Shaxsning siyosiy hayotda tutgan o'rni - Sotsiologiya - Referatlar

Shaxsning siyosiy hayotda tutgan o'rni

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53 KB

Ko'chirib olish

Shaxsning siyosiy hayotda tutgan o’rni va roli Reja: 1. Shaxs – siyosatning ob‘ekti va sub‘ekti sifatida, shaxsning siyosiy tiplari. 2. Shaxsning siyosiy huquqlari va burchlari. 3. Siyosiy elita va siyosiy lider (etakchi) tushunchalari.

Har bir shaxs xohish-irodasidan qat‘i nazar davlat fuqarosi hisoblanadi. Bu barcha shaxslar uchun eng umumiy, bevosita tegishli bo’lgan siyosiy roldir. Har bir shaxs ma‘lum sinf yoki ijtimoiy tabaqaning a‘zosi, birorta millatning vakili hisoblanadi. Bas shunday ekan, shaxs nima? Shaxs ma‘lum guruhlar, jamoalar uchun ahamiyatli bo’lgan ijtimoiy xususiyatlarning ifodachisi bo’lib, o’z hayotiy faoliyatida va ongida o’z guruhining, sinfining, tabaqasining, millatining, umumiyligining ehtiyojlari va fikrlash tarzining ifodachisi sifatida ijtimoiy sub‘ekt hisoblanadi. Har bir shaxs ob‘ektiv shart-sharoitlar va sub‘ektiv omillarning uzviy birligi ta‘siri ostida shakllanadi va rivojlanadi. Shaxsning jamiyatda siyosat ob‘ekti sifatida namoyon bo’lishining boisi shundaki, jamiyatda ishlab chiqiladigan va olib boriladigan har qanday siyosat, birinchi navbatda jamiyat a‘zolariga qaratilgan bo’ladi. Shaxs siyosatning ob‘ekti sifatida jamiyatning ob‘ektiv qonunlariga bo’ysunadi. Har bir shaxs siyosatda u yoki bu darajada ishtirok etadi. Uning ishtiroki xohish-istagidan qat‘iy nazar ruy beradi. Shaxs siyosatning bevosita sub‘ektidir. Chunki u bevosita harakat qiladi, fikrlaydi, ularni izohlaydi, asoslaydi, kelishadi va boshqa shaxslar bilan hamkorlik qiladi. Shaxs siyosiy faolligining o’sib borishi jamiyatda sodir bo’layotgan keskin o’zgarishlarga bevosita bog’liq bo’ladi. Shaxs hozirgi vaqtda jamiyatni tashvishga solayotgan siyosiy muammolarning mohiyatini o’ziga tushuntira bilish, siyosiy hayotda qatnashish va ijtimoiy hayotga ta‘sir ko’rsatishning asosiy shakllarini faollik shakllarini egallashi lozim. Xalqlarning milliy mustaqillik uchun, zulm va ekspluatatsiyaga, irqiy kamsitishlarga, ijtimoiy adolatsizliklarga, qurollanishga va urush harakatlariga qarshi noroziliklari asosida shaxs siyosiy faolligining oshib borishi ro’y beradi. Shaxs siyosiy faolligining o’sib borishi milliy ozodlik kurashi misolida juda aniq namoyon bo’ladi. Bu davrda jamiyatdagi ko’pchilik siyosiy kuchlar: siyosiy

