Миллий масала ва миллий муносабатлар социологияси - Sotsiologiya - Referatlar

Миллий масала ва миллий муносабатлар социологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

125.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Миллат ва миллатлараро муносабатларнинг социал жамиятда шаклланиши. 2. Социал жамиятда миллий масала ва миллий муносабатларнинг социал муаммолари. 3. Миллий масала ва миллий сиёсатнинг социал-сиёсий моҳияти ва аҳамияти.

www.arxiv.uz Ҳозирги замон миллати – бу ижтимоий жамияти тараққиёти маҳсулидир. Аммо «миллат», «миллийлик» тушунчалари ҳозир ги давр «миллат» тушунчаларидан илгари пайдо бўлиб, дастлаб уруғ, қабила, халқлар, асосида умумий маданият, тил, психологик ҳолатда юзага келганлар. Бу этник хусусиятлар тарихий бирликларнинг шунга ўхшаш умумийликдан, яъни кишилар, инсонлар умумийлигидан фарқ қилади. Улар асосан қабила бирлигини олайлик, булар яъни қабилалар икки ва бир қанча уруғларни бирлаштириб, улар тил, территория, ўз урф-одати, ҳарактери, ўз аҳлоқий бирликлари бўлган. Қабилалар ибтидоий жамоа тузуми давридан вужудга келган бўлиб, улар ишлаб чиқариш ва ижтимоий муносабатлар ривожланиши натижасида, қабилаларнинг йириклашуви ва бирлашуви жараёнида қабилалар иттифоқи пайдо бўла боради. Бу бирлашув асосида қон-қардошлик асосида пайдо бўлган уруғ, қабила, энди аста-секин қон-қардошликдан тобора узоқлашиб, ижтимоий жиҳатдан бирлашиш жараёни, яъни социал бирлик вужудга кел а бошлайди. Миллат вужудга келишида 2 хил ҳолатнинг , қон-қардошлик-биологик ва социал ижтимоий ҳолатларнинг намоён бўлишидир. Шу тариқа қулдорчилик ва феодализм тузилиши деб ном олган жамиятлар жараёнида энди аввалги қон-қардош, уруғ, қабила ўрнига аста- секин социал жиҳатдан бирлашадиган, бирлашган халқ, халқчилик, элат, элатчилик , қавм вужудга келади. Бу бирлик оддий қабилалар иттифоқи бўлмай, балки сифат жиҳатидан янги тарихий кишилар уюшмаси Иттифоқи пайдо бўлиб, бу кишиларнинг қон-қардошлиги асосида эмас, балки кишиларнинг территориал, ақтсодий алоқалари асосида социал бирлиги вужудга келади. Бунга мувофиқ тил бирлиги, умумий маданияти, этник бир-бирига социал боғлиқ тушунчалари ҳам уйғунлашиб кета боради. Халқчилик, элатчилик (бу маълум ҳолатда миллатгача бўлган тушунчалар) ҳозирга қадар

www.arxiv.uz мавжуддир. Бу ҳолатлар нафақат ривожланаётган мамлакатларда, балки ривожланган мамлакатларда ҳам мавжуддир. (Масалан, Буюк Британияда- валлийцлар, бретонцлар, нормандлар; Фран цияда галлар , корсиконцлар; Собик СССРда-Сибирда, Узоқ Шарқ да- звенклар, юкагирлар, ивинк лар ва бошқалардир. Йирик халқлар, элатлар, миллатлар бўлиб бирлашиши мумкин. Миллат-тарихий бирлик сифатида ўзида нима билан ҳарактерланади"? - у бир томондан, ички жиҳатдан бирлашишга интилиш; - иккинчи томондан, бошқа миллатлар ва халқлар билан ўзаро актив муносабатда ва алоқадорлигининг вужудга келишида намоён бўлади. У ёки бу ҳолат миллатларда ўзаро иқтисодий алоқа ва муносабатларнинг ривожланишида намоён бўла боради. Миллат- бу кишиларнинг ижтимоий ва этник тарихий бирлашмаси (кишилар умумийлиги)- бирлашуви бўлиб, улар ўзларининг якка тор ҳолатидан чиққан дастлаб, актив муносабатга, яъни биологик ҳолатдан этно- социал бирлашмага (умумийликка) асосланган тарихан шаклланган нафақат қон-қардош, балки социал бирликдир. Миллат тушунчаси энг аввало, кишиларнинг, халқларнинг тарихий бирлиги, умумийлигини вужудга келтирадиган тарихий бирлик б ў либ белгилар и : - иқтисодий, маданий манфаатдорлик, коммуникативлиги - ўзаро муаммо, мулоқот, алоқа ва фикр алмашинуви, бошқа қабила, миллат ва халқлар билан алоқада бўлиш қобилиятини ўзида мужассамлаштиришидан иборатдир. Умуман феодал ва ундан олдинги ижтимоий тузумлар даврида бундай бирлашиш сабаблари кўши м ча урушлар ва кескин ўзаро конф ликт, - қабила ва уруғлар ўртасидаги жанжаллардан иборат бўлган. Бу бирлашув 2 йўл билан: а) зўравонлик - боскинчилик билан б) ихтиёрийлик - келишувчанлик билан, Шу асосда ташкил топган миллий давлатлар ўртасидаги алоқалар тобора кенгайиб, иқтисодий муносабатлар характерига эга бўла боради. Бу давлат халқлари қанчалик тараққий этиб, цивилизациялашиб борса,

