Ижтимоий институтлар, ташкилотлар ва тизимлар социологияси - Sotsiologiya - Referatlar

Ижтимоий институтлар, ташкилотлар ва тизимлар социологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

116 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Социологияда социал институтлар. Социал институтлар амал қилишининг объектив ва субъектив асослари 2. Социал ташкилотлар, уларнинг таркиби ва асосий элементлари 3. Социал тизимлар ва уларнинг асосий хусусиятлари

www.arxiv.uz Социал институт (лотинча– institutum , русча луғавий маъноси- установления, ўзбекча маъноларда, биринчидан, низом, қоидалар ¸ки уларнинг тўпламини, иккинчидан, маҳкама, муассасаларни билдиради). Социал институтлар ¸ки институционал социология махсус назарий йўналишдир. Социологияга социал институт тушунчаси ҳуқуқшунос фанларидан кириб келган. Юриспруденцияда социал институтлар дейилганда, ижтимоий-ҳуқуқий муносабатларни идора қиладиган ҳуқуқуий нормалар (меросхўрлик, мулкка эгалик, оила ва никоҳ институтлари) тушунилади. Институтцонал социология – ижтимоий ҳа¸тни ташкил этишнинг ва идора этишнинг (бошқаришнинг, регуляция қилишнинг) барқарор шаклларини ўргатувчи соҳадир. Социал институтларни конкрет ташкилот ва гуруҳлардан фарқлаш лозим. Юзаки кўринишда, социал институт муайян вазифани бажарувчи одамлар, муассасалар, идоралар мажмуи сифатида гавдаланади. Мазмунига кўра эса социал институт ва шахсларнинг конкрет вазиятларда амал қиладиган мақсадга мувофиқ, расмий ва норасмий, барқарор, стандартлашган тамойил, нормалар, ўрнашмаларини билдиради. Социал институт, қисқача таърифда, одамлар социал ташкиллашган ва регуляция қилинадиган фаолиятларни англатади. Социал институтлар хатти- ҳаракатининг нисбатан барқарор шакл намуналарини, авлоддан-авлодга ўтувчи анъаналар, одатларнинг қайта такрор ҳосил қилинишини ҳам таъминлайди. Социал структурага кирувчи ҳар бир социал институт муайян ижтимоий аҳамият вазифаларни адо этиш учун ташкил топади, ҳар бир социал институт фаолият мақсади, унга эришишни таъминловчи конкрет функциялар, ушбу институтга хос бўлган социал позиция ва роллар, шунингдек, мақсадга мувофиқ, керакли хатти-ҳаракатни рағбатлантирувчи ва девиант (оғма) хатти-ҳаракатларга қарши қаратилган тазйиқлар (санкциялар) тизими билан тавсифланади.

www.arxiv.uz Жамиятнинг иқтисодий, си¸сий, маънавий, ҳуқуқий ва халқаро соҳаларига хос бўлган социал институтларни ажратиб кўрсатиш мумкин. Си¸сий институтлар муайян ҳокимият мажудлигини, иқтисодий институтлар эса моддий неъматларнинг ишлаб чиқарилишини, тақсимланишини таъминлайди. Жамиятнинг муҳим институтларидан бири оила ҳисобланади. Унинг фаолияти (ота-оналар, ота-оналар ва болалар ўртасидаги тарбия усуллари) ҳуқуқий ва ижтимоий нормалар билан белгиланади. Бундан ташқари жамиятда бир қатор ижтимоий- маданий институтлар (маориф, соғлиқни сақлаш тизимлари, маданий-тарбиявий муассасалар, фан ва дин институтлари) амал қилади. Демак, социал институтларнинг энг муҳим қуйидаги турлари мавжуд: 1. Оила – жамиятнинг муҳим институтларидан бири. 2. Ижтимоий-маданий институтлар. Социал институтлар социал муҳит билан ўзаро таъсирда бўлади. Бу ўзаро таъсир нормал тарзда, шунингдек норманинг бузилиши шароитида ҳам бўлиши мумкин. Ҳар қандай реал жамиятда норматив тартиботга бўйсунмайдиган аномик ҳодисалар бўлиши табиийдир. Амал қилиш доираси ва вазифаларига қараб социал институтларнинг қуйидаги кўринишларини ажратиб кўрсатиш мумкин: 1. Реляцион ¸зма маълумотларга институтлар. Бу институтлар жинс ва ¸шдан тортиб то касб-машғулот тури ва қобилияти мезонларига асосан жамиятнинг ролга оид таркибини аниқлаб беради. 2. Регулятив (идора этиш) социал институтлари. Бу институтлар шахсий мақсадларнинг жамиятда амал қилиб турган нормаларига дахлсиз ҳолда амалга ошиш чегараларини ва бу чегарадан чиқиб кетилганда қўлланиладиган санкцияларни (бунда социал назоратнинг ҳамма механизмлари ҳам кириб кетади) белгилаб беради. 3. Интегратив (уйғунлаштирувчи) социал институтлар. Бу институтлар бир бутун тузумга жамият манфаатларини қондиришга маъсул бўлган социал ролларни ифодалайди.

