давлат томонидан тартибга солишнинг самарали тизими орқали самарадорликни оширишнинг барча манбаларини сафарбар этиш ривожланиш стратегиясининг нафақат шарт-шароити, балки мазмуни ҳам, унинг энг муҳим мўлжали ҳам бўлиб бормоқда. Шу билан бир вақтда, ўзини-ўзи тартибга солишнинг бозор усуллари ва моддий бойликларни ишлаб чиқариш, тақсимлаш ва айирбошлаш соҳаларида жамоатчилик назоратининг давлат тизими бўлган ишлаб чиқаришни рағбатлантириш ўртасидаги зарур мувофиқликни таъминлашга қодир бўлган аниқ чора-тадбирларни кўриш лозим. Фақат шу асосдагина, нафақат олдинги социал-иқтисодий тизимларнинг жиддий камчиликларини бартараф этишга, балки аҳолининг моддий ва маънавий эҳтиёжларини тўлароқ қондиришга ҳам қаратилган социал адолат тамойилига қатъийроқ амал қилиниши мумкин. Ижтиоий адолат муаммолар узоқ давлатлардан бошлаб кўпчилик, шу жумладан Шарқ олимлари ва мутафаккирларининг фикрини банд этиб келади.Ушбу муаммо, ҳозирги давримизнинг ҳам энг муҳим вазифаларидан бўлган ҳолда, муҳим умуминсоний қадриятлар қаторига киради. Социал адолат – шахс ва жамиятнинг оқилона ўзаро муносабатларининг фундаментал асосидир. Жамиятда социал адолат ўрнатиш масаласига турлича ёндошувлар мавжуд: эгалитар, роулсиан утилитар, социалистик, бозорий. Ёндошувларнинг

турличалиги социал адолат тўғрисидаги ҳар хил қадриятли мулоҳазаларни акс эттиради. Бу ёндошувларнинг ҳар бири ўз хусусиятларига эга. Масалан, утилитар ёндошув жамиятнинг барча аъзолари учун фойдалиликнинг максималлашувини (энг кўп даражада бўлишини тақозо этади. Бундан фарқ қилган ҳолда, эгалитар ёндошув, бойликларни ҳар бир киши учун у ёки бу товарларнинг (хизматларнинг) фойдалилик даражасидан қатъий назар, тенг тақсимланишини адолатли ҳисоблайди. Роулсиан ёндошувга кўра энг кам таъминланган кишилар учун фойдалиликни максималлаштириш социал адолат ҳисобланади. Социалистик ёндошув бойлик ва неъматларни «Ҳар кимдан қобилиятига яраша, ҳар кимга меҳнатига яраша» тамойилига мувофиқ, меҳнатнинг миқдори ва сифатига мос равишда тақсимлашни англатади. Бозорий модел эса социал адолатни моддий ва маънавий неъматларни тақсимлашнинг бозорий механизмлар ёрдамида ўрнатади. Ушбу ёндошувларнинг ҳар бири ўз оқилона мағзига, ўз афзалликлари ва камчиликларига эга. Социал адолат муаммоларини ҳал этишга ёндошувлар турли-туман бўлсада, уларнинг барчасидаги асосий камчилик - шахс ва жамиятнинг мустаҳкам ўзаро алоқаларига анча заиф даражада йўналтирилганлиги бўлиб қолади. Юқорида санаб ўтилган камчиликларнинг кўпчилиги бозорий муносабатларнинг ривожлана бориши билан, бир вақтнинг ўзида иқтисодиётнинг социал йўналганлигининг кучайиши, яъни социал бозорий иқтисодиётнинг шакллана бориши билан бартараф этилади. Унинг бошқа, илгари маълум бўлган социал-иқтисодий тизимлардан афзаллиги шундаки, унда, бошқа барчасидан фарқли ўлароқ, инсон ва унинг фаровонлиги, аҳоли турмуш даражасининг доимий ошиб бориши биринчи марта социал ривожланишнинг бош мақсадига айланади.