www.arxiv.uz шунчалик ҳўжалик ва маданий алоқалар кенг тус олиб алоҳида аҳамият кашф эта бор а ди. Ҳозирги даврда бундай миллий-этник бирлашма-уюшмаларнинг турли хил кўринишларга эга бўлган кўп қирралик формалари мавжуд бўлиб, у тобора торайиб бормасдан, балки кенгайиб ва бу тенденция кучайиб бормоқда. Бу жараён жаҳон инсонияти қўлга киритган буюк ютуқлар – цивилизация , фан, техника, маданиятлар ютуғи ҳисобланиб социал тараққиётнинг асоси ва энг муҳим натижасидир. Европадаги миллий давлатларнинг ташкил топиши классиклар таълимоти башорат қилган ҳолатта мувофиқ социал- иқтисодий ҳарактерга - асосга мувофиқ вужудга келганлар, социал- иқтисодий фак тор асосий роль ўйнаган. Бу ҳолат эса миллатнинг вужудга келишидаги этник ҳарактерга зид э мас. Шу билан миллатнинг шаклланишида иқтисодий фактор - белги бошқа миллий белгилар билан узвий боғлиқликда Миллатнинг вужудга келишига олиб келди. Улар, яъни: - территория, тил, мил лий онг ва миллий психология асрлар оша тарихий жараёнда иқтисодий бирлик - миллат бўлиб шаклланишда ҳал қилувчи роль ўйнади. Шу билан миллат шаклланишида синфий ва миллий жараёнлар ҳам катта роль ўйнайди. Яъни капитализм деб аталган жамият шароитида, ҳамма элементлар ва жамиятдаги синфлар, уларнинг қарама-қаршиликлари, манфаатдорлик сари интилишлари уларни бирлаштиришга олиб келган. Аммо миллат ўрта асрларда тараққий этган мамлакатларда, яъни капитализм шароитида синфдан ташқарида юз бермайди ёки ижтимоий-сиёсий бирлик бўлиб ҳам қолмайди, балки социал қарама-қаршилик уни емира бошлайди. Ана шу нуқтаи назардан миллий фактор масаласига сиёсий жиҳатдан пухта анализ қилиш асосида баҳолаш шарт, чунки меҳнаткаш синфларнинг ижтимоий ҳаётда активлиги оширилиши жараёнида тобора миллий ғурур ва сиёсий активлик оша боради ва бу жараёндаги нотўғри сиёсат миллатчиликни вужудга келишига ва бу эса кучли зиддиятларни, қарама-

www.arxiv.uz қаршиликни вужудга келтириши мумкин. Чунки бундай ҳ олатга йўл қўймаслик учун ҳар бир миллий бирликни вужудга келтирган халқлар, элатларнинг миллий ғурурига ифтихорига мувофиқ , иқтисодий, ижтимоий,сиёсий маънавий тенгликни оқилона юргизмоқ ва уларга миллий- манфаатдорликни қўшиб олиб бормоқ зарурдир. Миллатчиликнинг ижтимоий-сиёсий аспекти ҳам шундан иборатким, яъни – миллий устунликнинг психологик, ғоявийлик асосий бўлиб, унда Миллийлик ҳарактери, Миллийлик ғурури кучли бўлиб, бу ҳолат умумий прогрессдан доимо устун туради, у инсонпарварлик ғояси, озодлик ва ҳамма халқлар қардошлиги ғояларидан ҳам устун даражага эга бўлиб, бу ҳолат бузилса умумжаҳон прогрессив ғоялар кучсиз, эътиборсиз б ў либ қолади. Миллатчилик ана шу аспектлар билан узвий боғланган бўлиб, ушбу ғоявий, психологик фактор алоҳида халқнинг (яъни Миллатчиликка интилган) танлаган якка ғоявийлиги билан уйғунлашиб, ўз тақдирини ўзи ҳал этиш учун ҳар қандай кучдан ўз кучини устун қўяди, ҳатто бутун бир халқни - миллатни йўқ бўлса ҳам, бу "ғоядан" қайтмаслик ҳаракати - реакцион ҳаракат авж олади. Шунинг учун ҳар бир халқнинг - Миллатнинг тарихий традициясига, этник ҳолатига, интилишига, манфаатдорлик принципи ҳарактерига, умуман тарихий ҳақиқат факторларига диалектик ёндошмоқ керак, психологик, ғоявий , маданий тараққиёти моҳиятларини ҳурмат қилмоқ керак. Капитализм деб аталган тузум шароитида миллий бирлик "мил латлар бирлиги" ғоясини пропаганда қилишни авж олдириб, синфий принципда меҳнаткашлар ва эксплуататор синфлар ўртасидаги антогонистик муносабатларни юмшатиш мақсадида бошқа халқлар билан уларнинг меҳнаткаш халқига қарши социал зидликни авж олдиради. Лекин, бу соҳада катта миллатлар миллатчилиги билан аввалдан эзилган миллатлар миллатчилигини ажратишни давр тақозо этади. Катта миллат миллатчилиги - кўпинча шовинизм (ўзга миллатларни менсимаслик) бўлиб, бу миллатчиликнинг энг хавфлисидир. Шовинизм бу