www.arxiv.uz 4. Анъанавий социал институтлар. Бу социал институтлар одат, маросимлар ва қариндош-уруғчилик томонидан қатъий белгиланган нормалар билан боғлиқдир. 5. Маданий социал институтлар. Дин, санъат, адаби¸т билан боғлиқ муассасалар. Институционал социологияда социал институтларнинг бажарадиган асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: а) жамият аъзоларини такрор ишлаб чиқариш, қайтадан тиклаш; б) социализация (индивидга ижтимоий аҳамиятли бўлган қадрият ва нормаларни етказишнинг турли хил шакллари); в) ишлаб чиқариш ва тақсимот; г) тартибга риоя қилиш ва ахлоқни сақлаб туриш. Жамият тараққи¸тининг ҳар бир босқичи унга мос бўлган муайян социал институтлар амал қилинишини тақозо этади. Ҳозирги замон цивилизацияси томон қадам ташла¸тган мустақил мамлакатимизда янги мақомга монанд бўлган социал институтлар шаклланиш жара¸ни рўй бермоқда. Булар иқтисодий соҳада - бозор иқтисоди¸ти амал қилишига хизмат қиладиган социал институтлар; си¸сий соҳада - демократик ҳокимият турли бўғинлари фаолиятини таъминловчи социал институтлар ҳамда жамият барча жабҳаларида янги жамият тарзига ҳозирловчи турли хил социал институтлардир. Президент Ислом Каримов изчил тадбиқ қила¸тган концепцияга мувофиқ янги социал институтлар анъанавий социал институтларга мутлақо қарама-қарши қўйилмасдан, балки жамиятимизнинг ўтмиши, ҳозирги куни ва келажаги ворислигини таъминлашга хизмат қиладиган, жамиятдан бегоналашмаган, мамлакатимиз минтақасига мос келадиган социал институтлар фаолиятига йўл очиб берилмоқда.