Айнан шу шароитда шахс ва жамиятнинг келишилган ва уйғун (гармоник) ўзаро муносабатлари учун, индивиднинг мавжуд имкониятларининг янада тўлароқ очилиш учун зарур бўлган шарт-шароитлар яратилади. Социал иқтисодиёт шаклланиши шароитларида социал адолатнинг янада юқорироқ даражасига у ёки бу социал гуруҳнинг, жамият ривожланиши эҳтиёжлари ва мақсадларининг конкрет шароитларига боғлиқ ҳолда, юқорида кўрсатилган ёндошувларнинг ҳар биридан моҳирона фойдаланиш асосида эришилади. Уддабурон тадбиркорларни, ишлаб чиқариш воситалари эгаларини, меҳнатсевар ходимларни лойиқ даражада тақдирловчи бозорий тақсимот механизмлари, равшанки, бошқа ёндошувлар билан тўлдирилиш зарур. Бунинг устига, социал устуворликларнинг долзарблашуви ҳамда социал иқтисодиёт тамойилларининг ўрнатила бориши билан бозорий бўлмаган ёндошувларнинг, айниқса роулсмонча ёндошувнинг роли ва аҳамияти ўсиб боради. Неъматларни тақсимлашда эгалитар ва утилитар ёндошувлардан фойдаланишнинг чегаралари ва миқёслари ҳам кенгайиши кутилади. Ўзбекистонда социал иқтисодиёт шаклланиши шароитларида социал адолатга эришиш механизмларини ғарб назарияси ва амалиётида қабул қилинган доктрина ва қарашлардан келиб чиқиб яратиш мақсадга мувофиқ эмасдир. Чунки улар, шубҳасизки, постиндустриал иқтисодиёт ривожланишидаги қонуниятларни акс эттиради. Масалан, камбағалликнинг нисбатан юқори даражаси социал ҳимоя чораларининг кенг қўлланилишини, аҳолининг кам таъминланган, кам даромадли қатламлари учун имтиёзлар ва нафақалар берилишини тақазо этади. Сермеҳнат иқтисодий ва анча даражадаги фойдаланилмаётган иш кучининг мавжудлиги ишга жойлаштириш ва бандлик, янги иш ўринлари яратишни тақдирлаш ва рағбатлантириш муаммоларини кескинлаштиради. Шундан келиб чиққан ҳолда, янги иш ўринларини яратишнинг ва аҳоли бандлик даражасини оширишнинг асосий генератори – кичик тадбиркорлик ва хусусий бизнесни самарали қўллаб-қувватлаш масаласи қўйилади.

Шуни алоҳида таъқидлаш жоизки, давлатнинг социал-иқтисодий жараёнларга таъсир кўрсатиш чоралари иқтисодий ўсишнинг бозорий механизмлари самарадорлигини пасайтирмаслиги лозим. Социал бозорий хўжалик назариясининг асосчиларидан бири А. Мюллер- Армакнинг фикрича, социал бозорий хўжалик шароитларида мувофиқлик мезони даромадларнинг давлат бюджети орқали шундай қайта тақсимланиши бўладики, у социал гуруҳлар учун иқтисодий асос яратувчи рақобатнинг ривожланишини бузмайди. Социал иқтисодиётни бошқаришнинг бош фарқловчи хусусияти жамиятнинг самарали ривожланиши учун манфаатлардан моҳирона фойдаланиш ҳисобланиб, унинг мураккаб тизими диалектик бирликни ташкил этади. Манфаатлар фавқулодда хилма-хилдир. Улар ўз моҳиятига кўра иқтисодий, сиёсий, социал, маънавий бўлади. Намоён бўлиш характерига кўра – объектив ва субъектив, субъектлари бўйича – социал, синфий, гуруҳий, жамоавий, шахсий ва шулар каби бўлади. Замонавий мезонларга кўра, ходимларнинг манфаатларини аниқ билувчи ва моҳирона фойдаланишга, ва уларни умуммиллий манфаатларга тезроқ эришиш учун йўналтиришга таянувчи бошқарув тизими самарали ҳисобланади. Ушбу манфаатлар кўп томонлама, турли сабаблар билан боғлиқ ва вазият таъсирида ўзгарувчан экан, социал иқтисодиётни бошқариш усуллари ҳам турли-туманлиги, эгилувчанлиги, маҳаллий шароитларга ва динамик ўзгаришларга таъсирчанлиги , сергаклилиги билан фарқланиши зарур. Бозор муносабатларига ўтиш шароитидаги бошқарув тизимида вужудга келадиган камчиликлар, уларнинг янги социал вазиятга мос келмаслиги жамиятдаги социал ресурслардан, унинг улкан меҳнат салоҳиятидан етарлича самарали фойдаланилмасликка олиб келади. Замонавий социал иқтисодиёт инсоннинг ўзини намоён этиш, моддий ва маънавий фаровонликка бўлган табиий интилишини амалга ошириш учун юқори даражада мумкин бўлган шароитларни яратишни тақазо этади. Социал иқтисодиётни бошқариш самарадорлиги, аввало, инсоннинг яхши ҳаётга ва

