Siyosat olami va jamiyatning siyosiy tizimi - Sotsiologiya - Referatlar

Siyosat olami va jamiyatning siyosiy tizimi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

54 KB

Ko'chirib olish

Siyosat olami va jamiyatning siyosiy tizimi Reja: 1. Siyosat tushunchasi, uning mohiyati, turlari va yo’nalishlari. 2. Siyosatning ob‘ekti va sub‘ekti. 3. Jamiyatning siyosiy tizimi va uning tarkibiy elementlari.

Siyosat –bu insonlar va siyosiy institutlar o’rtasidagi munosabat sohasidir. Siyosat ijtimoiy hayotda keng tarqalgan tushunchalardan biridir. U kundalik turmushda ham, ilmiy adabiyotlarda ham ko’p ma‘noda ishlatiladi. Masalan, kundalik hayotda kishilar ko’pincha har qanday maqsadga muvofiq ijtimoiy faoliyatni siyosat deb atashadi. Bu muayyan maqsadga buysundirilgan partiya yoki firma rahbarining faoliyati yoki erning o’z xotiniga, bolalariga, butun oilasiga munosabati bo’lishi ham mumkin. Shuning uchun ham jamiyat taraqqiyotini siyosatsiz tasavvur etish qiyin. Siyosat orqali ijtimoiy hayot boshqariladi, tartibga solinadi, o’zgartiriladi va rivojlantiriladi. Ijtimoiy siyosiy fanlarda siyosat tushunchasiga juda ko’p ta‘riflar berilgan. Bu ilmiy ta‘riflarni asosan uchta guruhga: sotsiologik, substantsional va faollik guruhlariga bo’lish mumkin. Siyosatning sotsiologik ta‘riflari sotsiologik yondashuvga asoslanadi. Sotsiologik ta‘riflarni jamiyatning sohalariga qarab iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy, axloqiy (me‘yoriy) va shu kabilarga bo’lish mumkin. Siyosat ta‘riflarining ikkinchi keng tarqalgan guruhi substantsional ta‘riflardir. Bu ta‘riflar siyosatni hokimiyatga uni egallash, qo’lda ushlab turish va qo’llashga qaratilgan harakatlar sifatida talqin qilishdir. Siyosatnnig dinamik, protsessual xarakterini uning faollik ta‘riflari ochib beradi. Ular siyosatni butun jamiyat uchun majburiy bo’lgan qarorlarni tayyorlash, qabul qilish va amalga oshirish jarayoni sifatida tavsiflaydi. Siyosatning faollik talqini, xususan, siyosiy qarorlar nazariyasida keng qo’llaniladi. O’z davrida qadimgi Yunon faylasuflari Demokrit, Aflotun va Arastular ham siyosat to’g’risida muhim fikrlarni bildirganlar. Masalan, Arastu o’zining “Politiya” asarida siyosatni insonning ijtimoiy mohiyati bilan bog’liq ekanligini ta‘kidlab “insonning mohiyati uning siyosiy hodisa ekanligi bilan belgilanadi” deb yozgan edi. Angliyalik politolon J. Loski o’zining “siyosatga kirish” (1957 yil) asarida siyosatni “davlatning faoliyati, uning harakatlarining ifodasi” deb ta‘riflaydi. Amerikalik politolog Rabert Dall o’zining “Poliarxiya” asarida siyosatni “Davlat, hokimiyat, siyosiy partiyalar va harakatlar faoliyatini ko’rsatib beruvchi vositadir”, -deb