partiyalar, siyosiy harakatlar, ijtimoiy hamda ommaviy jamoat tashkilotlari, ishchilar, dehqonlar, ziyolilar, davlat organlarida mehnat qilayotgan xodimlarning asosiy ko’pchilik qismi o’z mamlakatlarining ozodligi uchun olib borilayotgan kurashda birgalikda harakat qiladilar. Mamlakatimizda shaxs siyosiy faolligining oshishida har bir shaxsning siyosiy jarayonlar va siyosiy munosabatlardagi ishtiroki ham muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Buning amaliy ifodasi fuqarolarning O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi loyihasini muhokama qilinishida qatnashishi, mamlakat parlamentiga o’tkazilgan saylovlarda qatnashishlarida aniq namoyon bo’ladi. Bundan tashqari shaxs jamoat tashkilotlarining ishida qatnashadi (yoki bu ishlardan chetda turadi, loqayd munosabatda bo’ladi), o’z e‘tiqodlarini namoyish qiladi. Bularning hammasi uning siyosiy faolligining shakllari hisoblanadi. Siyosiy ishtirok etishning hozirgi tamoyillari bir xil emas. Bir tomondan, jamiyatimizda kishilarning hokimiyatdan, boshqarishda real qatnashishdan begonalashuvi, ijtimoiy loqaydligi chuqur tomir otib ketdi. Ikkinchi tomondan, xalqning siyosiy faolligi misli ko’rilmagan darajada o’sib borayotganligi kuzatilmoqda. Yurtboshimiz Oliy Majlisning XIV sessiyasida so’zlagan “O’zbekiston XX1 asrga intilmoqda” nomli tarixiy ma‘ruzasida erkin fuqaro va ozod shaxs haqida gapirib, qo’yidagi to’rt jihatga e‘tiborni qaratdi, ya‘ni har bir fuqaro, birinchidan, o’z haq-huquqini taniydigan bo’lsin, buning uchun kurashsin; ikkinchidan, o’z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan bo’lsin, imkoniyatlarini ishga solib, samarasini ko’rsin; uchinchidan, atrofida sodir bo’layotgan voqea hodisalarga iustaqil munosabat bildira olsin; to’rtinchidan, shaxsiy manfaatini mamlakat va xalq manfaati bilan uyg’un holda ko’rib faoliyat yuritsin. Diqqat qilinsa, bunda baland parvoz gaplar yo’q, balki har kuni bizga kerak bo’ladigan, har birimizni va butun jamiyatni bezaydigan xislatlar haqida gap bormoqda. Ya‘ni o’z haq-huquini tanigan odam, o’z kuchiga tayanib

imkoniyatlarini ishga sola oladi, o’zi ham foyda ko’radi, jamiyatga va davlatga ham foyda yetkaza oladi. Ikkinchidan, aynan ana shu haq-huquqini tanigan odam o’z yurtida bo’layotgan va uning atrofida kechayotgan voqealarni tahlil qilishni o’rganadi, oq-qarani ajratib, yaxshi nima, yomon nima-farqiga boradi. Eng muhimi, mamlakat va millat manfaatini himoya qila oladi. Prezidentimiz o’zining O’zbekiston Milliy axborot agentligi muxbiri savolliga bergan javoblarida (“Hushyorlikka da‘vat”) buni aniq qilib tushuntirib beradi. “Agar bir o’z kuchi, salohiyatiga ishonadigan, boqimandalikni or deb biladigan, eng rivojlangan mamlakatlarning ilg’or kishilari bilan tengma-teng muomala qila oladigan, oqni qoradan, yaxshini yomondan ajrata oladigan, bu murakkab, beshafqat hayotning pastu-baland, tangu-tor ko’chalarida Olloh bergan aql-zakovati bilan to’g’ri yo’lni topa olishga qodir bo’lgan barkamol avlodni tarbiyalab yetishtirsak, o’ylaymanki o’z maqsadimizga to’la erishgan bo’lamiz”. Bundan kelib chiqadigan bo’lsak, har bir shaxs o’zining siyosiy huquqlari va erkinliklarini yaxshi bilishi kerak. Shaxsning siyosiy huquq va erkinliklari masalasi barcha zamonlarda yashagan mutafakkirlar, buyuk davlat arboblarining e‘tiboridan chetga qolmagan. Masalan, Amir Temur o’zining “Temur tuzuklari” asarida davlat ishlarida qonun- qoidalarga asoslanib ish tutganligi to’g’risida yozgan ediki, bu qonun –qoidalarda insonning huquq va erkinliklari mujassamlashganligi shubhasizdir (qarang: Temur tuzuklari, T. 1991 yil, 63-bet). Shaxsning siyosiy huquq va erkinliklari masalasi ko’plab xalqaro hujjatlarda o’z ifodasini topgan. 1990 yilda qabul qilingan “Yevropa uchun Parij Xartiyasi” da shaxsning siyosiy huquq va erkinliklarini himoya qilish va ularga yordam berish hukumatning birinchi galdagi vazifasi ekanligi ko’rsatib o’tilgan. Shaxsning siyosiy huquq va erkinliklari BMTning bir nechta asosiy hujjatlarida ham o’z aksini topgan. “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi”, “fuqarolar huquqlari va siyosiy huquqlar to’g’risidagi pakt” singari hujjatlarda xalqlarning o’z taqdirini o’zi belgilash huquqi tan olingan.