www.arxiv.uz сиёсатда, экономикада, ижтимоий ҳаётда юз бериши (Рус шовинизм собиқ Совет даврида авж олди. Ўрта Осиё ва бошқа халқларни менсимаслик, «пахта иши» ва ҳ.к.) ўзга миллатларни менсимаслик тенденцияси катта хавфи - ҳатарга, миллатларга ишончсизлик, ғаразлик, душманликни вужудга келтиради. Шовинизм расизм билан кўпинча бирга қўшилиб кетади. Миллат чилик билан луттибозлик, қаллоблик қилиш, у билан шовинистик ҳаракатни авж олдириш қон тўкишга миллатлар ўртасида урушларни (Югославия, Сербия, Афғонистон, Армения - Озарбойжон, Молдова ва ҳ.к) вужудга келтиради. Миллатчиликнинг шовинистик кўриниши сиёсатда, экономика ва социал ҳаётда юз бериши СССРнинг ва социалистик система давлатларининг парчаланиб кетишига олиб келди. Бу ҳолат жаҳонда давом этмоқда, натижалари ниҳоятда хавфлидир. Чунки, катта миллатларнинг кичик миллатларни ҳурмат қилмаслик оқибатидир. Миллатчилик кўринишининг ҳар бир ҳолати у ўзга миллатлар ғурурини пасайтириш, беҳурматлик, маданияти, урф-одати, ахлоқи ва қобилиятини менсимаслигидир. Чунки, ҳар бир миллат ва халқнинг ўз ғурури, ҳарактерли хусусиятлари мавжуддир. Шу билан ҳар бир миллат маданиятида ўз ҳарактери ва хусусиятига асосан икки хил маданиятга: ҳукмрон-доиралар синфлар маданияти ва меҳнаткашлар маданияти мавжуддир. Меҳнаткашлар маданияти бошқа миллат меҳнаткашлар маданиятини доимо "бизлар"ники сифатида ифодаланиб келинган, ҳукмрон доиралар эксплуататор эса "улар" ники сифатида ҳозир ҳам ифодалаб келганлар. Бу эса доимо ажратувчиликни туғдириб келган: ( масалан, Рус маданияти, фани ва ҳ.к. устун деб келиш пропагандаси ва ҳ.к. ). Миллатчилик бу хавфли жараёндир. Унда миллий ҳарактер муҳим аҳамиятга эга бўлиб, алоҳида ажралиб туради. Миллий ҳарактер: Миллий характер - миллатнинг руҳий психологик ҳолатига, тарихий тараққиётига боғлиқ атрибут ҳисобланиб, у ҳар бир миллатнинг босиб ўтган тарихий йўли бўлиб, у ҳўжалик юритиш фаолиятида социал, маданият урф-

www.arxiv.uz одат тараққиётида, географик муҳитда ўз моҳиятини, ифодасини топган сифат кўрсаткичи бўлиб, миллат моҳияти ва мазмунини ташкил этади. Бу жараён ҳатто миллат рамкасида, уруғ, қабила ҳарактерини, кўпмиллийликда эса ягона миллат моҳиятини унинг ҳар бир аъзоси ўзида ифода этади. Бу ҳарактерлр эса миллатнинг умумий риводланиш шароити билан ўзгариб, такомиллашиб, ўзга миллатлар ҳарактерига секин мослашиб боради. У кўпгина маданиятда, иқтисодиётда, турмушда, аста-секин урф- одатда юз бериб боради. Миллий характернинг 2 томони: 1. Прогрессив – ижобий томони ва 2. Реакцион томони бўлиб, унда айрим ҳолатларда жанжал, низолар чиқаришга ҳаракат сезилади. Энгельс айтишича «англия миллий ҳарактери немислар, фран цузлар миллий ҳарактер и дан тамоман тубдан фарқ қилади», - дейди. (Асарлар, 1-том 602 бет, русча нашри). Ҳатто синфий жамиятда ҳам миллийликдаги ҳарактер маълум белгилар ҳам бутун бир миллатнинг ҳарактерини белгилаб бериши мумкин, аммо миллий лик учун курашаётган миллат учун бундай белгилар асосий ҳисобланмайди. Аммо ҳар бир ижтимоий куч ўз мақсадига мувофиқ келадиган бу миллий белгиларни алоҳида кўрсатишга уринади. Бунда реакцион кучлар бу белгиларни бутун жамиятга боғлашга, кучли конфликтлар чиқаришга ҳаракат қилади. Яъни миллий прогрессив традиция, хусусиятлардан ташқари – эскилик қолдиқлари, инст и нкт муносабатлар, шунга мувофиқ фавқулотда, яъни азалдан урф-одат бўлмаган ва кейинчалик миллий ҳарактерга, миллий психологияга ўрнаша борган элементлар каби ҳолатларни ҳисобга олмоқ, зарур. Кўпинча Миллатчиликка асосланган Миллий масаладаги "тео ретик" - "назариятчи"лар Миллатларнинг ана шу кўчирмачилик – йўқдан чиқарган элементларни рўкач қилиб, миллатчиликни вужудга келтирадилар. (М ; Корабахни аслида арманлар ери дейиши, Бухоро ва Самарқанд тожикларники дейиши каби тарихий жараёнга зид ҳарактерлардир).

www.arxiv.uz Бу ҳолатлар ҳаммаси Миллий ҳарактерда миллий психологияда - салбий реакцион Миллатчилик ҳаракатларидир, а прогрессив ҳаракатларида эса умумижтимоий прогресс учун ҳаракат қилиш сифатини ўзида намоён этади. Шунинг учун Миллий психологияда Миллий ҳарактерни Миллатнинг вужудга келиши ва тараққиётида бош мезон демасдан, ундаги йўл-йўлакай вужудга келган ҳам реакцион, ҳам прогрессив томонларни ҳисобга олмоқ ҳозирги даврнинг энг муҳим вазифасидир. Узоқ вақтдан бери Миллий муносабатлар , - собиқ СССРда, яхши ҳал этилган, 6у ҳақда ҳеч қандай проблемалар йўқ, ҳаммаси ҳал бўлинган, - деб келинди. Аммо бундай эмас экан. Жамиятимизнинг кейинги ривожи Миллий муносабатларда жуда кўп ечилмаган проблемалар мавжуд эканлигини ҳаёт кўрсатиб берди. Айниқса, иқтисодий, сиёсий ва социал жараёнлардаги раҳбарият томонидан йўл қўйилган қўпол ҳатолар, мамлакатимиздаги ҳамма миллатлардаги имкониятга мувофиқ ишчи кучларининг нотўғри жойлаштирилиши, маъмурий-бюрократик, зўравонлик, раҳбарлик - бошқарув сиёсати каби чалкашлик ҳатолар Миллий муносабатларнинг кескинлашувига таъсир зтмай қолмади. Бу дастлаб жамиятимизда Миллий масалага таъсир этди. Миллий масала моҳияти нима? Бу шундан иборатким, яъни бу масала тарихий масала бўлиб, кўп миллатли давлатлар тарихи ривожланиши асосида вужудга келган бўлиб, ушбу давлатдаги миллатларнинг – эзувчи ва эзилувчи миллатларнинг муносабатларига боғлиқ бўлиб, унда Миллий зулмни, Миллатлар тенгсизлигини, ирқий чеклашларини барбод этиб миллий мустақилликга, миллатлар ривожланишига ўтиш ва эркин тараққиёт этиш масаласидир. Айниқса, ҳозирги даврда миллий масала энг муҳим проблема бў либ, у ҳар бир у ёки бу ривожланган мамлакатда алоҳида аҳамият касб этмоқда. Агарда феодал муносабатлар у ёки бу халқни тор рамкада, ташқи дунёдан ажралган ҳолда сақлаган бўлиб, у ҳар бир халқда этник (миллий)