www.arxiv.uz 2. Социал ташкилотлар, уларнинг таркиби ва асосий элементлари Социал институтлар сингари социал тизим амал қилишини таъминлайдиган ижтимоий структуранинг асосий «ҳужайра»ларидан бири социал ташкилотлардир. Социал институтлардан фарқли равишда, социал ташкилотлар одамларнинг иш жара¸нида муайян вазифаларни бажаришдаги ихти¸рий ¸ки мажбурий уюшмаси тушунилади. «Ташкилот» атамаси ижтимоий бирлашувларнинг шакли сифатида қўлланилади. Ташкилот аъзоси бўлган одамларнинг манфаатлари умумийлиги ташкилотнинг идеал ҳолига эга, ташкилотнинг мақсади унинг барча аъзолари мақсади билан мувофиқ келиши кўзда тутилади. Социал ташкилотнинг бошқа социал гуруҳлашувлардан фарқи шундаки, уни ташкил этувчи индивид қатъий равишда муайян социал роль ва позицияларни ижро этишларидадир. Жамият социал ташкилотларни турли хилдаги иқтисодий, ижтимоий, си¸сий ва ғоявий мақсадларга эришиш воситаси деб қарайди. Социал ташкилотлар индивидларнинг эҳти¸ж ва манфаатларини маълум бир қатъий меъ¸рда қондирилишига хизмат қилади. Бу меъ¸р одамнинг мазкур социал ташкилотда қабул қилинган социал норма ва қадриятлардан келиб чиқадиган ижтимоий мақоми билан белгиланган бўлади. Ташкилотга қуйидагича таъриф бериш мумкин. Ташкилот деб, энг аввало ўзаро боғланган ва ўзига хос мақсадларга эришишга йўналтирилган ижтимоий гуруҳларга айтилади. Ғарб социологиясида социал (ижтимоий) ташкилотларни тадқиқ қилишда, уларнинг психологик қонуниятларига кўпроқ эътибор берилади. Масалан: М.П. Блау, Г. Зиммель социологик назарияларида ижтимоий ташкилотлардаги субъектнинг хулқи ва мотивини психологик асосда тушунтиришга асосланилади. Америкалик машҳур социолог Ж. Хоманснинг ижтимоий ташкилотларни тадқиқ қилишдаги социология, психология ва позитив

www.arxiv.uz мантиққа асосланиш зарурлиги тўғрисидаги фикри, ҳозирги даврда назарий жиҳатдан социологияни ривожлантиришда муҳим аҳамиятга эгадир. Т. Парсонснинг таркибий функционал таҳлил социологик мактабида ҳам ижтимоий ташкилотларни ўрганишда, жамият ҳа¸тидаги ижтимоий тартиб, «ижтимоий мувозанат»ни сақлашда психологик иқлимни ўрганишга асосий эътибор қаратилган. Яна бир Америкалик социолог Д. Белл университет , институтлар ижтимоий ташкилотларнинг марказий ўринларини эгаллайди, деб кўрсатади. Унинг маориф ва фан ижтимоий прогрессни таъминловчи асосий институтлар ҳисобланади, деган фикри ҳозирда бир қатор илғор давлатлар тажрибасида исботланди. Социал ташкилотлар икки хил функцияни бажаради: 1. Ахлоқ нормалари ва қадриятларни ўзлаштириш йўли билан ижтимоийлашувни таъминлаш, инсонларнинг ижтимоий муносабатларда қатнашувлари учун дастлабки шарт-шароитлар яратиш. 2. Индивид хатти-ҳаракатлари, йўналишлари ва муносабатларини мавжуд тизим доирасидан четга чиқмаслигини назорат қилиш. Социологиядаги махсус йўналиш социал ташкилотлар назариясига кўра икки хил: 1) расмий ва 2) норасмий ташкилотларга ажратилади, ҳар қандай расмий ташкилот махсус маъмурий аппаратга эга бўлади. 1. Бошқача айтганда, расмий ташкилотлар юқори даражада расмийлашган гуруҳдир. Бу маъмурий аппаратнинг асосий вазифаси - ташкилот мавжудлигини таъминлаш учун унинг аъзолари фаолиятини мувофиқлаштиришдир. Бундай ташкилот аъзоларига вазифа (функция)ни бажариш нуқтаи назаридан қаралади. Бундай индивид биринчи навбатда шахс эмас, балки махсус социал ролни ижро этувчи ташкилотнинг бўлагидир. Ташкилот нечоғлик мураккаб ва катта бўлса маъмурий аппарат ҳам шу даражада мураккаб вазифаларни бажаради. Ҳар бир ташкилот муайян даражада бюрократлашган бўлади. Бюрократия тизими маъмурий - буйруқбозлик бошқарув тизими билан узвий боғлиқдир. Ташкилотнинг