Bizning mamlakatimizda ham mustaqilikka erishganimizdan keyin ancha ishlar qilindi. 1991 yil 30 dekabrda bo’lib o’tgan O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XII sessiyasida “Inson huquqlari va erkinliklari deklaratsiyasi” qabul qilinishi va uning O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida o’z aksini topishi bunga yaqqol misoldir. Mamlakatimiz Konstitutsiyasida fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari (VII bob) bilan birga ularning siyosiy huquqlari (VIII bob) ham belgilab berilgan. Sobiq Ittifoq davrida shaxsning huquq va erkinliklari rasmiy ravishda Konstitutsiyada ifodalab berilgan bo’lsa-da, amalda ularga butunlay yo’l qo’yilmas edi. Parlament saylovlarida deputatlikka nomzodlar faqat markazdan ko’rsatilar, fuqarolar esa bunday huquq va erkinliklarga amalda ega emas edilar. Namoyishlar, mitinglar, yig’ilishlar o’tkazish esa mamlakat manfaatlariga mos kelganda ruxsat etilar, mos kelmaganlari esa butunlay taqiqlanar edi. Bu esa, o’z navbatida fuqarolarning siyosiy faolligining, tashabbuskorligining so’nib borishiga sabab bo’lardi. Xullas, shaxs jamiyatda oddiy kuzatuvchi emas, balki doimiy harakatda bo’luvchi siyosiy xodisa sifatida namoyon bo’lishi kerak. Uning butun faoliyati va harakatlari jamiyatning mavjudligi, uning yashashi va rivojlanishining zarur sharti hisoblanadi. Jamiyatdagi barcha shaxslar siyosiy hayotda bir xilda qatnashishi mumkin emas, ularning ayrimlari faol ishtirok etsa, ayrimlari sust ishtirok etadi. Ammo bunday ishtirokning harakteriga uning turli omillari ta‘sir qiladi va harakterini belgilaydi.Hozirgi siyosiy jarayonni tahlil qilish shaxsning qo’yidagi asosiy siyosiy tiplarini ajratib ko’rsatishga imkon beradi: Siyosatdan yiroq tip; siyosiy faolligi past bo’lgan tip; siyosatga o’rtacha aralashadigan tip; professional siyosati; Siyosatda butunlay befarq, unda qatnashishdan qochuvchi kishilar siyosatdan yiroq tipga kiradilar. Ammo bu befarqlik haqiqiy yoki soxta bo’lishi mumkin. Haqiqiy befarqlik shaxsning kamolatga yetmaganligi, aql-idrokining

pastligi paytida yuz beradi. Shaxsning aktiv faoliyatidan chekinishi uning to’la istiqbolsizligiga qarshi noroziligining ifodasi sifatida xizmat qilganida, biz yolg’ondakam bafarqlikni ko’ramiz. Siyosatga o’rtacha tortilgan shaxs tipi eng ko’p tarqalgan tip hisoblanadi. Bular siyosiy muammolarga nisbatan o’z fikr mulohazalariga ega bo’lgan kishilar hisoblanadi. Bunday shaxslar jamiyat siyosiy hayotida ongli ravishda ishtirok etadilar. Masalan, Prezident, parlament va boshqa saylovlarda o’z nomzodlarini ko’rsatadilar va ularning saylanishi uchun harakat qiladilar. Shunday guruh va shaxslar ham borki, ular jamiyatning siyosiy hayotida juda sust ishtirok etadilar. Ular biron-bir siyosiy va ijtimoiy tashkilotlar faoliyatida qatnashmaydilar, siyosiy tadbirlarga loqaydlik bilan qaraydilar. Bundaylarga Vatan manfaati begona, ular shaxsiy huzur-halovat, mansabuchun hech narsadan qaytmaydilar. Bunday shaxslar siyosiy faolligi past bo’lgan kishilar guruhini tashkil etadi. Bundaylarni aqidaparastlar deb atasak ham bo’ladi. Chunki bular o’z fikriga ega bo’lmagan, jaholat damiga tushgan kishilardir. Ularning na bilimi, na ma‘naviy saviyasi, na dunyoga, odam va olamga mustaqil qarashi bor. Aksincha, ular erk va ozodlikning ashaddiy dushmanidirlar. Ularda muhokama-munozara qilish, mantiqiy fikr yuritish qobiliyati yo’q. Odamni bezaydigan sohib fazilat, sohib aql bo’lish xislati, ichki madaniyat, ichki huriyat sham‘i so’ndirilgan. Shu bois ular fikran mayib, majruh odamlardir. Bundan-da dahshatli narsa yo’q dunyoda. O’zning butun faoliyatini siyosiy maqsadga bag’ishlagan professional siyosatchi shaxsning alohida tipini tashkil etadi. Bu guruh shaxslar jamiyat hayotida yuqori mavqega ega bo’lib, asosan boshqaruv ishlarida qatnashadilar. Jamiyat rivojlanib borgan sari shaxs va jamiyat o’rtasida mavjud bo’ladigan o’zaro munosabatlarning ikki tomoni: a) jamiyat a‘zosining jamiyat o’z haqida g’amxo’rlik qilishiga bo’lgan huquqi; b) jamiyat a‘zosining ijtimoiy manfaatlari bir-biriga bog’liq bo’lishi kerak.

Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, shaxsiy manfaatlar ijtimoiy manfaatlar bilan butunlay bir xil emas, ana shu asosda ular o’rtasida ma‘lum kelishmovchiliklar paydo bo’lib turadi. Masalan, shaxsning siyosiy manfaati avvalo ko’proq ish haqi olishdan iborat. Agar ish haqi ishlab chiqarish natijalariga, uning samaradorligiga mahkam bog’liq qilib qo’yilsa, jamiyatning ehtiyojlarini ham to’laroq qondirish imkonini beradigan darajada kengaytirish uchun stimul bo’lib xizmat qiladi. Lo’nda qilib aytadigan bo’lsak, hamma narsa mamlakatning xo’jalik mexanizmi xodimni ijtimoiy foydali maqsadga qanchalik yo’naltirishiga bog’liq. Qachon va qaysi holatda shunday bo’lishi mumkin? Qachonki, jamiyatda bilimli, aqlli, madaniyati yuksak kishilarning nodon va beaqllardan, halol-pok kishilarning esa vijdonsizlardan, birinchi galda iqtisodiy jihatdan yaxshiroq yashayotganligi har qadamda sezilib tursa! Qachon va qanday qilinsa, shunday bo’lishi mumkin? Qachon-ki, ishlab chiqaruvchilarning chinakam mulk egalari, ularning mahsulotlari bozorda raqobat bardosh bo’lishlari va ush bois, mehnatkashlar ilg’or texnika hamda texnologiyaga tayanib ish ko’rishlarini hayotiy zaruratga aylantiruvchi iqtisodiyot to’la- to’kis shakllansa. Ko’rinib turibdiki, ma‘naviyat, aql-zakovat, ong, tafakkur, bilish manfaat bilan uzviy bog’langan. Jamiyatda inson uchun manfaatdan muhimroq narsaning o’zi yo’q va uning bo’lishi ham mumkin emas. Bu dunyoda odamni faollashtiradigan ham, loqaydlik dardiga giriftor qiluvchi ham, kishilarni bir-biri bilan payvandu – payvasta qiladigan ham, ular orasiga nifoq soluvchi ham, qo’yingki, hamma narsani o’rniga quyuvchi, “Terak ustida gul o’stiruvchi”, yo’lni gulistonga aylantiruvchi, “qalovini toptirib, qorni ham yondiruvchi” “sehrli” tayoqcha, bu-manfaatdir. U bilan bog’lanmagan har qanday ezgu niyat “harom o’ladi”. Uning negizida yo’qdan bor bo’ladi va aksincha. Manfaat dushmanlarni do’stga, do’stlarni esa-dushmanga aylantirishi mumkin.

Demak, hamma gap uning turli-tuman ko’rinishlari hamda shakllarini insoniylik tomon yo’naltira bilishda. Odamzotning bundan yuksak vazifasi yo’q. Bugun yana shu narsa aniqki, shaxsiy manfaat bilan umummanfaat o’rtasiga “Buyuk Xitoy devori”ni qo’yib bo’lmaydi. Zero, shaxsiy manfaat umummanfaatga xizmat qilish orqali yuzalanadi va aksincha, umummanfaat, o’z navbatida, shaxsiy manfaatdorlik negizida yuzalanadi. Alisher Navoiy aytganidek: “Naf‘ing agar xalqqa beshak durur, Bilki, bu naf‘ o’zingga ko’prak, durur”. Bu yerda shuni alohida ta‘kidlash lozimki, shaxsiy va umumiy manfaatlar mushtarakligi, uyg’unligi o’z-o’zidan yuz beradigan hodisa emas. Jamiyat uni ta‘minlashning ma‘naviy, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy zaminlarini vujudga keltirmog’i zarur. Ikkinchi savol: Siyosiy huquqlar insonning tug’ilishi bilan paydo bo’lmay, shaxsning fuqaroligi natijasida foydalanishi mumkin bo’lgan huquqlardir. Agar shaxs fuqaro bo’lmasa, ya‘ni ma‘lum bir davlatga huquqiy mansub bo’lmasa, siyosiy huquqlardan foydalana olmaydi. Siyosiy huquqlarni qay darajada e‘tirof etilishiva ta‘minlashi darajasiga qarab davlatning demokratik davlatmi yoki demokratik davlat emasmi degan savollarga javob topiladi. Siyosiy huquqlardan foydalanish orqali shaxs mamlakatning siyosiy hayotida ishtirok etadi, aniqrog’i, davlat organlarining tuzishda, deputatlar saylashda, mansabdor shaxslarni saylashda, ularning faoliyatini nazorat qilishda, muhim qonun va hujjatlarni ishlab chiqishda, davlatning iqtisodiy, siyosiy faoliyatini belgilashda bevosita ishtirok etadi. Qisqa qilib aytganda, siyosiy huquqlar shaxs va fuqarolarning siyosatda ishtirokini ta‘minlaydigan huquqlardir. Siyosiy huquqlarning turlari mavjud. Bular qo’yidagilardan iborat: saylov huquqi; referendumda ishtirok etish huquqi; umumxalq muhokamasida ishtirok etish huquqi; mitinglar, yig’ilishlar va namoyishlarda ishtirok etish huquqi; jamoat birlashmalari (siyosiy partiyalar)ga birlashish, ommaviy harakatlarda ishtirok etish