www.arxiv.uz ғурурни ўзида ҳамма нарсадан юқори тутган эгоизмни – манманликни, ўзини ҳаммадан юқори тутган бўлса, Капитализмда эса халқлар ўртасида турли муносабатларда алоқалар кенгаяди. Шу сабабли ривожланаётган мамлакатларда миллий масалада икки тенденция ҳарактерлидир: 1) Миллатларнинг бирлашуви (консолидация) бошланади; 2) Уларнинг мустақиллиги мустаҳкамлана боради, капиталнинг интернационаллашуви ва шу билан ижтимоий ҳаётнинг ҳам ҳамма соҳаси интернационаллашуви бошланади. Иккала бу тенденция ҳам оғир жараён бўлиб, бир-бирига боғлиқликда, ўзаро муносабатда доимо қарама - қаршиликда бўлиб, бу диалектик ҳолат доимо конфликтда - ихтилоф, жанжал, тўқнашувга олиб келади, у миллий ва ирқий асосларда юз беради. Капитализм ва социализм деб номланган жамиятларда ҳозирга қадар ўз тарихи тараққиёти жараёнида Миллий масалани ҳал этган эмас. Масалан, Миллий ва ирқий асосларда, диний - догматик қарашларда юз бериб турган жанжаллар Яқин Шарқда, Шимолий Ирландияда (Буюк Британияда, Жанубий Африка Республикасида (ЮАР), Индияда, Шри-Ланка, АКШда "рангли"лар (индуслар), Франция ва Германияда ва ҳ.к.» , ҳудди шундай Миллий масала ҳал бўлган эмас. Аммо тарихий тажриба шуни кўрсатадики, масала у ёки бу мамлакатда, қандай тузум бўлишидан қатъий назар ҳатто буржуа жамиятида ҳам демократик йўл - услуб билан ҳал қилиш мумкин. Бу ниҳоятда оғирдир. Чунки Швейцарияда миллий масала демократик йўл билан шундай ҳал қилинди. Миллий муносабатлар бу халқлар ўртасида ўзаро ишонч ва дўстлик асосида миллат ва элатларнинг ўзаро ҳурмат, тенглик бирлигида иқтисодий, сиёий, ижтимоий алоқалари йигиндисидир. Унинг социологик томони эса жамият аъзолари бўлган халқ оммасининг турмуш тарзи ҳаётий кўникмалари, моддий ноз-неъматларга бўлган эҳтиёжларини тобора қондириб яшаш жараёнининг маданийлашган ҳолатини вужудга келтиришдан иборатдир.

www.arxiv.uz Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, миллий масала инсоният тарихида энг кескин мураккаб сиёсий масалалардан биридир. Дунёда 200 дан ортиқ давлат бўлиб, бу давлатларда икки мингдан ортиқ миллат ва элатлар яшайди. Маълумки худудий, иқтисодий алоқалари, тили, маданияти ва ҳарактери хусусиятларининг умумийлигининг тарихий шаклидир. Ишлаб чиқариш усулининг ривожланиши ва такомиллашуви, хусусий мулкнинг, синфлар ва давлатнинг вужудга келиши билан кишилар ўртасидаги қон-қариндошлик алоқалари ўз аҳамиятини тобора кўпроқ йўқота борди. Эндиликда кишилар қон-қариндошлик белгисига қараб эмас, балки территория жиҳатидан бирлаша бошладилар. Қабилалар ва қабила иттифоқлари ўрнида элатлар вужудга келди. Уларнинг бошқа белгилари ўзлигини англашнинг, тилнинг муштараклиги, юзага келаётган ҳўжалик, сиёсий ва маданий ҳаётнинг бирлигидир. Ана шу белгилар замирида ётган социал ва миллий алоқаларнинг ривожланиш даражаси элатнинг миллатдан фарқ қилувчи асосий жиҳати бўлиб қолади. Бундан ташқари, фарқ шундан ҳам иборатки, сон жиҳатидан элат кичикроқдир, ҳўжаликни, давлатчиликни, маданиятни ривожлантиришда унинг объектив имкониятлари кўпинча анча- мунча чеклангандир. Жамиятнинг миллий структураси, шунингдек, этник группаларни ҳам ўз ичига олади. Улар таркиби жиҳатидан кўп сонли эмас - бир неча мингни, баъзан ҳатто бир неча юз кишини ташкил этадики, уларни этник белгилар, тил, келиб чиқиш ва тарих, маданият, турмушнинг муштараклигини, бир вақтлар мавжуд бўлган уруғ-қабила группаларининг сақланиб қолган анъаналари ва урф-одатларини англаш бирлаштиради. У ёки бу кўп миллатли давлатларда муайян мамлакат ёки муайян регион учун қандайдир туб ерли бўлмаган миллатлар ва элатларнинг нисбатан кичик бир қисми яшайди. Бу - миллий группалардир. Улар иқтисодий ва социал-сиёсий жиҳатлардан одатда ўзлари ажралиб қолган халқлар билан амалда ҳеч қандай умумийликка эга эмаслар. Уларнинг муштарак жиҳати - ўтмишда юзага келган ва кейинчалик мерос қилиб