ta‘riflaydi. Siyosatni – kishilarnnig birgalikda yashash, imkoniyatni ruyobga chiqarish san‘ati, ko’p hollarda esa uni “zo’ravonlik vositasi” sifatida talqin etiladi. Agar siyosat bilan shug’ullanish ayrim kishilarni tarixiy shaxs, milliy qahramon darajasiga ko’targan, zukko mutafakkirlar qatoriga qo’shgan bo’lsa, boshqalarni bir umr yomon otli qilib qo’ygan. Tarixdan bunga juda ko’p misollar keltirish mumkin. Siyosat tushunchasiga turli davrlarda politolog olimlar tomonidan berilgan ta‘riflar shakl jihatidan har xil bo’lsada, biroq mohiyati va mazmuni jihatidan umumiylikka egadir. Ularning hammasida ham siyosiy davlat, siyosiy partiyalar, ijtimoiy tashkilotlar va harakatlarning mamlakat ichida va xalqaro maydondako’rsatadigan faoliyati, jamiyat ijtimoiy hayotining hamma sohalariga ta‘sir etib turuvchi vosita sifatida asoslab beriladi. Demak, siyosat –bu jamiyat hayotining xilma-xil sohalarida ro’y beradigan oddiy va murakkab vazifalarni hal qilishga, aniq maqsadlarga erishishga qaratilgan faoliyat yoki vositadir. Siyosatning mohiyati shundan iboratki, jamiyatning o’zgarishi bilan buning mazmuni ham o’zgarib boradi. Hozirgi vaqtda “Siyosat” tushunchasi ham keng, ham tor ma‘noda qo’llaniladi. Keng ma‘noda siyosiy ijtimoiy hayotning ob‘ektiv manzarasini ifodalaydi. U jamiyat hayotining siyosiy, iqtisodiy, ma‘naviysohalarida sodir bo’layotgan barcha ijtimoiy hodisalar va jarayonlarni qamrab oladi. Chunki siyosatdan mutloq ozod hodisa va jarayonlarni topish qiyin. “Siyosat” tushunchasi tor ma‘noda jamiyatning maxsus sohalaridan biri sifatida foydalaniladi. Siyosat davlat hokimiyati idoralari, siyosiy partiyalar, ijtimoiy siyosiy harakatlar, jamoat tashkilotlarining mamlakat ichkarisidagi faoliyati va ular o’rtasidagi munosabatlar to’g’risidagi masalalarni qamrab oladi. Xo’sh, siyosat ijtimoiy hayotni qanday tartibga soladi? U o’zining maqsad va vazifalarini amalga oshirishda qanaqa uslublardan foydalanadi? Siyosat ijtimoiy hayotni tartibga solishda xilma-xil uslublardan, eng avvalo, ishontirish, tarbiyalash uslubidan keng foydalaniladi. Bu uslub kuch ishlatish vositalaridan ustun turadi. Buyuk davlat arbobi va sarkarda Amir Temur bu haqda shunday degan edi: “Siyosatda maslahat, mulohazakorlik, o’ylab ish qilish qurol kuchidan o’n barobar

foydaliroqdir”. Shu bilan birga siyosat o’z oldida turgan vazifalarni hal etishda kuch ishlatish, majburlash uslubidan ham foydalanadi. Masalan, inson hayotiga, jamiyatning yaxlitligi, bir butunligi, tinch-totuvligi, xavfsizligi, barqarorligi, uyg’unligiga taxdid soladigan yovuzliklarni faqat tushuntirish, ishontirish yo’li bilan hal etib bo’lmaydi. Bunday hatti-harakatlarni kuch ishlatish, majbur etish uslubi bilan hal etish mumkin. Siyosat qonunlarini qo’pol ravishda buzgan kishilarni kuch ishlatish, majburlash uslubidan foydalanish bilan buzilgan ijtimoiy adolat va tartib muvozanatini tanlaydi, xalq manfaatini himoya qiladi. Zotan qonunbuzarlar jazolanmasdan qolar ekan, mavjud ijtimoiy muammolar yanada kuchayadi. Odamlarning siyosatga bo’lgan ishonchi so’nadi. Shuning uchun ham bu uslubga katta ahamiyat va e‘tibor beriladi. Siyosat murakkab ijtimoiy hodisadir. U tuzilish jihatdan ikki turga – ichki va tashqi (xalqaro) siyosatga bo’linadi. Ichki siyosat –bu davlat organlari, siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlari tomonidan mamlakat ichkarisida amalga oshirilayotgan faoliyatdir. Mamlakat ichkarisida olib boriladigan siyosiy siyosat maqsad va mohiyatiga ko’ra aslo bir xil bo’lmaydi. Ular ilg’or siyosat yoki reaktsion siyosat bo’lishi mumkin. Hozirgi zamon sharoitida ilg’or siyosat bu, birinchidan, xalq ommasining huquq va manfaatlarini himoya qilish yo’lidagi siyosatdir; ikkinchidan, zulm va qullikka asoslangan tartibga saqlab qolish, qayta tiklash va abadiylashtirishga urinuvchi o’tmishparast va reaktsion kuchlarga qarshi qaratilgan siyosatdir; uchinchidan, milliy mustaqillik va ozodlik siyosatidir. Reaktsion siyosat –bu tarix sohasidan tushib ketayotgan ijtimoiy guruhlar va harakatlarning hukmronligini qo’llab-quvvatlashga xizmat qiladigan siyosatdir. Tashqi siyosat –u ichki siyosatning davomi bo’lib, davlat idoralari, siyosiy partiyalar va jamoat tashkilotlari tomonidan xalqaro maydonda amalga oshiriladigan faoliyatdir. Tashqi siyosat ham o’zining maqsadi va mohiyatiga ko’ra bir xil bo’lmaydi. Davlat hokimiyatining xususiyati va vazifalariga ko’ra tinchliksevar siyosat yoki tajovuzkor siyosat bo’lishi mumkin.Tinchliksevar siyosat –bu xalqlarning, barcha