ўзининг моддий ва маънавий бойликларга бўлган табиий эҳтиёжларини тўлароқ қондиришга бўлган интилишининг социал-иқтисодий ривожланиш жараёнларига қай даражада жорий этилишига боғлиқдир. Барча ўзгаришлар, охир-оқибатда, одамларнинг турмуш даражасини оширишга олиб келадиган, уларнинг арзийдиган даражадаги ҳаётини таъминлайдиган ва кафолатлайдиган, уларга ижодий имконият ва ташаббускорликларини намоён этишлари учун барча зарур шароитларни яратган ҳолдагина мамлакат социал иқтисодиёт яратиш бўйича муваффақиятга умид қилиши мумкин. Акс ҳолда, социал иқтисодиёт яратиш бўйича барча кучанишлар муваффақиятсизликка маҳкум бўлади, уни яратиш ғояси эса, воқеликдан кўра кўпроқ даражада, афсона бўлиб қолади. Ушбу баён этилганлардан келиб чиққан ҳолда, меҳнатга мувофиқ ҳолда тақдирлаш муаммоси алоҳида долзарблик касб этади. Янги иқтисодий шароитлардаги бошқарув нафақат марказлаштириш ва демократия ўртасидаги миқдорий баланс н и ўзгартиради, балки улар ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг мутлоқо янги сифати зарурлигини ҳам белгилаб беради. Социал бозор ий иқтисодиётга хос бўлган демократик жараёнларнинг ривожланиш манти қ ва ҳокимиятнинг аста секин марказсизлантирилиши, охир-оқибатда, ўз ини -ўзи бошқаришнинг ривожланишига олиб келади. Социал иқтисодиёт шаклланиши шароитларида ўз ини -ўзи бошқаришни ривожлантириш ва такомиллаштиришнинг мустаҳкам асосини янги муносабатлар ва мулк шаклларининг хилма-хиллиги, иқтисодиётнинг кўп укладлилиги яратади. Чунки ўз ини -ўзи бошқариш қачонки ходимлар ўзларини мулк субъектлари сифатида намоён эта олсаларгина мумкин бўлади. Корпоратив муносабатлар ўзини-ўзи бошқаришнинг ривожланиши ва бошқарувнинг бутун тизимини демократлаштириш учун ғоятда қулай шарт-шароитлар яратади. Ўзини-ўзи бошқаришнинг ривожланиши корхоналар иқтисодий мустақиллигининг, қуйи даражадаги бошқарувчилар ваколатлар и нинг