www.arxiv.uz олинган этник белгилардир, собиқ СССР да, масалан, 30 дан зиёд группалар: чехлар, корейслар, турклар ва бошқалар яшаган. У ёки бу миллатларнинг аҳён-аҳёнда - элатларнинг структуравий элементи сифатида этнографик группалари ҳам учраб туради. Лекин улар фарқ қилувчи хусусиятларга эга бўлиб, бу хусусиятлар асосан турмушда, анъаналар ва урф-одатларда, кишиларнинг мулоқатларида сақланиб қолади. Этнографик группалар кўпинча азалдан ўзларига қарашли территорияни ишғол қилган бўладилар, тилда диалект тафовутларига, кийим-кечак, уй-жойда ўз хусусиятларига, анъанавий фарқларига эгадирлар. СССР тарихида рус миллати таркибида поморлар, камчаданлар, казаклар, украинлар составида гудуллар ва лемкилар, грузинлар составида - сванлар, хавсурлар, мингреллар ва ҳоказолар ана шундайлардандир. Миллат социал-этник бирликнинг энг мураккаб формалари жумласига киради. Унинг моддий, социал ва маънавий атрибутларида, унинг ўзига хослигида муайян миллат бир қанча авлодлари тарихий практикасининг натижаси, бундан илгарига бутун ижтимоий эволюция тарихи йўли, яъни у бошқа халқлар билан ўзаро алоқада босиб ўтган тарихий йўли жамлангандир. Улар қўйидагилардан иборатдир: 1. Миллат мураккаб социал организмдир, бу - объектив ва субъектив факторларнинг, социал-иқтисодий ва этник белтиларнинг бирлигидир, (этник белгилар географик муҳитни таъсири билан келиб чиқишни, узоқ вақт биргаликда яшашнинг бирлиги билан боғлиқдир). 2. Миллат қонуний тарзда юзага келади ; чунки миллат ижтимоий тараққиётдаги буржуа даврининг мураккаб маҳсули ва муқаррар формасидир. Социал-иқтисодий тузум алмашиниши билан миллат ўз моҳиятини ўзгартиради. 3. Иқтисодий факторлар миллатнинг шаклланиши ва ривожланишида ҳал қилувчи роль ўйнайди. Капитализм феодализмга нисбатан аҳоли жипслашувининг янги босқичига зарурат туғдиради. Миллат эса ана шу жипслашувнинг формаларидан бири бўлиб қолади. Шу муносабат билан

www.arxiv.uz таъкидламоқ лозимки, дастлабки миллатлар феодализм емирилаётган шароитдагина, капитализм юзага кела бошлаши ва қарор топиши билан ташкил топа бошлайди. 4. Жамиятнинг сиёсий ташкилоти миллатни шаклланиши ва ривожланишининг муҳим омилларидан бири бўлиб майдонга чиқади. 5. Кишилар бирлиги сифатида синфлар билан чамбарчас боғлан гандир: миллий жиҳат - бу синфий муносабатларнинг намоён бўлиш ва ривожланиш формасидир. 6. Ягона экономика, территория ва тил билан боғланган кишиларнинг узоқ вақт бирга яшаши негизида маънавий ҳаёт бирлиги ҳам вужудга келади. Миллий психологияга эмас, балки психологиянинг миллий хусусиятларига эгадир. Иқтисодий алоқалар, территория, тилнинг муштараклиги, шунингдек, маданият ва психологиянинг ўзига хос белгилари миллий муштаракликни англашни - миллий ўзлигини англашни вужудга келтиради. У миллатнинг яшаш ва ривожланишникг энг муҳим шарти бўлиб қоладики, миллат энди фақат объектив алоқалар билангина эмас, балки кенг маънодаги этник муштаракликни, миллий тилга, территория, маданиятга мансубликни, бошқа миллатларга муайян муносабатни, миллий ғурур туйғусини англашни ўз ичига олган ўзлигини англашга асосланган алоқалар билан ҳам бирлашади. Миллатнинг активлигини кўп жиҳатдан миллий ўзлигни англашнинг ҳарактери ва даражаси тақозо этади. Шуни алоҳида қайд қилиш зарурки миллат ҳақидаги концепция ижтимоий ҳаётининг энг муҳим элементи бўлмиш миллий муносабатларни тушуниш калити бўлиб хизмат қилади. Миллий муносабатлар эса социология фанининг объекти сифатида намоён бўлади. Биринчи, миллат ички алокаси - миллий бирликнинг ўзи доирасида аҳоли группаларининг (территориал, этник , синфий) муносабатлари; иккинчи-миллатлараро алоқалар - кўп миллатли давлат до и расида ёки турли мамлакатлар миллатлари ўртасида миллатлар, элатлар ва этник группаларнинг муносабатлари; учинчи- турли миллатлар намоёндаларининг шахслараро муносабатларида намоён бўлади.