www.arxiv.uz бюрократлашув даражаси маъмурий муаммоларни ҳал қилиш учун сарфланадиган кучлар билан ташкилот мақсадига эришиш учун сарфланадиган кучлар миқдорларининг нисбатига боғлиқдир. Айрим ҳолларда маъмурий мақсадлар ташкилотнинг асл мақсадлрини мутлақо четлаштиришлари ҳам мумкин. Бундай ҳол ташкилотни жамиятга эмас, балки, ўз-ўзига хизмат қилишида «бепарволикка» олиб келади. Социал ташкилотларда қатъий бюрократик тамойилларга асосланган ташкилий иерархия (ташкилот аъзоларининг бир-бирларига нисбатан босқичма-босқич расман тобеликда бўлишлари) муносабатлардан ташқари норасмий муносабатлар ҳам мавжуддир. Бу муносабатлар қатъий маъмурий қоидалар тизими шароитида ташкилот самарадорлигини оширади ва қуйидаги ижобий вазифаларни бажаради: иш вазифасига кўра бўйсунувчи индивидлар ва мансабдор шахслар ўртасида вужудга келиши мумкин бўлган зиддиятларни юмшатади, ташкилот аъзоларининг бирдамлигини мустаҳкамлайди, шахсий қадр-қиммат ҳиссини сақлаб қолади. Америкалик социолог А.Этциони расмий ташкилотларни 3 та асосий ташкилотга ажратади: 1. Эркин ташкилотлар (кўпроқ жамоат ташкилотлар, хотин-қизлар жамиятлари ва ҳ.к. 2. Утилитар (манфаатли) ташкилотлар. Кооперация, бирлашмалар, фирмалар, давлат муассасалари ва ҳ.к. 3. Мажбурий ташкилотлар. Ахлоқ тузатиш муассасалари, қамоқхона, турма, армия ва ҳ.к. 2. Норасмий ташкилотлар – ўз-ўзидан, ички сабаблар туфайли вужудга келган кишилар бирлиги сифатида, ташкилий масалаларни расмий қонунларда кўрсатилганидан фарқ қиладиган усулларда ҳал қилишга ҳаракат қилади. Эркин бўйсунишга асосланади. Норасмий ташкилотлар расмий ижтимоий ташкилотларнинг йўл қўйилган хатолари туфайли, яхлит тизимда бузилишлар юзага келганда.

www.arxiv.uz Социологияда ташкилотни таҳлил этишда уч асосий ¸ндашувни ажратиб кўрсатиш мумкин: 1) рационал; 2) табий ва 3) неорационал ¸ндашувлар. Рационал ¸ндашув нуқтаи назаридан ташкилот «асбоб» аниқ қўйилган мақсадларга эришиш воситаси деб қаралади. Ташкилот бу ҳолда бир-бирларини алмаштиришлари мумкин бўлган, лекин бу билан ташкилотнинг бутунлигини, яхлитлигини даҳл этмайдиган алоҳида мустақил бўлаклар йиғиндиси, мажмуи деб қаралади. Рационал ¸ндашув кўп ҳолларда ташкилотда мавжуд бўлган норасмий муносабатларни инобатга олмайди. Рационал ¸ндашувдан фарқли ўлароқ, табиий ¸ндашув тарофдорлари ташкилотни «табий бутунлик», ўзига хос организм сифатида ўрганадилар. Бу организм учун табий ўсиш, ўз мавжудлигини давом эттириши ва тизим мувозанатини сақлаб қолишга интилиш хосдир. Бу нуқтаи назарга кўра ташкилот қўйилган мақсадларига эришгандан кейин ҳам ўз мавжудлигини давом эттириши мумкин. Асосий вазифа ташкилотдаги мувозанатни таъминлашдир. Ташкилотга табиий ¸ндашувда норасмий муносабатларга кўпроқ эътибор берилади. Ҳар икки ¸ндашувнинг ижобий томонларни қўшишга интилиш натижасида янги ¸ндашув - ташкилотнинг неорационал модели вужудга келади. Ғарб социологиясида Блау, Гоулднер ва бошқалар рационал ва табиий ¸ндашувни қўшишни, ташкилотдаги рационаллик ва норасмий муносабатларни уйғунлаштиришни ¸қлаб чиқишди. 5.3. Социал тизимлар ва уларнинг асосий хусусиятлари Социал институтлар, ташкилотлар ва ижтимоий ҳодисалар турли хил ўзига ҳос кесишмаларда социал тизимни ташкил этади. Одатда тизим дейилганда бир-бирлари билан ўзаро алоқада бўлган ва муайян бутунликни ташкил этувчи, алоҳида тарзда тартиблашган элементлар мажмуи тушунилади. Табиатдаги нарсалар, жамиятдаги ҳодиса ва жара¸нлар бир