кенгайиб бориши билан узвий боғлиқдир. Ўзини-ўзи бошқаришнинг ривожланиб бориши ва хўжалик субъектлари иқтисодий мустақиллигининг кенгайиши билан давлатнинг мураккаб социал иқтисодий жараёнларни бошқаришдаги роли ўзгаради. Мамлакат иқтисодиётини эркинлаштириш, социал ҳаётини демократлаштириш бўйича ўтказилаётган тадбирлар билан биргаликда давлатнинг иқтисодий ва социал функцияларини янада мустаҳкамлаш коррупцияга қарши курашда сезиларли натижалар бериши мумкин. Янги иқтисодий шароитларда аҳоли орасида коррупцияга қарши кураш маданиятини шакллантириш бўйича узоқ ва оғир меҳнат қилишга тўғри келади. Социал иқтисодиётни шакллантира туриб, шуни эътиборга олиш лозимки, у коррупция намоён бўлишининг ҳар қандай шакллари, мулкни ноқонуний ўзлаштириш, яширин иқтисодиётнинг тобора ўсиб бориши, дастлабки капитал жамғаришнинг маданий бўлмаган ва асосан криминал характерда бўлиши, социал бойликларни тақсимлашда умумқабул меъёрлардан четга чиқишлар билан мутлақо келиша олмайди. Социал иқтисодиёт ғояларининг социал онг томонидан иқтисодий тизимдаги барча миллатларнинг манфаатларига жавоб берувчи ва энг илғор ғоялар деб қабул қилиниши, бошқарув аппаратининг истисносиз барча хизматчиларининг хулқ-атвори ва конкрет ҳаракатларида ўта ошкоралик ва тартиблилик бўлишини талаб этади. 1.2. Социал иқтисодиётни бошқариш кадрларини тайёрлаш Социал иқтисодиётни шакллантира туриб, шуни эътиборда тутиш лозимки, диалектиканинг қатъий қонунларига кўра, ҳар қандай социал организмда бўлганидек, эскилик янгиликка ўз ўрнини осонгина бермайди, улар ўртасида шиддатли кураш боради. Социал зиддиятларнинг бу курашида нафақат ижобий, балки, умумий тараққиётга тўсқинлик қилувчи салбий тенденциялар ҳам амал қилади. Ушбу тенденцияларни ўз вақтида бартараф этиш, шунингдек, бозор ий ислоҳ о тларнинг бориши ва натижалари бошқарув

кадрларининг масъулияти, тайёрланганлиги ва омилкорлигидан ҳал қилувчи даражада боғлиқ бўлади. Янги социал муносабатларнинг шаклланиши ва ролига қараб, бошқарув кадрларини шартли равишда уч социал типига ажратиш мумкин: Биринчи тип – социал ва, шунингдек, иқтисодий муаммоларни ҳал этишни самарали қўшиб олиб боришга лаёқатли, фаол, юқори малакали ва компетентли бошқарув ходимлари. Уларнинг интизомлилиги ва ташаббускорлиги, социал иқтисодиёт ғояларига содиқлиги, одамларнинг тақдири ва моддий фаровонлиги учун юқори масъулият ҳисси жамият бахт- саодати учун самарали меҳнатнинг ишончли кафолати ҳисобланади. Қоида тариқасида, уларнинг ўзлари социал адолат тамойилларига амал қилишнинг, умумий ғамхўрлик ва социал юксалиш шароитида муносиб даражада яшашнинг яққол намуналари ҳисобланадилар ва оммани ўз ортидан социал адолатли жамиятга бошлаб бора оладилар. Улар меҳнатига ҳақ тўлашнинг, нисбатан паст даражаси, (масалан, хусусий секторга таққослаганда) уларнинг жамият бахт саодати йўлидаги меҳнатларининг аҳоли томонидан юқори баҳоланиши, тан олиниши ва ҳурмат қилиниши билан қопланади. Уларнинг ўзига хос хусусиятлари - янгиликка интилиш, натижага ва мақсадга йўналтирилган фаолият, ижодий фаоллик, қарорлар қабул қилинишидаги катта маҳорат кабилар ҳисобланади. Бошқарувнинг б арча поғона лар ида, корхонадан (цех, ишлаб чиқариш бригадасидан) бошлаб, бошқарувнинг юқори даражасигача турли нисбатларда бўлган бошқарув кадрларининг ушбу қисми социал иқтисодиёт шаклланиши ва ривожланишининг муҳим омили бўлиб чиқади. Иккинчи тип – социал ва иқтисодий жараёнларнинг бирлиги ва ўзаро алоқадорлигини ва социал иқтисодиёт хусусиятларини ғира-шира тасаввур этувчи бошқарувчилардир. Уларнинг айримлари иқтисодий ривожланиш муаммоларини ҳал эта олади, ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини оширади, бироқ муҳим социал вазифаларни ҳал эта олмайди. Бошқалари эса, аксинча, социал-маданий муаммоларни ҳал этишга муҳим аҳамият беради,