mehnatkashlarning tub manfaatlarini xalqaro maydonda himoya qiladigan faoliyatdir. Tajovuzkor siyosat –bu xalqaro maydonda talonchilik qilishda, boshqa xalqlarni asoratga solishga qaratilgan faoliyatdir. Siyosat turli sohalarni o’z ichiga oladi. Uning asosiy yo’nalishlari: a) iqtisodiy siyosat; b) ijtimoiy siyosat; v) madaniy sohadagi siyosat; g) ma‘rifiy yoki maorif siyosat; d) huquqiy siyosat; ye) demografik siyosat; yo) milliy siyosat; j) ekologik siyosat; z) kadrlar siyosati va hokazolarda o’z aksini topadi. Ayrimlariga to’xtalib o’tamiz: Iqtisodiy siyosat –bu jamiyatning siyosiy tizimining bosh bo’g’ini sanalmish davlat tomonidan mamlakat iqtisodiy negizini hal etishning qudratli vositasidir. Bu borada Prezidentimiz I. Karimov o’zining “O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li” risolasida “Xalq manfaatlariga javob beruvchi mustaqil iqtisodiy siyosat O’zbekistonni mustaqil rivojlantirishning ajralmas shartidir”, - deb ta‘kidlaydi. O’zbekistonning iqtisodiy negizi mulkning xilma-xilligiga asoslanadi hamda ijtimoiy, madaniy, ma‘rifiy, huquqiy, milliy siyosat sohalariga ham ta‘sir etadi. Masalan, iqtisodiy siyosatni hisobga olmay turib ijtimoiy siyosatni yurgizish mumkin emas. Chunki ijtimoiy siyosat jamiyatda mavjud guruhlarning moddiy va ma‘naviy turmush darajasini hisobga olib yuritiluvchi siyosatdir. Siyosat madaniy hayotda ham muhim rol o’ynaydi. Prezidentimiz I. Karimov bu borada o’zining “Istiqlol va ma‘naviyat” asarida shunday deb yozadi: “Agar iqtisodiy o’sish, taraqqiyot – jamiyatimizning tanasi bo’lsa, ma‘naviyat – ma‘rifat va siyosat ong yetukligi, uning ruhi, aqli va jonidir”. Fan va madaniyat siyosatsiz kerakli samarani bermaydi. Kishilarning ongi, bilimi, madaniyati siyosatga jiddiy ta‘sir ko’rsatadi. Fansiz, madaniyatsiz siyosatni tasavvur qilib bo’lmaydi. Uni fandan, madaniyatdan ajratish siyosatbozlikka, luttibozlikka, xomxayollikka olib keladi. Siyosat o’zining barcha qirralari bilan insoniy muammolarni, ya‘ni fuqarolar turmush farovonligi masalalarini xal etishga xizmat qilishi kerak. Bunga faqat insoniy siyosatni insonlar orqali amalga oshirish yo’li bilan erishish mumkin. Asosiy va muhim vazifa-insonni siyosatlashtirish emas, balki siyosatni kishilar

hayotini insoniy negizlarda tashkil etishning ta‘sirchan vositasiga aylantirishdan iborat. SHunday qilib, ko’ramizki, siyosatning ta‘siridan tashqarida bo’lgan ijtimoiy hayotning biron –bir sohasi yo’q. Biz ayrimlarini sanab ko’rsatdik. Jamiyat yaxlit sistemasida tutgan o’rni va ahamiyati jihatidan siyosat o’zining uch asosiy xususiyati va harakteri tufayli alohida ahamiyat kasb etadi. Bular qo’yidagilardan iborat: 1) voqea-hodisalarni har tomonlama va imkoniyat boricha to’laroq qamrab olish qobiliyati; 2) doimiy, to’xtovsiz, hozir javob tarzda amal qilish imkoniyatlarining cheksizligi; 3) siyosiy bo’lmagan, ijtimoiy tabiatli jamiyat qism-bo’laklari bilan aralashib-qorishib ketishga bo’lgan tabiiy mayilligi siyosatning yo’nalishlarini belgilab beradi. Siyosatning amal qilish jarayoni muayyan tartibga keltirilgan va amaliyot sinovidan o’tkazilgan vosita va tamoyillar orqali sodir bo’ladi. Qo’llaniladigan vosita va tamoyillarning insonparvar yoki zo’ravonlik, erkin yoki ta‘qib – tazyiq tabiatlariga qarab siyosat va hokimiyat, jamiyat va tarixiy davr turlari hamda ko’rinishlari ifoda topadi. Siyosat yuritishning vosita-usullari orasida o’zining ommaviy ta‘sir kuch- qudrati bilan g’oyat darajada muhim ahamiyat kasb etadigan targ’ibot tashviqot o’zining barcha ko’rinishlari, turlari, shakllari bilan alohida o’rin egallaydi. Siyosat qo’llaydigan vositalar orasida matbuot (gazeta, jurnal, kitob va maqolalar) va axborot (radio, oynai jahon) alohida o’rin tutadi; teatr, kino, tasviriy va amaliy san‘at vositalari ham o’ziga xos tarzda siyosat yuritilishiga xizmat qiladi. Siyosat yuritilishida qo’llaniladigan vosita –tamoyillar qatorida barcha buyurish shakllari - qonunlar, buyruqlar, qarorlar, farmonlar, dekretlar va boshqalar mavjud bo’lib, ular hokimiyat namoyon bo’lishining vosita usullarining tashkil etadi. Siyosat zarur vosita –tamoyillarisiz amal qilolmaganidek, vosita- tamoyillarning ham siyosatsiz maqsadli yo’nalishi yo’qoladi. Demak, ular o’rtasida diolektik birlik, o’zaro mutanosiblik qonuni mavjuddir.