huquqi; vakolatli davlat organlariga, muassasalarga xalq vakillariga murojaat qilish huquqi. Bu siyosiy huquqlar O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining VIII bobida o’z o’rnini topgan. Davlat tomonidan shaxslarga beriladigan huquq va erkinliklar bilan bir qatorda Konstitutsiyada va qabul qilingan boshqa qonunlarda shaxs va fuqarolarga tegishli burchlar ham bayon etilgan. Jamiyatda shaxsning tutgan o’rni, uning huquqiy holati faqat huquq bilangina emas, balki burch bilan ham belgilanadi. Burch shaxsning jamiyatda bo’lgan munosabatida namoyon bo’ladi. Burch – bu har bir shaxsning o’z vazifalarning to’liq bajarishi, boshqalarga to’g’ri munosabatda bo’lishidir, yoki boshqacha aytganda, burch – bu ado etilishi, bajarilishi majburiy bo’lgan vazifadir. Har bir inson o’z vazifasini, o’z mas‘uliyatini bajarishda aql-zakovat, tafakkur bilan ish ko’rishi lozim. Burchga sodiqlik har bir shaxsning odobi va axloqini ham ifoda etadi. Jamiyatda kishilarning axloq-odobini belgilab beradigan burchlar tabiiy burchlar deb ataladi. Bularga kattalarni hurmat qilish, insofli bo’lish, rostgo’y bo’lish, xushmuomala bo’lish va boshqalar kiradi. Bularning barchasi qadim- qadimdan amal qilib kelinayotgan, avloddan-avlodga o’tib ketayotgan axloq-odob fazilatlaridir. Bu fazilatlar har bir shaxsda namoyon bo’lish lozim. Har bir shaxs Konstitutsiyada berilgan huquq va erkinliklar bilan bir qatorda o’ziga yuklatilgan burchni ham bajarishi zarur. Burchlarni bajarish o’z-o’zidan qonuniylikni mustahkamlashda asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. Shaxsning konstitutsiyaviy burchlariga qo’yidagilar kiradi: konstitutsiya va qonunlarga rioya etish; boshqalarning huquqlari, erkinliklari, sha‘ni va qadr- qimmatini hurmat qilish; O’zbekiston xalqining tarixiy, ma‘naviy va madaniy merosini asrash, tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo’lish, belgilangan soliqlar va mahalliy yig’imlarni to’lash, O’zbekiston Respublikasini himoya qilish burchlari kiradi.