ҳар қандай ҳолда ҳам одамларга ғамхўрлик кўрсатишга мойил бўлади, бироқ бунда ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлигини ошириш заруриятини унутиб қўядилар, ёки, янаям ёмонроғи, иқтисодий муаммоларни ҳал этиш учун етарлича касбий кўникма ва билимга, малакага эга бўлмайдилар. Кўпчилик бошқарув кадрларида айнан иккитомонлама ёндошувнинг бўлмаслиги республикада социал иқтисодиёт яратиш йўлидаги асосий тўсиқ бўлиши мумкин. Учинчи тип – шундай кишиларки, улар ўз хизмат мавқеидан ғаразли мақсадларда фойдаланадилар, текинхўрлик билан яшайдилар. Уларнинг ўзлари социал адолат тамойилининг бузилишига йўл қўядилар, бошқалар ҳисобидан яшайдилар ва ноқонуний даромад манбаларига эга бўладилар. Улар орасида малакали ва омилкор ходимлар ҳам, шунингдек тайинсиз, чаласавод ва лаёкатсиз ходимлар ҳам бўлиши мумкин. Шундай бўлсада, ҳар қандай ҳолатда ҳам бошқарувчи ходимларнинг ушбу типи ўзларининг паст ахлоқий даражадаги ярамас хулқ-атворлари ва фаолиятлари билан социал иқтисодиёт шаклланишининг ижобий жараёнларига нафақат ёрдам бермайди, балки кучли даражада тўсиқ бўлади, жамиятга тузатиб бўлмайдиган моддий ва ғоявий-сиёсий талофот етказади. Коррупция ва порахўрлик тараққиётнинг энг ярамас душманлари, социал йўналтирилган самарали иқтисодиёт яратиш йўлидаги асосий ғов ҳисобланади. Социал иқтисодиётнинг шаклланиши ни жадаллаштирувчи реал йўл - бошқарув ходимлари социал типлари ўртасидаги нисбатни биринчи тип ходимлар фойдасига тубдан ўзгартириш орқали ўтади. Қаердаки кенг маънодаги самарали фаолият кўрсатувчи бошқарувчилар корпуси бўлмас экан, у жойда социал адолат ва социал давлатчилик ҳам, ва демакки, социал иқтисодиёт ҳам бўлмайди. Бошқарув аппарати, агарда унинг таркиби асосан юқори малакали, омилкор, маҳорат ли, ташаббускор ва интизомли мутахассислар ҳисобидан шакллантирилган бўлган ҳолдагина самарали амал қилиши мумкин. Ҳар ҳолда, бошқарувчилар корпусини паст малакали, коррупциялашган, лаёқатсиз элементлардан тозаламасдан туриб, мамлакатда

социал иқтисодиёт яратиш ҳақида гапириш ўринсиздир. Ушбу мураккаб муаммони ҳал этиш учун республикамизда барча зарурий шарт-шароитлар мавжуд: 1. Ўзбекистон Республикаси маълумот даражаси буйича дунёда юқори ўринлардан бирини эгаллайди. Кадрлар тайёрлашнинг ривожланган тармоғи, профессор-ўқитувчилар таркиби ва муаллимларнинг улкан салоҳияти мавжуд. Статистик маълумотларга кўра, иқтисодиётда банд бўлганларнинг ҳар тўртинчиси олий ёки ўрта махсус билимга эга. Ўзбекистоннинг 62 та олий ўқув юртларида кундузги ва сиртқи таълим шакллари бўйича 130 минг талабалар ўқимоқда. Фақат 2002-2003 ўқув йилида бу ўқув юртлари томонидан юқори малакали 39,8 минг 1 мутахассислар тайёрланди, уларнинг кўпчилиги келгуси меҳнат фаолиятида бошқарув ходимлари бўладилар. 141 та ўрта махсус ўқув юртларида 160 минг талабалар ўқийди. Кўпчилик ўқув юртларининг ўқув режаларига менежмент, молия менежменти, ходимларни бошқариш, хўжалик таваккалчилиги ва иш шерикчилиги, маркетинг ва бошқа фанлар киритилган. Мамлакатда магистратура таълими жорий этилиши билан кадрлар тайёрлаш тизими кучаяди. 2. Кадрлар тайёрлаш билан биргаликда, улардан қайта тайёрлашнинг самарали тизими ҳам вужудга келди ва ривожланмоқда, бу тизимнинг зарурияти бозор ий ўзгаришлар шароитида жиддий равишда ўсмоқда. Бу шу билан таққозланадики, барча даражадаги бошқарув корпусининг катта қисмининг маълумот даражаси шўролар даври олий мактабининг ўқув дастурлари бўйича шаклланган бўлиб, янги иқтисодий шароитларга деярли мос келмайди. Шу муносабат билан, табиийки, кўпчилик раҳбарлар, айниқса дастлабки бўғиндагилар, социал-иқтисодий шароитларни бошқаришнинг замонавий усулларини, талаб ва бозор конъюнктурасининг мураккаб муаммоларида тўғри мўлжал олишни, замонавий менежмент, маркетинг, бизнес-режалаштиришни етарли даражада эгалламаганлар, иқтисодий эркинлик ва ўзини-ўзи ривожлантириш шароитларида тўғри бошқарув 1 Социально-экономическое положение Республики Узбекистан. Госкомстат РУз. Ташкент.: 2003 й. стр. 83- 84