www.arxiv.uz бутун тизимни ташкил этади. Тизимли ¸ндашувнинг асосий вазифаларидан бири объект тўғрисидаги барча билимларни бир бутун системага келтиришдир. Социал тизимлар формацион, маданий, индивидуал-шахсий сифат ва даражаларида кўрилиши мумкин. Формацион ¸ндашувда жамиятда ишлаб чиқарувчи кучлар ва иқтисодий муносабатлар социал, мафкуравий ва си¸сий муносабатлар социал, мафкуравий ва си¸сий муносабатлардан иборат табиий-тарихий бир бутун системадир. Социал тизимларнинг мураккаб иерархияси мавжуд. Жамиятнинг ўз бутунлиги энг катта тизим ҳисобланади. Унинг иқтисодий, социал, си¸сий ва мафкуравий каби муҳим ост тизимлари мавжуд. Бошқа ост тизимлар - синфлар, этник тузилма ва ҳоказолардир. Санаб ўтилган ост тизмилар ўз навбатида бир қанча бошқа тизимлардан иборатдир. Социал тизимлар кўп ҳолларда бир-бири билан «кесишган» бўлади, айнан бир индивидларда турли хил тизимлар элементи бўлиши мумкин. Уларнинг ҳар бир босқичлари билан алоқада ¸ки улардан мустасно равишда нисбий мустақилдир. Социал тизим қонуниятлари унинг ички атрибутидир. Бу қонуниятларни тизимга таъсир кўрсатувчи қандайдир асосий омил деб қараш мумкин эмас. Социал алоқадорлик қонунияти - бу мазкур социал тизим ва унинг тузилиш қонуниятидир. Муайян социал тизим алмашуви бир вақтнинг ўзида тегишли социал алоқадорликларнинг алмашиши ҳамдир, чунки улар социал тизим вужудга келиши билан пайдо бўлади ва социал тизим тарқалиши ¸ки ўзгариши билан тўхтаб қолади (Индивиднинг ўзи яшаб турган социал тизим қонунларига бўйсунмасдан иложи йўқдир). Социал тизим қонуниятлари индивид ҳа¸т фаолиятини белгилаб беради. Индивид у ¸ки бу тарзда социал система норма ва қадриятларни қабул қилади, ижтимоийлашади. Унинг фаолияти ижтимоий белгилангандир. Шу билан бирга фаолият кўрсата олишликнинг бир қанча

www.arxiv.uz вариантлари ҳам мавжуд бўлиб, улар орасидаги ўзига маъқулини танлаб олиш мумкин. Социал тизим хилларини кўрсатиш бирмунча шартлидир. Социал тизимни у ёки бу мезон асосида ажратиш социологик тадқиқот вазифаси билан белгиланади. Айнан бир хил социал тизим (масалан, оила) тенг равишда ҳам социал назорат тизими, ҳам социал институт, ҳам социал ташкилот сифатида қаралиши мумкин. Бизнинг ҳозирдаги мавжуд жамиятимизни социал тизимнинг муайян кокрет шакли сифатида унинг функцианал ва ривожланиш қонуниятини, ҳар бир бўлакчаларининг ўзига хос тамоилларини, ўзаро муносабатларини илмий жиҳатдан ўрганиб, тўғри бошқариш муҳим аҳамиятга эгадир. Чунки ўз вақтида кейинги оқибати олдиндан социологик асосда таҳлил қилинмаган ва олди олинмаган нуқсонлар жамият тараққи¸тида салбий асоратлар қолдиради. Социология тарихида жамият ўз ижтимоий эҳти¸жларини қондирувчи кишилар бирлиги сифатида тушунилади. Шу билан бирга жамият айрим кишиларнинг бирлигигагина эмас, балки ижтимоий муносабатлар мажмуаси ҳамдир. Социология ижтимоий тизимларнинг ривожланиши ва функционал қонуниятлари, ҳаркатлантирувчи кучларини ўрганувчи фандир. У турли ижтимоий ҳодисалар, жамият ва табиат ўртасидаги алоқаларни, шунингдек, шахс, кишиларнинг ижтимоий хулқи, унинг жамиятлари ва ривожланиш қонуниятларини ўрганади. Ҳозиргача жамият ҳа¸тини социологик жиҳатдан тадқиқ қилиш асосан, икки йўналишда ривожланиб келди. Биринчи йўналиш: О.Контдан француз социологи Э.Дюркгейм орқали ривожлантирилган элеменлар америкалик олим Т.Парсонларнинг психологик таълимотидир. Бу йўналишда ижтимоий тизим ўзгариши ташқи кучлар таъсири орқали тушунтирилиб, кўпроқ психологик кишиларга эътбор берилган.