www.arxiv.uz Миллий муносабатлар миллат қарор топа борган сари юзага келади ва тараққий эта боради. Миллатлар ривожи даражаси қ анчалик юқори бўлса, миллий муносабатлари шунчалик кўп қиррали ва мазмунлироқ бўлади. Ўз навбатида эса миллий муносабатларнинг ривожи миллат тараққиётини англатади. Бундан шундай хулоса чиқадики, миллий муносабатлар ижтимоий - сиёсий ҳодиса ҳисобланади ва соф ҳолда мавжуд бўлмайди, яъни у иқтисодий, сиёсий ва маънавий муносабатларининг томонларидан бири сифатида намоён бўлади. Аммо бу билан бирга, миллий муноса батларнинг ижтимоий - сиёсий жиҳатлари ҳал қилувчи жиҳатлари ҳисобланади. Агар биз ўз давлатимизда соҳага оид ҳал қилинмаган масалаларни бутун, тўлиқ ҳал қилмасак, иқтисодиётимизнинг ўзи ҳам, янги сайлов системаси ҳам юртимизни демократик, ҳуқуқий жамиятга айлантирмайди. Шунинг учун биз миллий ва миллатлараро муносабатлардаги асосий муаммолар тўғрисида тасаввур ҳосил қилиш учун, олдиндан муаммоннинг айрим умумий негизларини билиб олишимиз керак. Аввало кўп миллатли давлатда бу муаммолар қандай пайдо бўлганлигини аниқлаб олишимиз зарур. Масалан, собиқ Иттифоқни олайлик, собиқ иттифоқда қабул қилинган Конституцияларда шундай дейилганки, СССРда яшовчи ҳамма фуқаролар миллий ва ирқий мансублигидан қатъий назар тенгдир. Лекин, республикнларнинг ва бошқа миллий тузилмаларнинг ҳуқуқлари чеклаб қўйилган. Мисол учун 1989 йилдаги Бутун иттифоқ аҳоли рўйҳати маълумотларига кўра собиқ ССРда 128 миллат вакиллари яшаган, уларнинг атиги 53 таси миллий давлат ва миллий ҳудудий тузилмаларга эга бўлган, 60 дан ортиқ миллат лар, элатлар, уйғун бўлиб яшовчи миллий гуруҳлар ўз давлатчилигига эга эмас эдилар. Ўзларининг анъанавий яшаш жойларидан бошқа республикаларга мажбуран кўчириб юборилган айрим халқларга нисбатан адолатсизлик ва қонунсизлик ҳолатларига й ў л қўйилганлиги тўғрисида ҳам айтмасдан бўлмайди. Калмоқлар, балқарлар, чеченлар,

www.arxiv.uz ингушлар, қрим татарлари, месхети турклар, кемислар, кореистлар, греклар, курдлар ва бошқалар ана шундай қисмат бошига тушган эди. Федерация доирасида собиқ СССРнинг кейинги тараққиёти 20-30 йилларда мустаҳкамланган қоидаларни амалда ўзгартирмади. Масалан, 197 йилги СССР Конститутциясида ҳам фақат миллатлар ва элатлар тўғрисида айтиб ўтилдию, лекин миллий гуруҳларнинг манфаатлари бутунлай ҳисобга олинмади. Ваҳоланки, улар 55 миллион кишини ташкил қилар эди. Бундан ташқари республикаларнинг иқтисодий мустақиллиги менсимай қўйилди, айримларида қишлоқ ҳўжалик эркинликларининг якка ҳукмронлиги вужудга келди. Бинобарин, марказ томонидан менсимасдан Ўзбекистоннинг 80 фоиз хом-ашё бойликларини четга чиқариши ва 50 фоизгача халқ истеъмоли молларини олиб қолиши керак эди. 30-40 йилларда энг яхши миллий кадрлар, айниқса миллат раҳбарларига халқ зиёлилари, ҳатто мамлакат турли регионларидаги бутун- бутун элатлар асоссиз равишда оммавий репрессия қилинишига йўл қўйилган эди. Ана шу жиноятларнинг асоратлари ҳанузгача мил лий муносабатларда иллатли, бир тарзда намоён бўлмоқда. Ҳатто Улуғ Ватан уруши йилларида ҳам бутун-бутун халқларга қарши репрессиялар ўтказилиб турилди. Уларнинг баъзи-баъзиларида асоссиз равишда миллий давлатчилик тугатилди. Улар мажбурий тарзда ўз ҳудудларидан бадарға қилиндилар. Уларга нисбатан асос сиз равишда чекланишлар жорий этилиб, уларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари камайтирилди. Очиқдан-очиқ миллатчилик руҳида бўлган "космополтизмга" қарши кураш ва "врачлар иши» бўйича 40-йиллар охири ва 50 йиллар бошидаги шов-шувга сабаб бўлган компа н ияни эслаб кўрайлик. Адабиёт ва санъатнинг анча-мунча машҳур арбоблари фақат миллий ғурурнинг табиий туйғуларини ифодалаганликлари учунгина асоссиз равишда миллатчиликда айбланишлари ҳам ўша даврда, шунингдек, ундан кейинроқ содир бўлган эди. 70 йилларда - 80 йилларнинг ва ҳозирги вақтда ўзини кўрсатган мамлакат экономикасидаги кризис олди вазияти, социал ва маънавий-