қарорлари қабул қилишга қодир эмаслар. Шу сабабдан, иқтисодиётни ислоҳ этишнинг, ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг, одамларнинг меҳнат ва турмуш шароитларини яхшилашнинг, маҳсулот рақобатбардошлигини таъминлашнинг, меҳнат салоҳиятидан фойдаланишнинг, ташаббускорликни ривожлантиришнинг кўплаб муаммолари ва бошқа муҳим масалалар доимо ҳам етарлича натижали ва самарали ҳал этилмаслиги тасодифий эмас. Муаммони ҳал этиш йўли – бозор шароитида чуқур замонавий билимлар ва иш кўникмаси билан қуроллантириш мақсадида бошқарув кадрларини қайта тайёрлашдир. Бунинг учун мамлакатда турли-туман малака ошириш ва қайта тайёрлаш институтлари, ўқув марказлари, кўплаб курслар, олий ўқув юртлари қошидаги малака ошириш факултетлари фаолият кўрсатмоқда. Мустақилликка эришилгандан кейин республикада Президент ҳузуридаги Давлат ва жамият қурилиши Академияси ташкил этилиб, бошқарувнинг ўрта бўғин кадрларини қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш муаммолари билан самарали шуғулланмоқда. 3. Аста-секин, аммо қатъий равишда бошқарув маданияти яхшиланмоқда, кадрларга талаблар оширилмоқда, бошқарув корпусининг таркиби янгиланиб ва ёшариб бормоқда. 4. Социал йўналишдаги ривожланган мамлакатлар билан бошқарув соҳасида тажриба алмашлаш бўйича катта ишлар бошланган. Бошқарув ходимларини чет элларга тажриба оширишга юбориш қўлланилмоқда. Бундан ташқари, ҳозирги вақтда бошқарув соҳасидаги кўплаб олимлар ва мутахассислар тажрибаларини ўртоқлашиш ва ўқув машғулотлари ўтказиш учун Ўзбекистонга келмоқдалар. Булар барчаси мамлакатда социал тараққиётнинг ривожланишини эркинлаштириш ва демократлаштириш шароитидаги интеграцион жараёнларнинг нафақат кучайиб боришини кўрсатади, балки ҳукуматнинг ваколатли ва юқори малакали, социал- иқтисодий ривожланишни бошқаришнинг замонавий билимлари ва