Mamlakatimiz Konstitutsiyasida fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari to’g’risidagi umumiy qoidalar (V-bob), ularning shaxsiy huquq va erkinliklari (VII-bob), siyosiy huquqlari (VIII-bob), inson huquqlari va erkinliklarining kafolatlari (X-bob) bilan birga fuqarolarning burchlari (X1-bob) ham belgilab berilgan. Unda O’zbekiston Respublikasining fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita hamda vakillari orqali ishtirok etish huquqiga ega ekanligi qonun asosida mustahkamlangan. Shunday qilib, shaxs jamiyatda yashar ekan, u fuqaro sifatida huquq va erkinliklardan foydalanadi hamda burchlarni bajaradi. Huquq bor joyda burch mavjuddir. Uchinchi savol. Jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayotida alohida mavqega ega bo’lgan ijtimoiy guruhlardan biri – siyosiy elita guruhidir. “Elita so’zi frantsuz tilidan olingan bo’lib, saylangan, saralangan degan ma‘nolarni anglatadi. Bu tushuncha alohida ijtimoiy sifatlarga, siyosiy ta‘sir etishning muayyan darajasiga ega bo’lgan va u yoki bu davlatning hokimiyat institutlar uchun rahbar kadrlarning asosiy manbai hisoblangan katta ijtimoiy guruhlarga mansublikni anglatadi. Elita tushunchasi siyosiy fanlarga birinchi marta frantsuz mutafakkiri G. Maski tomonidan kiritilgan. Siyosiy elita guruhlarining shakllanishi uzoq tarixiy davrga ega. Quldorchilik tuzumiga o’tish davridayoq jamiyatda kishilarning yuqori va pastki, martabali va martabasiz, aristokrat va oddiy kishilarga ajralishi ro’y bergan. Qadim yunon faylasufi Aflotun quldorlik jamiyatidagi aholini uch toifaga: boshqaruvchilar, harbiylar, dehqonlar va hunarmandlarga ajratadi. Arastu ham aholini uch guruhga: boylar, kambag’allar hamda ular o’rtasida turuvchi quldorlarning o’rta qatlamlariga ajaratgan. O’rta Osiyoda yashagan buyuk mutafakkirlar Farobiy, Ibn-Sino, Beruniylar ham aholini turli guruhlarga bo’linishi to’g’risida fikr bildirganlar. Masalan, Farobiy o’zining “Fozil odamlar shahri” asarida jamoa a‘zolarini ularning turli

belgilariga qarab (aqliy qobiliyati, ilmni o’rganishi, bilim va ko’nikmalari) har xil bo’lishini aytgan. Ibn-Sino o’zining “Ishorat va tanbihot” asarida kishilarni jamiyatga tutgan o’rni va mavqeiga qarab uch guruhga ajratadi: Birinchisi, davlat idoralarida xizmat qiluvchi va boshqarish ishlari bilan shug’ullanuvchilar; ikkinchisi, dehqonlar va hunarmandlar; uchinchisi, mamlakatni qo’riqlash, uni tashqi xujumlardan saqlash vazifasini bajaruvchilar. Sohibqiron Amir Temur ham o’zining “Temur tuzuklari”da jamiyat a‘zolarini amaldorlarga, sipohiylarga, ilm ahllariga va dehqon, hunarmandlarga bo’lgan. Siyosiy elita guruhlari va ularning jamiyatdagi o’rni va rolini asoslab berishga doir ko’plab nazariyalar, kontseptsiyalar ishlab chiqilgan. Ana shunday nazariyalardan biri-muhimiylik va zaruriylik nazariyasidir. Bu nazariyada (G. Moski, V. Pareto, V. Robko va boshqalar) siyosiy elita jamiyatning muhim yetakchi siyosiy kuchi sifatida ta‘riflanadi va u jamiyatdagi boshqa ijtimoiy guruhlarga qaraganda aholining eng mahsuldor va tashabbuskor qismlari ekanligi nazariy jihatdan asoslab beriladi. Masalan, Robkoning fikricha jamiyat hayotidagi muammolarni hal etish siyosiy elitaga bog’liqdir. Siyosiy elita nazariyalaridan biri demokratik elita nazariyasidir. Bu nazariyada (R. Dall, L. Zigler, K. Mangeym va boshqalar) siyosiy elita guruhi aholining mamlakatni boshqarishga qodir qismi bo’lib qolmay, shu bilan birga demokratiyani himoya qilishga qodir bo’lgan qismi ekanligi masalasi asoslab beriladi. Masalan, Albert Dallning yozishicha, siyosiy elita har qanday siyosiy tuzumda ham demokratiya tarafdori bo’lolmaydi. Bunga mavjud tuzumda o’rnatilgan tartiblar yo’l bermaydi. Siyosiy elita nazariyalaridan biri – liberal nazariyadir. Bu nazariyada (R. Mills, K. Milband va boshqalar) siyosiy elitaning xilma-xil ko’rinishlari va turlari haqida fikr yuritilib, ularni o’zaro farqlashga harakat qilinadi. Masalan, R. Mills siyosiy elitani jamiyatdagi mavqega ko’ra uch turga bo’lib ko’rsatadi. Uning