Ikkinchi savol: Siyosatning ob‘ektlari va sub‘ekt munosabatlari mohiyatini bilish uchun avvalo “sub‘ekt” va “ob‘ekt” tushunchalarini bilishimiz kerak. “Sub‘ekt” – lotincha so’zdan olingan bo’lib, “amaliy faoliyat tushunchasi” degan ma‘noni anglatadi. “Ob‘ekt” tushunchasi esa sub‘ektning faoliyati qaratilgan undan tashqarida mavjud bo’lgan narsalar va hodisalarni anglatadi. Siyosat sub‘ektlari siyosiy hayotda ishtirok etish salohiyatiga ega bo’lgan ijtimoiy va milliy uyushmalar, tashkilotlar, muassasalar, shaxslar bo’lib, ular o’z manfaatlari va maqsadlaridan kelib chiqib siyosiy qarorlar qabul qiladilar va o’z qarorlarini amalga oshirish uchun harakat qiladilar. Demak, siyosat sub‘ektlari muayyan maqsadga qaratilgan asosli harakatning faol ishtirokchilaridir. Siyosat ob‘ektlari deganda turli ijtimoiy uyushma, guruhlar, millatlar, elatlar, muassasalar va ularning birlashmalari, insonlar tushuniladi. Siyosat ob‘ektlarini ikki guruhga bo’lish mumkin. Birinchi ob‘ektiv ravishda mavjud bo’lgan ijtimoiy uyushma va birliklar: xalq, sinf, millat, elat, ijtimoiy professional va demografik guruhlar, individ. Ularning har biri o’zining manfaatiga egadir va aynan ana shu xususiyat ularning siyosatda ishtirok etishlariga sabab bo’ladi. Ikkinchi siyosatda ishtirok etish uchun odamlar va ularning jamoalari tomonidan vujudga keltirilgan ijtimoiy institutlar va tashkilotlar. Ularni siyosiy institut deyish maqsadga muvofiqdir. Siyosiy institutlarga davlat, uning turli muassasalari, siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlari va harakatlari misol bo’la oladi. Siyosatshunoslikda sub‘ekt ob‘ektlarining quyidagi darajalari bir biridan farq qiladi: a) sotsial daraja – individlar va turli ijtimoiy tabaqalar; b) institutsional daraja – davlat, partiya, kasaba uyushmalari, siyosiy harakatlar; v) funktsional daraja – asosan nosiyosiy vazifalarni bajaruvchi ijtimoiy institutlar sifatida faoliyat yurituvchi, aslida esa siyosatga sezilarli ta‘sir, goho kuchli ta‘sir ko’rsatuvchi (cherkov, universitetlar, sport tashkilotlari) sub‘ektlar. Siyosiy munosabatlar siyosatning ob‘ekti va sub‘ekti o’rtasidagi munosabatlardan iborat. O’zgarishga, o’zgartirishga yoki qo’llab-quvvatlashga yo’naltirilgan siyosiy faoliyat bilan bog’liq siyosiy reallik siyosat ob‘ekti deb ataladi.