www.arxiv.uz ахлоқий соҳалардаги бузилишлар, бюрократизм, формализм ва сафсатабозликнинг кенг ёйилиши мазкур муносабатлар соҳасидаги салбий ҳолатлар 1986 йилдан бошланди ва бу воқеалар Олмаота, Ёқутистонда, Болтиқбўйи республикаларида, Фарғона, Ўш, Арманистон ва Озарбайжондаги маълум воқеаларга олиб келди. Шуни ҳам таъкидлаш зарурки, миллий муносабат соҳасидаги муаммолар нафақат собиқ иттифоқдош республикаларда, балки дунёдаги кўп мамлакатлар (Югославия, Канада, Ҳиндистон, Афғонистон)да ҳам мавжуд. Шунинг учун ҳам миллий муносабатлар соҳасида сиёсатнинг асосий вазифаларидан бири у ҳам бўлса бу соҳадаги мавжуд бўлган зиддиятларни ҳал қилишдан иборатдир. Ўз миллий давлат тизимларидан ташқари яшайдиган халқларнинг маънавий эҳтиёжлари қондирилмай келинди. Ана шу халқлар тилларида ўқитиладиган мактаблар сони камайиб борди, бошқа республикаларда мавжуд бўлган ўз миллий маданияти ютуқлари билан танишиш имкониятлари чекланиб қўйилди. Масалан, собиқ совет даврида Ўзбекистонда яшайдиган тожик, қозоқ, қирғиз аҳолисининг баъзи қисми Тожикистон, Козоғистон, Қирғизистон радиосини эшитмас ва те - леэшиттиришларини кўра олмасди, республикадан ташқарида яшовчи ўзбеклар эса - Ўзбекистон радиоэшиттиришлари ва телекўрсатувларидан маҳрум эди. Демак, ўз давлат тузилмалари ташқарисида ишлаб, яшаб турган шундай тузилмалари бўлмаган миллатлар, айниқса, маориф, алоқа, халқ ижодкорлари соҳасидаги миллий маданий эҳтиёжларининг рўёбга чиқишидан, шунингдек, миллий маданият масканлари яратилишидан, оммавий ахборот воситаларидан фойдаланишдан маҳрум эдилар. Миллий муносабатларини, миллий маданиятларини, ривожлантиришдаги салбий жараёнлар Болтиқбўйи республикаларида, Тоғли Қорабоғда ҳам кўринди. Масалан, Тоғли Қорабоғ воқеаларига олиб келган сабаблар орасида маънавий эҳтиёжларни қондирмаслик, жумладан, арман

www.arxiv.uz мактабларида арман халқи тарихи ўқитилишининг бекор қилиниши, Арманистон билан маданий алоқаларининг йўқлиги, арман тилида адабиётлар ва дарсликларнинг етишмаслиги билан боғлиқ сабаблар ҳам салбий рол ўйнади. Миллий муносабатлар соҳасида, миллий маданиятларни ривожлантиришда йўл қўйилган ҳатолар, миллий тилларга анча оғир сезиларли таьсир қилди. Агар Октябр тўнтаришидан кейинги йилларда миллий тиллар озгина бўлсада ривожланиб, уларнинг социал функциялари кенгайган бўлса, шахсга сиғиниш ва турғунлик даврида яқин истиқболда кишиларнинг қўшилиб кетишни ижод қилган нотўғри назарий йўл-йўриқлар сабабли миллий тилларни қўллаш кескин торайди, уларнинг баьзилари ўқув жараёни тилини, она тилини билмай қолди, амалда барча миллий тилларда китоблар нашр этиш камайиб кетди. Булларнинг ҳаммаси шунга олиб келдики, 1991 йилнинг охирида собиқ иттифоқда 154 марта миллий заминда конфликтлар келиб чиқди. Бунинг 20 маротабасида қурол ишлатилиб, 10 минг киши ҳалок бўлди ва ярадор қилинди. (Қаранг "Извести" газетаси, 1992 йил 15 февраль сони). Ҳозирги кунга қадар кўп миллатли ҳамдўстликлар, давлатлар, халқлар бирлашувининг давлат ҳуқуқий шакллари қўйидагилардан иборатдир: федерация, конфедерация, унитар, мухторият, бирлашма /асоциация/, мустақил давлатлар ҳамдўстлиги (МДХ) ва ҳ.к. Кишилар бирлашувининг давлат-ҳуқуқий шаклларидан энг кенг тарқалгани федерациядир: федерация асосида бир неча давлат тизилмалари бирлашадилар ва ягона иттифоқ давлатини барпо қиладилар. Федерациянинг асосий ҳарактерли белгилари қўйидагилардан иборатдир: ҳудудий умумийлик, унга кирувчи давлат тузилмаларининг ягона ҳудудий бирлигининг ташкил топганлиги, бу тузилмаларнинг ҳар бирида ўз конституциясининг мавжудлига, федерация ва унинг субьектлари ўртасидаги ваколатларнинг чекланиши, кўпчилик федерацияларда ягона иттифоқ фуқаролиги билан бир қаторда унинг таркибий қисмлари фуқаролигининг

www.arxiv.uz мавжуд бўлиши, умум иттифоқ қонунлари билан биргаликда алоҳида субьектлар қонунларининг мавжуд булишидир. Давлат қурилишининг бу кўринишидан кўп миллатли жамият ша рт - ша роитидагина эмас, балки миллий омил асосий ҳол ҳисобланган мамлакатларда ҳам фойдаланилади. Давлат қурилишининг бундай турига: АҚШ, Канада, Мексика, Бразилия, Аргентина, Германия, Австрия, Ҳиндистон, Покистон ва бошқа мамлакатлар мисол б ў ла олади. Собиқ Иттифоқда ҳам Октябрь тўнтаришидан кейин миллий масалани сиёсий жиҳатдан тўғри ҳал қилиш масаласи турган эди. Айтиш мумкинки, бу соҳа ажойиб йўналиш олган эди. Масалан, Собиқ совет ҳокимияти эълон қилган миллатларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқига асосан Финляндия, Литва, Латвия, Эстония каби чор Россиянинг собиқ миллий ўлкалари ўз халқларининг ҳоҳиш иродаларига кўра ўз миллий - давлат мустақилликларини Совет ҳокимлиги қўлидан қабул қилиб олдилар ва мустақил буржуа жумҳуриятлари сифатида капиталистик тараққиёт йўлини танлаб, ривожлана бошладилар. Лекин СССР ташкил (декабрь, 1922) топгандан сўнг совет федерацияси ақидалари умуман ишламай қолди. Федератив давлат миллий сиёсатни унитар давлат сиёсати тарзида шу қадар таниб бўлмас даражада ўзгариб кетдики, 1991 йилга келиб, собиқ иттифоқ давлати чок-чокидан ситилиб, барбод бўлди. Сунъий тарзда сиқиштириб қурилган қизил империя тизими, «халққа энг яқин, маъқул ва мақбул" тизими 70 йилдан ортиқ умр кўриб, ўзини оқлай олмади. У халқ ҳуқуқ эркинлигини поймол қилувчи, халқ манфаатига зид турувчи чиркин тузум сифатида барҳам топди. Эндиликда мафкуравий тамға жароҳати битиб бормоқд. Қарамликдаги мустақил республикалар, эркин ривожланаётган мустақил- суверен давлатлар шаклида тараққий этмоқда. Аваллари кучли марказ бўлса, кучли республика бўлади, деган андоза билан иш кўришга одатлантириб қўйишган эди. 1916-1917 йилларда Туркистон генерал губернатори бўлган А. М. Куропаткин 1916 йил 24 августда Тошкент шаҳар жамоатчилиги олдида сўзлаган нутқида бундай