www.arxiv.uz Иккинчи йўналиш: марксистик социологик таълимот бўлиб, унда ижтимоий тизим ички зиддятлар асосида, ички куч таъсири орқали тушунтирилиб материалистик моҳиятга эга бўлган моддий муносабатлдарнинг белгиловчи ролига асосий эътибор қаратилган. Ғарб ва Америка социологиясида ижтимоий тизимнинг муҳитидаги «мувозанатини» сақлашга асосий эътибор берилади. О.Конт ва Э.Дюркгейм социологик қарашларга асосланиб, жамиятнинг бир бутунлиги унинг «ижтимоий муҳитидаги доимий мувозанати» ички ва ташқи таъсирини мувофиқлаштириш социологиянинг асосий вазифаси қилиб белгилаганлар. Умуман, ижтимоий тизим таркибидаги ўзгариш ва интеграция сифатидаги Парсонснинг функционал социологик таълимоти мувозанат тўғрисидаги назариясидир. Маркс социологиясида эса ижтимоий тизимларнинг ўзаро зиддиятлилик ҳарактери «муайян мувозанатдан оғиш» эмас, балки уларнинг (ижтимоий тизимларнинг) таркибий тузилиш моҳияти қонуниятли икки ривожланишнинг зарурий натижасидир. Ижтимоий тизимлар моҳиятини бундай тушуниш жамиятда ички ижтимоий зиддиятлар (конфликтлар) синфий курашлар рўй берилиши ва улар жамият ривожининг асосини, моҳиятини белгилашни англатади. Маркс ва Энгельснинг «Ҳозиргача ўтган жамият тарихи – синфлар кураши тарихидан иборатдир» - деган қараши фикримизнинг далилидир. Ҳар икки таълимот ҳам жамият ҳа¸тидаги муҳим белгиларни ўзида мужассамлаштирган. Социологик амали¸т функционал ўзгаришларсиз, эвомоциясиз, ревомоция тушунчаси билан, функционал муносабатлар таҳлилисиз ижтимоий тизимлар ривожланишини фақат зиддият ва конфликтлар орқали асослашга ўрунувчи таълимот жамият ҳа¸тини бир томонлама ўрганишга олиб келишини кўрсатмоқда. Буржуа социологияси номи билан аталган ғарб социологик таълимотида ҳам ўзига хос ижобий жиҳатлар билан бир қаторда ижтимоий