кўникмаларига эга бўлган бошқарув ходимларини шакллантиришга йўналтирилган катта интилишни ҳам акс эттиради. Маълумки, социал иқтисодиётда барқарор ўсиш ва одамларнинг турмуш шароитларини яхшилаш муаммоларини ечиш кўп даражада тадбиркорлар, корхона раҳбарлари билимининг юқорироқ даражаси ва барча ходимларнинг турмуш шароитини яхшилаш ёрдамида таъминланиши мумкин. Корхоналардаги барча тоифа даги ходимларнинг, аввало, раҳбар- тадбиркорларнинг меҳнат сифати ва унумдорлигини ошириш тобора кўпроқ аҳамият касб этиб боради , иқтисодий тараққиётни социал масалалар билан зарур даражадаги боғланишини таъминлайди. Улар турмуш даражасини кўтариш учун шароит яратишга, корхона ишининг рақобатбардошлигини таъминлашга, корхонанинг (фирманинг) фаолияти ва унда ишловчи ходимлар меҳнатининг бозор ноаниқликлари шароитидаги натижалари учун ишлаб чиқариш ва тижорат таваккалчилиги масъулиятини ўзларига олишга, ходимларни бошқаришнинг самарали стратегияси ва тактикасини ишлаб чиқиш ва амалга оширишга қодир. Тадбиркор ёки ёлланиб ишлаётган менежернинг фаол ҳаётий позицияси ва ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлигини ва одамларнинг турмуш даражасини ошириш бўйича юқори масъулиятлилиги уни ўтказилаётган ислоҳ о тларга ва уларнинг кейинги ривожланиши йўналишларига нисбатан ўз нуқтаи-назарини ишлаб чиқишга ва ҳимоя қилишга ундайди. Раҳбарнинг билими ва маҳорат и, унинг интилишлари ва қатъиятлилиги умидсиз даражада «бушашиб кетган», принципиал жиҳатдан янгича социал- иқтисодий шароитларга мослаша олмаган корхоналарни кўтаришга, уларнинг социал ва иқтисодий ривожланишини таъминлашга ёрдам берганлиги ҳақида кундалик ҳаётдан ва оммавий ахборот воситаларининг турли манбаларидан юзлаб, минглаб мисоллар келтириш мумкин. Бундай корхоналарда, одатда, нафақат амалдаги ишчи ўринлари сақлаб қолинган, балки янгилари ҳам яратилган, ишлаб чиқариш турлари янгиланган ва

кенгайтирилган, социал муаммоларни ҳал этиш ва ходимлар иш ҳақини сезиларли даражада ошириш учун маблағ ҳам топилган бўлади. Ўзбекистонда, социал иқтисодиёт шаклланиб бориши билан, халқнинг анъаналари ва менталитетига, унинг маънавияти, юксак ғояларга содиқлиги, социал адолатга интилиши, меҳнатсеварлиги каби сифатларига жавоб берувчи янги қадриятлар тизими ўрнатилиши зарур. Ушбу муҳим вазифани ҳал этишда социал-иқтисодий жараёнларни нафақат ўзининг маҳорати ва қобилият и , балки, аввало, ўзининг шахсий намунаси билан бошқарувчи кадрлар катта рол ўйнаши мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 2003. 2. “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. “Халқ сўзи” газ., 2000 йил 15 июн. 3. “Фуқароларнинг жамғарилиб бориладиган пенсия таъминоти тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 2004 йил. №10-11. 4. “Хусусий корхона тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 2004 йил. №1 5. “Жамоат фондлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 2003 йил.№9 6. ”Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 14 июн Фармони. “Халқ сўзи” газ, 2005 йил 16 июн. 7. “Тадбиркорлик субъектларининг хўжалик соҳасидаги ҳуқуқбузарликлари учун молиявий жавобгарлигини эркинлаштириш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг 2005 йил 14 июн Фармони. “Халқ сўзи” газ 2005 йил 16 июн. 8. ”Микрофирмалар ва кичик корхоналарни ривожлантиришни рағбатлантириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 20 июн Фармони. “Халқ сўзи” газ., 2005 йил 24 июн. 9. “2004-2009 йилларда Мактаб таълимини ривожлантириш давлат умуммиллий дастури тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2004 йил 21 май Фармони. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. 2004 йил май. №5. 10. ”Банклардаги депозит ҳисобварақалардан нақд пул тўловларини узлуксиз таъминлаш кафолатлари тўғрисида”ги Ўзбекистон

Республикаси Президентининг 2005 йил 5 август Қарори. “Халқ сўзи” газ., 2005 йил 9 август.

O'xshashlar

Социал институтлар ва социал бирликлар

Социал гуруҳлар ва социал институтлар

Социал муносабатлар

Жамиятнинг социал институтлари

Социал муносабатлар социологияси