Siyosiy munosabatlarda ishtirok etayotgan kuchlar, sotsial guruhlar, qatlamlar, tashkilotlar siyosiy faoliyatning tashuvchilari, siyosatning sub‘ekti hisoblanadi. Inson siyosat bilan shug’ulansa siyosatning faol sub‘ekti sifatida, unda o’ziga xos siyosiy dunyoqarash, ong va madaniyat hamda siyosiy munosabatlarning mohiyatini idrok etadigan, siyosiy jarayonlarga baho beradigan ko’nikma, malakaga ega ekanligidan dalolat beradi. Aksincha, siyosat insonlar bilan shug’ullansa, insonda unga nisbatan “tobe”lik ruhiyati ustuvorlik qiladi. Siyosiy munosabatlar kecha yoki bugun vujudga kelgan emas. Bu munosabatlar uzoq tarixiy taraqqiyotning natijasidir. Siyosiy munosabatlar to’g’risida o’tmishda yashagan buyuk davlat arboblari, mutafakkirlar Abu Nasr Forobiy, Yusuf Xos Hojib, Amir Temur, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqalar qimmatli ma‘lumotlar berishgan. Masalan, ulug’ bobokalonimiz Amir Temur o’zining “Temur tuzuklari”da mamlakatlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarda xolisona ish tutish lozimligini ta‘kidlaydi. Markaziy hokimiyat bilan joylardagi hokimiyatlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni shunday izohlaydi: “Har mamlakatda adolat eshigini ochdim, zulmu sitam yo’lini to’sdim, menga bo’ysungan viloyat hokimlariga o’sha yurt hokimligini qaytarib berdim” (“Temur tuzuklari”. 1990 yil, 94 bet). Siyosiy munosabatlar masalalariga doir muhim fikrlar O’rta Osiyoda yashagan boshqa ko’plab mutafakkirlar va davlat arboblarining qarashlarida ham o’z ifodasini topgan. Masalan, Forobiy o’zining “Fozil odamlar shahri” asarida o’zi ta‘riflagan fozil shaharlar o’rtasidagi munosabatlarning adolatli olib borilganligini o’sha davrning hukmdorlari uchun namuna qilib ko’rsatadi. O’zbek xalqi ma‘naviy dunyosining shakllanishiga g’oyat kuchli va samarali ta‘sir ko’rsatgan ulug’ zotlardan yana biri-bu Alisher Navoiy bobomizdir. Alisher Navoiy xalqimizning ongi va tafakkuri, badiiy madaniyati tarixida butun bir davrni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyondasi, millatimizning g’ururi, sha-nu-sharafini dunyoga tarannum qilgan o’lmas so’z san‘atkoridir. U o’zining siyosiy qarashlarida ko’proq adolatli qonunlarga

asoslangan ma‘rifatli shoh hokimiyatini orzu qilib, uni ozmi-ko’pmi Husayn Boyqaro davridagi vazirlik faoliyatida amalga oshirishga uringan. Yurtboshimiz I. Karimov “Yuksak ma‘naviyat-engilmas kuch” degan risolasida Alisher Navoiy to’g’risida to’xtalib shunday deb yozadi: “Agar bu ulug’ zotni avliyo desak, u avliyolarning avliyosi, mutafakkir desak, mutafakkirlarning mutafakkiri, shoir desak, shoirlarning sultonidir” (47-bet). Siyosiy munosabatlar o’zining xususiyatiga ko’ra uch turga bo’linadi. Birinchi turga siyosatning har bir alohida sub‘ekti o’rtasidagi munosabatlar kiradi. Ular davlatlararo, siyosiy partiyalararo, ijtimoiy tashkilotlararo hamda xalqaro siyosiy tashkilotlararo munosabatlardan iborat. Ikkinchi turga siyosatning turli sub‘ektlari o’rtasidagi munosabatlar kiradi. Siyosat sub‘ektlari o’rtasidagi aloqalar qanday shaklda olib borilishidan qat‘iy nazar, unda tomonlarning maqsad va manfaatlari asosiy o’rinni egallaydi. Siyosatning har bir sub‘ekti: davlat tashkiloti yoki Biron-bir siyosiy partiya o’zaro munosabatlarda bo’lar ekan, bu munosabat teng-huquqlilik tamoyiliga asoslanishi lozim. Biroq ayrim hollarda siyosat sub‘ektlari o’rtasidagi o’zaro munosabatlarda qarama-qarshiliklar, ishonchsizlik hollari ham uchrab turadi. Bu hol, ayniqsa, ikki partiyali yoki ko’ppartiyali mamlakatlarda tez-tez ro’y berib turadi. Siyosiy partiyalar ko’pincha hokimiyatga intilib, mamlakatdagi davlat siyosatiga qarshi yo’l tutishga harakat qiladilar. Ba‘zi mamlakatlarda esa, siyosiy partiyalar davlat siyosatini qo’llab-quvvatlaydilar, davlat amalga oshirayotgan siyosiy tadbirlarda qatnashadilar va shu yo’l bilan o’zaro munosabatlarni samarali olib borishga harakat qiladilar. Hozirgi kunda respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan siyosiy partiyalar buning yaqqol misolidir. Uchinchi turga sub‘ekt va ob‘ekt o’rtasidagi munosabatlar kiradi. Bu munosabatlar siyosat sub‘ektlarining jamiyatga qiladigan ta‘siri va aks ta‘siri tarzida namoyon bo’ladi. Jamiyat fuqarolardan tashkil topganligi uchun ham bunda fuqarolar ob‘ekt sifatida namoyon bo’ladi va fuqarolar bilan siyosatning boshqa sub‘ektlari o’rtasida turli xildagi munosabatlar olib boriladi. Siyosatning har bir