www.arxiv.uz тизимлар ривожланишининг ички зиддиятли хусусиятларини ҳисобга олмаслик ҳам жамиятни бир томонлама тушунтиршга олиб келади. «Жамият ҳа¸тининг индустрлашуви объектив равишда, қайси ижтимоий тизим»лар бўлишидан қатъий назар, ижтимоий анархиянинг бир хил (ягона)типига олиб боради деган америка социологларининг фикри ҳозирги тарихий ривожланиш амали¸тида таъкидланмоқда. Ижтимоий тизимларнинг ривожланиши табиий - тарихий жара¸н тарзида боради. Ҳар бир ижтимоий тизим бошқасининг, юқори даражадаги тизимининг таркибига киради. Ўзи эса қуйи, кичик тартибдаги тизимларни ўз таркибига олади. Жамият ҳа¸тида бирон-бир ижтимоий тизим алоҳида равишда, бошқаларидан, ижтимоий муҳитдан ажрагани ҳолда яшай олмайди. Ҳар бир ижтимоий тизим ўзгармас ва абадий эмас. Улар тарихий тараққи¸т давомида доимо ўзгариб, ривожланиб боради. Ички, ташқи функционал ва зиддиятли муносабатда бўлади. Ҳар қандай ижтимоий тизим ўзининг таркиб топиш, ривожланиш, гуллаб яшаш ва таназзулига эга бўлади. Ижтимоий тизимларга тарихийлик хос бўлиб, таркибидаги элемент ва майда тизимларнинг ўзаро алоқадорлиги - уларнинг ривожланиш моҳиятини белгилайди. Ташқи ўзаро алоқадорлик ҳам ижтимоий тизимлараро муносабатлар асосини ташкил қилади. Алоҳида олинган инсон ва жамият ҳа¸тидаги барча ижтимоий жара¸нлар тизими ўртасидаги муносабатлар ўзаро иорархик тузилишга эгадир. Ўзаро иорархик тузилиш уларни бошқариш имконини беради. Ижтимоий тизимларни мақсадга йўналганлиги, мослашуви, ўзини қайта тиклаш, функционал ва ривожланиш каби ўзига хос хусусиятларга эга. Ҳар бир ижтимоий тизим ташқи ижтимоий муҳит билан доимий алоқадорликда бўлади. Кишилар, ижтимоий воқелик, жара¸нлар ва ғоялар ижтимоий муҳит элеменлари сифатида номо¸н бўлади.

www.arxiv.uz Ҳозирги ижтимоий янги муносабатларнинг таркиб топиши жара¸нида ижтимоий муҳитни социологик жиҳатдан таҳлил қилиш илмий-назарий жиҳатдан муҳим аҳамиятга эгадир. Ижтимоий тизим ўзгаришининг ижтимоий вазифалари, функциялари билан ўзаро фарқ қилади. Улар муайян иқтисодий, си¸сий, ахлоқий ва бошқа қонуниятлар асосида фаолият кўрсатадилар. Парсонс фикрига кўра, ижтимоий тизим, энг аввало фаолиятли тизимдир. Масалан, иқтисод, си¸сат, ҳуқуқ каби ўзаро таъсирда бўлувчи ижтимоий тизимлар ахлоққа, маънавиятга фаол таъсир кўрсатадилар. Ҳар қандай ижтиомий тизимлар икки типдаги: функционал ва ривожланиш қонуниятларига амал қилади. Уларнинг функционал ва ривожланиш хусусиятлари икки омил - ички ва ташқи омиллар билан белгиланади. Ички омилларга: тизим ва унинг компонентлари, компонентларининг ўзаро муносабатлари киради. Ташқи омилларга: ижтимоий тизимларнинг ташқи муҳит билан алоқодорлиги киради. Ижтимоий тизимларнинг ташқи муҳит билан ўзаро алоқадорлиги уларнинг асосий мавжудлик ва яшаш шарти билан белгиланади. Ташқи ижтимоий муҳит мувозанатини сақлаш ва ўзгаришини ҳисобга олиш - ижтимоий тизимнинг функционал ўзгариши ва ривожланишини социологик жиҳатдан тадқиқ қилиш биринчи даражали аҳамиятга эга. Демак, социологияда ижтимоий тизимларни ички ва ташқи жиҳатдан ташкил қилиш мақсадга мувофиқдир. Жамиятнинг моддий ишлаб чиқариш жара¸ни социологияда ижтимоий тизим сифатида олиб қаралади. Моддий ишлаб чиқариш тизими - ижтимоий ҳа¸т социал бўлиб, кишиларнинг моддий неъматлар ишлаб чиқариш фаолияти билан боғлиқдир. Моддий ишлаб чиқариш, ишлаб чиқарувчи кучлар ва ишлаб чиқариш муносабатларидан ташкил топади. Моддий ишлаб чиқариш - жамиятнинг иқтисодий асоси бўлиб, иқтисоди¸т билан боғлиқ бўлган барча тизимлар ва улар ўртасидаги муносабатларни ўз ичига олади.