birinchi turiga davlat hokimiyati va uni boshqarishda turli siyosiy hokimiyatlarning markaziy idoralarida xizmat qiluvchilarni kiritadi. Ikkinchi turga siyosiy hokimiyatning o’rta pog’onasida xizmat qiluvchilarni va uchinchi turiga esa, siyosiy hokimiyatlarning qo’yi pog’onalarida xizmat qiluvchi boshqaruvchilarni kiritadi. Liberal nazariyada iqtisodiy elita bilan siyosiy elita ham farq qilinadi. Iqtisodiy elitaga zavod va fabrikalarda, qishloq xo’jaligida, moliya va bank tizimlarida boshqarish va rahbarlik qiluvchi kishilar kiritiladi. Siyosiy elitaga esa siyosiy hokimiyatlarning turli bug’inlarida band bo’lgan kishilar kiritiladi. Siyosiy elita haqida Partokratik nazariya ham mavjuddir. Bu nazariya sobiq sotsializm mamlakatlarida keng tarqalgan bo’lib, unda siyosiy rahbarlikning tarixan muqarrarligi isbot qilinadi. Jamiyat siyosiy tizimining barcha bo’g’inlarida partiya-davlat rahbarligi e‘tirof etilib, siyosatning boshqa barcha sub‘ektlari irodasining unga bo’ysunishi nazariy jihatdan asoslanadi. Bu nazariya mohiyat e‘tibori bilan marksizm-leninizm ta‘limotiga asoslanadi. Bu nazariyada sinfiylik masalasi asosiy mavzulardan biri hisoblanadi. Siyosiy yetakchilik hodisasiga sotsiologiya, politologiya, psixologiya va boshqa fanlarga ko’plab nazariyalar mavjud. Masalan, N. Makiavellining fikricha siyosiy yetakchi – bu butun jamiyatni jipslashtiruvchi, ijtimoiy tartiblarni saqlab qolish va mustahkamlash uchun har qanday vositalarni qo’llovchi hukmdordir. Uning bu fikrini Napoleon, Kromvel va boshqa ko’plab buyuk siyosatchilar yuksak darajada qadrlashgan. Yetakchining vomontaristik nazariyasini G. Karleyl (1795-1881) va R.U. Emersonlar (1803-1882) ishlab chiqqanlar. Ular fikriga ko’ra tarix qahramon, diniy shaxs ijodining mahsulidir. Yetakchi to’g’risidagi zamonaviy nazariyalarga G. Tard (1943-1904) ijodi sezilarli ta‘sir ko’rsatgan. U ijtimoiylashuv to’g’risidagi nazariya asoschilaridan biri bo’lib, hayotning asosiy qonunlaridan biri – yetakchi, yo’lboshchilarga

izdoshlarning taqlid qilishidir, degan g’oyani asoslashga harakat qilish. Yetakchi – muayyan vaziyat mahsulidir. Aynan vujudga kelgan muayyan vaziyatlar siyosiy yetakchilarni tanlab oladi va uning hulq-atvorini belgilaydi. Tarixda tasodifiy yetakchilar bo’lmaydi. Har bir yetakchi o’z davrining, tarixiy vaziyatining mahsulidir. Iskandar Zulqarnayn, Oliver Kromvel, Chingizxon, Amir Temur, Nopoleonlar o’z davrining yetakchilari edilar. Sho’ro tuzumining inqirozi B. Yeltsin, I. Karimov, N. Nazarboev, A. Akaev va boshqalar yetakchilarni ilgari surdi. Ular eski totalitar tuzumni yemirish va demokratik jamiyatni barpo etish sari xalqni yetakladilar. Siyosiy yetakchiga qo’yiladigan talablar mavjud davlatning inqiroz holatida yoki barqaror rivojlanishda ekanligiga ham bog’liqdir. Rahbarning qo’l ostidagilarga munosabatiga ko’ra, u avtoritar va demokratik yetakchilarga ajratiladi. Avtoritar yetakchilik tanho yo’naltirilgan ta‘sir etish xususiyatiga ega bo’lib, u sanktsiyalar, kuch ishlatishni nazarda tutadi. Demokratik yetakchilik rahbar tomonidan guruh yoki tashkilot barcha a‘zolarining fikrlari, manfaatlarini hisobga olishda, ularning boshqarishda ishtirok etishda ifodalanadi. Jamiyat hamma vaqt yaxshi rahbarga muhtoji bo’lgan. Adabiy tilda rahbar kadrlar jamiyatning guli va ko’rki sifatida ta‘riflanadi. Bunday rahbar o’zining shaxsiy sifatlari (axloqi, tashkilotchilik qobiliyati) bilan ko’pchilikdan ajralib turadi. Bunday rahbar o’zining lavozim martabasi Bilan emas, balki shaxsiy xislatlari bilan munosib o’rinda turadi. Siyosiy rahbar roliga da‘vogar kishi yangicha siyosiy va iqtisodiy fikrlash, yuksak siyosiy va yuqori malakali fuqaro sifatida yetuklik va barqaror nuqtai nazarda turish, yangiliklarga moyillik, odamlarga e‘tibor, adolatparvarlik va qonunlarga og’ishmay amal qilish tufayli ularni o’z ortidan ergashtirib, jamoatchilik madadi asosida demokratik usullarda ishlay bilish xislatlariga ega bo’lishi kerak.