sub‘ekti siyosiy munosabatlarda ro’y beradigan noxush holatlarning oldini olish yoki ularning kelib chiqmasligi uchun zarur bo’lgan choralarni ko’rish imkoniyatiga ega bo’lgan taqdirda bu munosabatlarning rivojlanishi samarali bo’ladi. Uzviylik hodisasi ham siyosiy munosabatlarga xos bo’lgan xususiyatlardan biridir. Bu xususiyatning mohiyati shundan iboratki, siyosiy munosabatlar qanday sharoitda va qanday kuchlar tomonidan olib borilishidan qat‘iy nazar, to’xtovsiz davom etadi. Bu munosabatlar tezroq yoki sustroq rivojlanishi va ta‘sir qilishi mumkin. Ammo bu hol siyosiy munosabatlarning uzluksizligini inkor etmaydi. Siyosiy munosabatlarda xos bo’lgan yana bir xususiyat uning asta- sekinligidir. Bu deganimiz, siyosiy munosabatlarda tomonlarning manfaat va maqsadlari bilan hisoblashish, bu munosabatlarni o’zaro ishonch va tenghuquqlik asosida olib borish, zo’ravonlik, do’q-po’pisalar qilishdan voz kechish, boshqalarga o’z hukmini o’tkazishga yo’l qo’ymaslik singari tamoyillarga amal qilishdir. Siyosatning har bir sub‘ekti o’z faoliyatida bu tamoyillarga og’ishmay amal qilgan taqdirdagina siyosiy munosabatlarning rivojlanishida samarali natijalarga erishish mumkin bo’ladi. Masalan, hozirgi paytda respublikamizda siyosatning barcha sub‘ektlari ana shu tamoyillarga amal qilayotganlarini ko’ramiz. Bu hol mamlakatimizda demokratiyalash jarayonlarining chuqurlashib borishiga, jamiyatimiz siyosiy hayotining barqaror rivojlanishiga katta yordam bermoqda. Bu borada Prezidentimiz I. Karimov Oliy Majlisning XIV sessiyasida so’zlagan nutqida shunday degan edi: “O’zbekiston kelajagi buyuk davlat. Bu –mustaqil, demokratik, huquqiy davlatdir. Bu –insonparvar qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siyosiy e‘tiqodlaridan qat‘iy nazar, fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta‘minlab beradigan davlatdir”. Prezident bu boradagi fikrini davom etdirib ijtimoiy hayot, mamlakatda yuz berayotgan jiddiy o’zgarishlar va inson hayotining daxlsizligi bevosita yangi-yangi muammolarni keltirib chiqaradi. Odamlar ana shu muammolarni birin-ketin hal etish jarayonida jamiyat taraqqiyotiga mos ravishda “tarbiyalanib”, shakllanib, barkamollashib boraveradi.