www.arxiv.uz « Си¸сий тизим» - жамиятни бошқариш билан боғлиқ бўлган тизим ҳисобланади. Бу тизим таркибига барча си¸сий ташкилотлар, давлат, ҳуқуқий органлар (суд, прокуратура, милиция, қамоқхона ва бошқалар), си¸сий партиялар, жамоат ташкилотлари ва улар билан боғлиқ бўлган си¸сий муносабатлар киради. Қисқача хулосалар Мустақил Ўзбекистон давлатнинг си¸сий тизимини социологик жиҳатдан ўрганиш си¸сий соҳада қилиниши керак бўлган қуйидаги асосий вазифалардан келиб чиқади, булар: Қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимияти ваколатларини ажратиш асосида миллий давлатчиликни барпо этишда жамиятнинг си¸сий тизимини давлат идоралари тузилмасини тубдан яхшилаш, республика ҳокимияти билан маҳаллий ҳокимиятнинг ваколатлари ва вазифаларини аниқ белгилаб қўйиш, адолатли ва инсонпарвар қонунчиликни вужудга келтириш лозим бўлган вазифалардир. Мафкуравий муносабатлар ҳам ижтимоий тизим сифатида маънавий ҳа¸т қирраларини ўз ичига олади. Унинг таркибига маънавий муносабатлар ва улар билан боғлиқ бўлган ташкилотлар: маданий муассасалар, фан, миллий мафкура, қадриятлар ва бошқалар киради. Мустақил ўзбек миллатининг маънавиятини тиклаш ва ривожлантиришда миллий тил, миллий маданият, урф-одатлар, қадриятлар, миллий онг, миллий ўз-ўзини англаш, миллий ҳис-туйғуни, миллий ғурур ва ифтихорни ўстириш масалалари муҳим ўрин тутади. «Бизнинг маънавиятимиз асрлар давомида миллион-милион кишилар тақдири билан шаклланган. Уни ўлчаб ҳам, по¸нига етиб ҳам бўлмайди. У инсон учун бутун бир олам».

www.arxiv.uz Таянч иборалар Ижтимоий ташкилот, субъектнинг хулқи ва мотиви, позитив мантиқ, таркибий функционал таҳлил, ижтимоий мувозанат, психологик иқлим, институтционлашув жара¸ни, си¸сий тизим, социал институт. Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси - Т.: «Ўзбекистон», 2001. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, си¸сат, мафкура. Т.1. Т.: «Ўзбекистон», 1996. 3. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т.2. Т.: «Ўзбекистон», 1996. 4. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир Т.3. - Т.: «Ўзбекистон», 1996. 5. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. Т.: «Ўзбекистон», 1999. 6. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаравон ҳа¸т – пировар мақсадимиз. Т.8. Т.: «Ўзбекистон», 2000. 7. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т.9. Т.: «Ўзбекистон», 2001. 8. Алиқориев Н.С. Умумий социология - Т.: ТошДУ, 1999, 73-78-бетлар. 9. Социология - М.: 1990, 50-78-б. 10. Юнусов К. Социология. Андижон.: 1997. 11. Социология. Маърузалар матни. Т.: ЎАЖБНТ, 2000. 12. Социология фанидан маърузалар матни. Т.: ТошДИУ, 2000, 34–41- бетлар. 13. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Ижтимоий тузилмалар социологияси

Ижтимоий тараққиёт социологияси

Иктисод ва ижтимоий бошкарув социологияси

Ижтимоий ташкилотлар ва ҳаракатлар, уларнинг сиёсатлашуви

Ижтимоий иктисодий ва сиесий хаёт социологияси