Prezidentimiz I. Karimov “O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari” risolasida shunday deb yozgan: “toki har bir rahbar jamiyatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar uchun mas‘ul ekanini teran his etsin. U belgilangan vazifalarni amalga oshirish yo’lida odamlarni birlashtirish, ijodiy muhit yarata bilish qobiliyatiga ega bo’lishi lozim. Biz noqobil, loqayd manman rahbar kadrlardan tezroq qutilishimiz kerak. O’zini bilimdon va uddaburon qilib ko’rsatadigan, amalda esa hech narsani hal qilmaydigan, o’z manfaatlarini jamiyat manfaatlaridan ustun qo’yadigan, el-yurt ichida obro’ qozonolmagan shaxslarga rahbarlar orasida o’rin bo’lmasligi kerak”. (I. Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 1996 yil, 3-tom, 13-14betlar). Ijtimoiy muhit ta‘siri ostida shaxsning shakllanishi jarayonini tavsiflash uchun “ijtimoiylashuv” tushunchasi ishlatiladi –Bu “shaxsni tarbiyalash”, “shaxsni shakllantirish” tushunchalari bilan bog’liq bo’lib, biroq kengroq tushunchani beradi. Siyosiy ijtimoiylashuv individ tomonidan o’zining siyosatga qo’shiluvini ta‘minlovchi siyosiy bilimlarni, qadriyatlarni, me‘yorlarni, qoidalarni, hatti-harakat odobini o’zlashtirish jarayonidan iboratdir. Siyosiy rahbarlarni tanlash va ularni joy-joyiga qo’yish har bir mamlakat yoki jamiyatning siyosiy tuzumiga bog’liq bo’ladi. Agar mamlakatda mustabid siyosiy tuzum amal qilsa, unda siyosiy rahbarlikka ko’pincha tasodifiy, hatto butunlay noloyiq shaxslar kelib qolishi mumkin. Chunki bunday tuzumda siyosiy rahbarlik maxfiylik asosida tayinlanadi. Yuksak tashkilotchilik qobiliyatlariga ega bo’lgan shaxslar esa, boshqarish va rahbarlik ishlaridan chetda qoladilar. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov aytganidek, “rahbarlik lavozimiga ko’tarilgan kishilarning eng buyuk, eng muqaddas vazifasi – uni tarbiya qilgan, bilim bergan, yuksak martabaga olib chiqqan xalqiga sidqidildan xizmat qilish”dir (I. Karimov. Buyuk maqsad yo’lidan og’ishmaylik. 1-tom, 1996 yil, 216-bet).

Xullas hozirgi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan demokratiyalash jarayoni shaxs siyosiy faolligini oshishida muhim ahamiyatga ega bo’lmoqda. Har bir shaxsning demokratiyalash jarayonining faol ishtirokchisi sifatida harakat qilayotganligi uning siyosiy faolligi oshib borayotganligini amalda ko’rsatilmoqda.

Adabiyotlar ro’yxati: 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.T. 20 1 0 yil. 2. I. Karimov. Buyuk maqsad yo’lidan og’ishmayik. 1-kitob, T. 1996 yil. 3. I. Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-kitob, T. 1996 yil. 4. O’zbekiston XX1 asrga intilmoqda. T. 2000 yil. 5. Temur tuzuklari. T. 1991 yil. 6. Farobiy Abu Nasr. Fozil odamlar shahri. T. 1993 yil. 7. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. T. 1997 yil. 8. O. Husanov va boshqalar. Inson huquqlari (maxsus kurs) T.: 1997 yil. 9. Politologiya. O’quv qo’llanma, T. 2002 yil. 10. S. G’afurov, A. Xaydarov, N. To’laganova. Siyosatshunoslik asoslari. O’quv qo’llanma. T., 2006 yil. 11. X. Odilqoriev, D. Razzoqov. Siyosatshunoslik. Darslik T., 2009 yil.

O'xshashlar

Shaxsning ijtimoiy ustanovkalari

Siyosiy ong va siyosiy madaniyat

Siyosiy partiyalar va siyosiy mafkuralar

Siyosiy institutlarning globallashuvi

Shaxsning individual xususiyatlari va ularni diagnostika qilish