Respublikamizdagi siyosiy jarayonlar davlatning bosh islohotchilik roli va faol siyosat olib borishi bilan harakatlanadi. Siyosiy munosabatlar siyosiy hokimiyatni amalga oshirish jarayonida, rahbarlik va boshqaruv organlarining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy jarayonlarga bo’lgan ta‘sirida vujudga keladi. Shuningdek, ular siyosiy tizimning mohiyati va vazifalarini tahlil qilib berishda muhim ahamiyat kasb etadi. Uchinchi savol: Har qanday jamiyatnnig siyosiy tizimi uning barqarorlik qobiliyatini ta‘minlovchi muayyan siyosiy mexanizmlarning mavjudligi bilan belgilanadi. Mazkur mexanizmlar yordamida ijtimoiy guruhlar, tashkilotlar va harakatlarning maqsadlari muvofiqlashtiriladi. Siyosiy tizimni yoritishdan oldin tizim nimaligini aniqlashimiz kerak. Tizim – ma‘lum aloqalar tufayli birlashgan elementlar yig’indisini ifoda etadi. Siyosiy tizim esa siyosiy hokimiyat bilan aloqador bo’lgan elementlarni o’zida birlashtiradi. Siyosiy tizim jamiyatida davlat hokimiyati va boshqaruvni shakllantirish va amalga oshirish bilan bog’liq munosabatlar, harakatlarda o’z ifodasini topadi. Siyosiy tizim jamiyatning maqsad va vazifalarini aniqlash, mavjud imkoniyatlarni amalga oshirishga safarbar qiluvchi mexanizmdir. Siyosiy tizim o’zida jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy, etnik va millat tuzulmalari, demografik jarayonlarni, aholining ma‘lumot darajasini, ijtimoiy ong holatini, ma‘naviy qadriyatlarni va ma‘rifat-mafkuraviy hayotni, xalqaro ahvolni aks ettiradi. Jamiyatning siyosiy tizimi ma‘lum tuzilmadan iborat bo’lib, uning elementlari o’zaro bog’langan va barqaror birlikdan iboratdir. Ma‘lumki, O’zbekiston Respublikasi huquqiy demokratik jamiyat qurish uchun yo’l tutgan. Shuning uchun hozirgi sharoitda jamiyatimiz siyosiy tizimi oldida turgan eng muhim vazifa bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tishda turli manfaatlar muvozanatini to’g’ri aniqlab olishdir. Jamiyatning siyosiy sistemasi ma‘lum tizimlardan iborat bo’lib, uning elementlari o’zaro bog’liq va barqaror birlikni tashkil qiladi. Mazkur elementlarning har biri ichki mustaqillikka ega bo’lib, o’ziga xos tashkiliy-amaliy tuzilishi xususiyatlariga egadir. Uning tarkibida davlat hokimiyati, siyosiy

partiyalar, kasaba uyushmalari, mehnat jamoalari, yoshlar ittifoqlari, xotin-qizlar uyushmalari, ijodiy uyushmalar, kooperativ tashkilotlar, jismoniy tarbiya hamda sport jamiyatlari, ijtimoiy-siyosiy hayotning barcha sohalarida ishtirok etadigan ko’pchilik ommaviy jamiyatlar va boshqalar uning doimiy harakat faoliyatini amalga oshiradi va bu bilan siyosiy tizimini harakatga keltirib turadi. Siyosiy tizimning jamiyatning boshqa tizimlaridan farqi qo’yidagilardan iborat: Birinchidan, bu farq uning doirasida qabul qilinadigan qarorlarning butun jamiyat uchun majburiyligini anglatadi. Ikkinchidan, uning ijtimoiy muhit va avvalo jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy tuzilmasi bilan bog’lanib ketganligidir. Uchinchidan, uning mustaqilligi bilan belgilanadi. Siyosiy tizimni tashkil etuvchi elementlar (unsurlar) siyosiy hokimiyatni shakllantirish va amalga oshirishda tutgan o’rniga qarab turli kichik tizimlarga bo’linadi: Birinchisi tarkibiy tizim bo’lib, o’z ichiga davlat, siyosiy partiyalar, ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar va harakatlarni; ikkinchisi madaniy-mafkuraviy tizim bo’lib, unga siyosiy madaniyat, siyosiy ong, mafkura, jamoatchilik fikri kiradi; uchinchisi me‘yoriy (norma) tizim bo’lib, o’z ichiga siyosiy-huquqiy, tashkiliy, axloqiy, siyosiy va boshqa me‘yorlarni; to’rtinchisi axborot kommunikatsiyasi tizimi bo’lib, u o’z ichiga ommaviy axborot vositalari, kommunikatsiyalar va ilmiy-axborot infra tuzilmalarini qamrab oladi. Bu tuzilmalarning hammasi ham siyosiy maqsadlarni amalga oshirish uchun o’z vazifasiga ega. Masalan, tashkiliy tizimga kiruvchi davlat va siyosiy partiyalar siyosiy maqsadlarni amalga oshirish uchun tuziladi. Madaniy-mafkuraviy tizim mamlakatda amal qiladigan siyosiy partiyalarning ma‘lum g’oyalar va qarashlarga tayanishlari bilan bog’liqdir. Bugungacha dunyodagi siyosiy partiyalarning faoliyatlarida liberal, konservativ, radikal, milliy, sotsialistik va boshqa turdagi g’oyalar ilgari surilgan. Demokratik jamiyat g’oyalar xilma-xilligi kontseptsiyasiga tayanadi. U yoki bu mafkurani davlat mafkurasi sifatida belgilamaydi.