www.arxiv.uz деган эди: «Россияда яшовчи кўпдан-кўп элатларнинг барчаси бир отанинг - давлатпаноҳ император Ҳазратларининг болаларидир. Бу барча элатлар она - буюк Россиянинг фарзандларидир. Аммо бу кўп сонли оилада руслар бошқаларга нисбатан катта оға бўлишлари лозим" - деган шовинистик ғояни илгари суриб, бошқа халқлар эса бевосита қарам бўлиб қолишига ишора қилади. Ана шу Куропаткин Ўрта Осиёда бошланган 1916 йилги халқларнинг миллий озодлик ҳаракатини қонга ботирган қонхўр эди. Конфедерация - мустақиллигини сақлаган ҳолда фақат ўзининг айрим ҳаракатларини мувофиқлаштириш учун бирлашган давлатлар иттифоқи сифатида намоён бўлади. Унда одатда ягона ҳудуд ва ягона фуқаролик бўлмайди. Давлатларнинг ҳар бири мустақил органлари системасига ва қонунларига эга бўлади, иттифоқ давлатлари учун умумий бўлган масалалар бўйича қарорлар конфедерацияга кирувчи ҳамма давлатларнинг ҳудудида албатта кучда бўлиши шарт бўлмайди, ҳатто ўша қарор ва санкцияларни, қонуний ҳужжатларни ўз ҳудудида бекор қилиш ҳуқуқига эга бўладилар. Федерациянинг конференциядан фарқи бўлиб, бу давлат бирлашмалари мустаҳкамланишининг ҳуқуқий шаклларида намоён бўлади. Федерацияда конституция, конфедерацияда эса шартнома амалда бўлиб қонун кучига эгадир. Федерация давлат ҳокимиятининг бошқарув йўлларини демократик асосда қуриш усуллари, услубларидан иборат бўлади. Аммо, у одатда миллий, социал масалани ҳал қилиш воситаси бўла олмайди. Чунончи, миллий белгига кўра тузилган Югославия каби давлатда барқарорлик барҳам топди. Фуқаролар уруши ва вайронгарчиликлар келиб чиқди. Жаҳон мутахассисларининг к ў рсатишича, миллий маданий мухториятни, миллий масалани ва унинг социал томонларини ҳал қилишнинг энг яхши йўли деб ҳисоблаш мумкин. (Қаранг «Политология асослари», Т., 1992, 120 бет). Ҳозирги тарихий тараққиёт босқичида халқлар бирлашувининг давлат – ҳуқуқий шаклларидан яна бири бу мустақил давлатлар ҳамдўстлигидир.

www.arxiv.uz Аммо унинг хозирги кунда натижалари кўзга ташланган эмас, бу МДХ, давлатлар иттифоқи 1991 йилнинг декабрида Олмаотада ташкил топиб шаклланган бўлса, у аввалги Иттифоқни, яъни номи Федерация, асли Ҳокимият зўравонлиги бўлган Иттифоқни эмас, балки, бутунлай янги мазмундаги Иқтисодий, сиёсий мустақил жумҳуриятларнинг миллий-сиёсий уюшмасини уларнинг ҳамкорлигига асосланган, жамиятда социал муаммоларни ҳал этишда ҳамкорлик қилиш принципига асосланган давлатлар бирлигидир. Шундай қилиб, миллий масала ва миллий муносабатлар социологияси ижтимоий жамиятда ва унинг социал, сиёсий структурасида, давлат ва ҳокимият фаолиятларида, жамиятда мафкуравий жараёнларнинг шаклланишида муҳим аҳамиятга ва ҳал қилувчи ўринга эга бўлган масаладир.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Т., 1999. 2. И.А.Каримов, "Маънавий юксалиш йўлида" Т, 1998. 3. И.А.Каримов, "Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт - пировард мақсадимиз», Т., 2000 . 4. И.А.Каримов. "Ўзбекистон буюк келажак сари", Т.,1998. 5. К.Бекмуродов, ''Социология асослари», Т., 1994 "Фан". 6. Коллектив автор, «Умумий социология». Т.,1991 . 7. Ионин Л.Г. "Социология культуры", М., 1996. 8. Социологиядан маъруза матнлари. С., 2000. 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Социал муносабатлар социологияси

Миллий сиёсат

Узбекистонда миллий кадриятларни тикланиши ва миллий менталитетнинг ривожланиши хусусиятлари

Миллий динлар 2

Миллий менталитетнинг аклий ва рухий интелектуал хусусиятлари