Siyosiy me‘yor –bu davlat va siyosiy tuzilmalar darajasida tan olingan siyosiy normalar bo’lib, uning asosiy hujjati konstitutsiya bo’lib, u jamiyat va davlat hayotining huquqiy asoslarini o’zida ifoda ettiradi. Ommaviy axborot vositalarining jamiyat siyosiy tizimidagi o’rni matbuot radio va televideniyalarni o’z ichiga olganligi siyosiy jarayonlarni xolisona yetkazish va baholash, xalqning uning ijrosini ta‘minlashga safarbar etish bilan belgilanadi. Siyosiy tizimning yuqorida keltirilgan kichik tizimlari bir-biridan mustaqil ravishda faoliyat ko’rsatadilar va ayni paytda ular bir-birlariga bog’liqdir. Siyosiy tizida davlat markaziy o’rnini egallaydi. Zero, jamiyatda mavjud bo’ladigan barcha tashkilotlar davlat faoliyati bilan bog’liq bo’ladi. U ixtiyoriy, majburiy, ijtimoiy-siyosiy tashkilot hisoblanadi. Jamiyatning siyosiy tizimi siyosiy tashkilotlar, munosabatlar, siyosiy ong va siyosiy madaniyat bilan tugamaydi. Uning yana shunday tarkibiy qismlari (siyosiy idora qilish usullari ham shular jumlasiga kiradi) ham borki, ularni hisobga olish, siyosiy o’zgarishlarni chuqur anglab olish zarur. Tarixga nazar tashlab, davlat boshqarish odobini, jamiyat siyosiy tizimini ushlab turish yo’l-yuriqlarini tahlil qilib ko’rsak, xorazmshohdar, g’aznaviylar, temuriylarning bu boradagi tuzuklari ibratlidir. Umuman olganda, o’zbek xalqi davlatni idora qilish usullarini juda yaxshi bilgan. O’zbekiston siyosiy tizimining istiqboli avvalo, zamonaga moslashgan va unga xos milliy istiqlol g’oyasi jamiyat fuqarosining e‘tiqodiga aylanib qolishi va uni hech qanday kuch yenga olmaydigan darajaga ko’ratishni talab qiladi. O’zbekiston Respublikasi davlat tuzilishining o’ziga xos belgilari tizimi quyidagilardan iborat: suverentetning butun hududda amal qilishi, konstitutsiya va qonunlar davlat hokimiyati organlari, davlat hududi, yagona fuqarolik, davlat tili, yagona qurolli kuchlar, O’zbekiston davlati ramzlari, poytaxti va shu kabilar. Umumlashtirib aytadigan bo’lsak, siyosiy tizimning asosiy vazifalari qo’yidagilardan iborat: jamiyatni maqsad va vazifalarini aniqlash; imkoniyatlarni safarbar etish; jamiyat tizimi barcha elementlarini birlashtirishdan iborat. Jamiyatning siyosiy tizimini muntazam ravishda takomillashtirib borish fuqarolik

jamiyatini shakllantirishning asosiy sharti ekanligini hisobga olib, Respublikamizning “kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari” rivojlanishida muhim ahamiyatga ega.

Adabiyotlar ro’yxati: 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, 20 1 0 yil. 2. I. Karimov. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-kitob, Toshkent, 1996 yil. 3. I. Karimov. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq, millatni-millat qilishga xizmat etsin. Toshkent, 1998 yil. 4. I. Karimov. O’zbekiston XX1 asrga intilmoqda. Toshkent, 1999 yil. 5. I. Karimov. Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch. T., 2008 yil. 6. I. Ramazonov E. Mo’minov. Politologiya. Darslik, Toshkent, 1997 yil. 7. S. Otamurodov va boshqalar. Politologiya. Darslik qo’llanma, Toshkent, 1999 yil. 8. Politologiya. Ma‘ruzalar matni. Toshkent, 2000 yil. 9. Politologiya. O’quv qo’llanma, Toshkent, 2002 yil. 10. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar (oliy ta‘lim muassasalari uchun qo’llanma) Toshkent, 2001 yil. 11. S. G’afurov va boshqalar. Siyosatshunoslik asoslari. O’quv qo’llanma. T., 2006 yil. 12. X. Odilqoriev va boshqalar. Siyosatshunoslik. Darslik. T., 2008 yil

O'xshashlar

Tashqi siyosat va xalqaro siyosiy munosabatlar

Siyosiy ong va siyosiy madaniyat

Siyosiy partiyalar va siyosiy mafkuralar

Umumiy sotsiologiyada siyosat hukumat va davlatning o’rganilishi

Siyosiy ong va madaniyat sotsiologiyasi